Το 'Αγιον Πνεύμα στον μοναχισμό

Μωυσέως Αγιορείτου, Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου με θέμα
«Το 'Αγιον Πνεύμα» (11-14 Νοεμβ. 1991)
Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 473-479.

Ο μοναχισμός είναι τρόπος ζωής που διαμορφώθηκε, αναπτύχθηκε και υπάρχει μόνο μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας. Ως πρώτο μοναστικό τυπικό μπορεί άνετα να θεωρηθεί το ιερό Ευαγγέλιο. Από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους υπήρχαν οι ολόθερμοι πιστοί, που αγωνίζονταν να είναι ολοκληρωτικά αφιερωμένοι στον Θεό. Πρόκειται για τους πρώτους μοναχούς, που ζούσαν μέσα στις κοινωνίες του κόσμου, δίχως όμως οι κοινωνίες να καταφέρουν να τους κερδίσουν. Μετά το τέλος των διωγμών αρχίζει μία ισχυρή κίνηση προς τις ερήμους. Νωρίτερα ο Ωριγένης θα τονίζει στις γραφές του πως όλη η ζωή των πιστών καλείται να είναι ένας συνεχής ύμνος στον Θεό, η δε αέναη προσευχή θα πρέπει ν' αλλάζει τη ζωή τους σε μία αδιάκοπη μυσταγωγία, και μόνο αυτοί θα πρέπει να ονομάζονται άνθρωποι του Πνεύματος.

Οι έρημοι έγιναν προσφιλείς τόποι των αγωνιστών μοναχών, παλαίστρες παθοκτονίας, αυτογνωσίας και θεογνωσίας. Οι αναχωρητές, οι ερημίτες, οι ησυχαστές, οι κοινοβιάτες, οι λαυριώτες, ορισμένες φορές και οι ιδιορρυθμίτες, οι έγκλειστοι, οι σιωπώντες, οι στυλίτες, οι δια Χριστόν σαλοί, οι ιεραπόστολοι, οι συγγραφείς, με τον υπεύθυνο, μακρύ, συνεχή και ταπεινό άγώνα τους προσπαθούσαν ν' ανανεώσουν, να λαμπρύνουν κι αυξήσουν, κατά κάποιο τρόπο, τη χάρη του Αγίου Πνεύματος, που έλαβαν στο Βάπτισμα και την Κουρά. Βεβαίως, όπως λέγει ο άγιος Μάρκος ο Ασκητής στη Φιλοκαλία, το 'Αγιον Πνεύμα και όταν ενεργεί, και εκείνο που είναι μένει, και στον καθένα παρέχει το πρέπον θεοπρεπώς, δηλαδή όπως αρμόζει σε Θεό. Γιατί το Πνεύμα σαν ήλιος έχει χυθεί εντελώς επάνω στους βαπτισμένους. Ο καθένας πάλι στο μέτρο που έχει μισήσει τα πάθη που τον σκοτίζουν και τα έχει αφαιρέσει, ανάλογα φωτίζεται.

Η Εκκλησία ήταν πάντα και δίκαια επιφυλακτική στον υπερβολικό ασκητισμό, τον οποίο ήθελε να γνωρίζει κι ελέγχει. Στις αρχές του 4 ου αιώνος μερίδα αυστηρών άσκητών έπεσαν σε πλάνες. Προσευχόμενοι πίστευαν πως έφθασαν στην τελειότητα και είχαν μία πλήρη επικοινωνία με το 'Αγιον Πνεύμα, ώστε περίττευε πλέον κάθε άσκηση κι ενασχόληση με την ύλη, και ζούσαν με την επαιτεία. Η Δ' Οικουμενική Σύνοδος θέτει το θέμα στη βάση του μη επιτρέποντας στους μοναχούς την ανυπακοή στον έπίσκοπο.

Η Νιτρία, η Παλαιστίνη, η Μ. Ασία και το 'Αγιον Όρος απέβησαν σημαντικά μοναστικά κέντρα, που έδωσαν στην Εκκλησία πνευματοφόρους άνδρες. Τα κοινόβια και οι λαύρες των αγίων Ευθυμίου, Θεοδοσίου, Παχωμίου, Σάββα, Αλεξάνδρου (Ακοιμήτων), Θεοδώρου (Στουδίου), Αθανασίου (Μ. Λαύρας) και άλλων οδήγησαν πλήθη στην απόκτηση του Αγίου Πνεύματος, που είναι και ο σκοπός της καθόλου πνευματικής ζωής (Σεραφείμ Σάρωφ).

Ο μοναχός είναι ο ευαγγελικός άνθρωπος, ο ακάματος αγωνιστής, ο πραγματικός φιλόσοφος. Ό,τι τον εμποδίζει προς αμεσότερη συνομιλία με τον Θεό του, το αποκόπτει με γενναιότητα τον κόσμο, την πατρίδα, τη συγγένεια, τη φιλία, τη δόξα, την ανάπαυση και την τιμή. Ασπάζεται τις τρεις βασικές αρετές, που υπόσχεται στην κουρά του υπακοή, ακτημοσύνη και παρθενία, και τα προσφέρει ως δώρα στον Θεό, κατά τον αββά Δωρόθεο. Κατά την ωραιότατη, συγκινητική και αρχαία ακολουθία της κουράς ο κειρόμενος θ' ακούσει συχνά την επίκληση του Αγίου Πνεύματος, προς ενίσχυση της απόλυτα ελεύθερης θεοποιού αυτής οδού, που καταλήγει στην άγιοπνευματική πλήρωση: « Ο αδελφός ημών... κείρεται την κόμην της κεφαλής αυτού εις το όνομα του Πατρός και του Υίου και του Αγίου Πνεύματος ...».

Αποταγή και υπακοή θα οδηγήσουν στην ταπείνωση. Μοναχισμός αταπείνωτος κι ανυπότακτος είναι τελείως άγνωστος στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Στην ταπείνωση συντελεί καίρια και η ευλογημένη και υπάκουη άσκηση. Ακτημοσύνη και παρθενία δίνουν εύκολα την καθαρότητα, στην οποία ευδοκιμεί η απερίσπαστη προσευχή. Εδώ είναι ο χώρος ο ουράνιος, της χάριτος, της χαράς, της ειρήνης, της μακαριότητος, της ελευθερίας, της προγεύσεως των αιωνίων αγαθών. Γράφει ο βιώσας άγιος Ιωάννης ο Καρπάθιος: « Όπου υπάρχει παρουσία του 'Αγιου Πνεύματος, μη ζητάς συνέπεια και νόμο φύσεως και συνήθειας. Γιατί το Προσκυνητό και 'Αγιον Πνεύμα, επειδή είναι παντοδύναμο, και όσα δεν υπάρχουν, σου τα δημιουργεί, για να θαυμάσεις, αλλά και νικητή αναδεικνύει το νου που πρωτύτερα είχε νικηθεί ».

Έτσι αγωνιζόμενος ο μοναχός κι εκριζώνοντας τα πάθη και θέτοντας στη θέση τους τις αρετές οδηγείται στην απάθεια. Τότε, κατά τον άγιο Μάρκο τον Ασκητή, καθώς γράφει προς τον μονάζοντα Νικόλαο, « ο νους ανανεώνεται από το 'Αγιον Πνεύμα και αναγνωρίζει πάνω του τα χαρακτηριστικά της θείας εικόνας και εννοεί πλήρως το νοητό και άρρητο κάλλος της ομοιώσεως με τον Κύριο και κατακτά τον πλούτο της αυτοδίδακτης κι αυτομάθητης σοφίας που περιέχει ο εσωτερικός ενδιάθετος νόμος ».

Συνάμα μισώντας την αργία κι αποφεύγοντας την ακηδία θεωρούσε πάντα ο μοναχός την εργασία διακονία και τη φιλανθρωπία ανάγκη και οφειλή και Ιδιαίτερα ο λεγόμενος Βασιλειακός μοναχισμός. Σε κάθε έργο πάντως γινόταν επιμελής προσπάθεια να διατηρηθεί η ησυχία, η οποία πάντοτε θεωρήθηκε απαραίτητη πανοπλία του Ορθόδοξου Μοναχισμού. Η δε εξωτερική ησυχία συντελούσε στην κατάκτηση της χρησιμότερης εσωτερικής. Εδώ έχει τη θέση της και την εξήγησή της και η διακριτική σιωπή. Η πολυλογία και η φλυαρία συνήθως σκοτίζει και ταράζει και φυγαδεύει την ειρήνη, την ηρεμία και τη συγκέντρωση στην προσευχή, που θα φέρει τη δρόμο του Παρακλήτου. Γεμάτος από τη Χάρη μπορεί κανείς να προσφέρει κατά ένα τρόπο μυστικό και με τη σιωπή και με το λόγο. Γιατί όπως λέγει ο διακριτικώτατος πατήρ της αρχαίας ερήμου αββάς Ποιμήν: « ο λαλών δια τον Θεόν καλώς ποιεί και ο σιγών δια τον Θεόν ομοίως ».

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς στην περί καθάρσεως, φωτισμού και θεώσεως θαυμάσια επιστολή του προς τη μοναχή Ξένη, κατά τρόπο επαγωγικά αγιοπνευματικό θα επιμείνει πως ο νους αυτού που κατέχει την ταπείνωση και την αγάπη, ξεπερνά όχι μόνο τη νόηση, αλλά και τα νοητά και εισέρχεται στο φως της Αγίας Τριάδος. Τότε ο αγωνιστής που συνήθισε στην αρετή γίνεται δυσκίνητος στο κακό κι εδώ ακολουθούν τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, όπως η διόραση και η προόραση, ως δώρα Θεού, στους ταπεινούς αγωνιστές, προς ενίσχυση, παρηγοριά, βοήθεια των ανθρώπων και δόξα Θεού. Όλος ο αγώνας ο μοναχικός, κατά τον μέγα ησυχαστή άγιο Παλαμα, έγκειται στο να μισήσουμε το κακό και ν' αγαπήσουμε τον Παράκλητο. Ο μέγας πατήρ ιδιαίτερα θα επιμείνει σε όλο του το έργο πως ο μοναχός φωτιζόμενος από το 'Αγιον Πνεύμα θα βοηθηθεί ν' ανέλθει την οδό της θεώσεως. Η χάρη, ο φωτισμός και η βοήθεια του Αγίου Πνεύματος είναι λίαν απαραίτητα για την ανοδική αυτή πορεία.

Ο άγιος Διάδοχος επίσκοπος Φωτικής εξηγεί πολύ ωραία πως ο νους που γεύεται τη χρηστότητα του Αγίου Πνεύματος με πολλή αίσθηση, οφείλει να γνωρίζει ότι τότε η Χάρη αρχίζει να επιζωγραφίζει στο κατ' εικόνα το καθ' ομοίωση. Τη δε τελειότητα της ομοιώσεως θα εννοήσει η ψυχή από τον φωτισμό που θα ενεργήσει η Χάρη. Ο ίδιος ο άγιος τονίζει πως είναι αδύνατον ν' αποκτηθεί η τέλεια αγάπη δίχως τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος. Στην κατάσταση δε αυτή, λέγει ο όσιος Πέτρος ο Δαμασκηνός, ο αγωνιστής μοναχός γίνεται όλος έκστατικός και λησμονά και αυτή την πρόσκαιρη ζωή. Φθάνει, κατά τους ασκητικούς πατέρες, στη θέα των κρυπτών, στην υπέρ γνώση γνώση, στα γλυκύτερα του μέλιτος δάκρυα, στην ακρόαση των μυστηρίων, στην υπέρ λόγο πλήρωση, στην αγαλλίαση του σωτηρίου.

Η αναστροφή των μοναχών με το θείο κάλλος είναι δωρεά του Αγίου Πνεύματος. Η αγάπη των πατέρων, που δωρίζεται από τις άγιοπνευματικές αύρες, τους πληροφορεί ν' αποκαλύπτουν τα μυστήρια του Θεού στους αναγκασμένους άνθρώπους με διάφορους τρόπους, ώστε να είναι πάντοτε ενωμένοι με το όλο και ένα σώμα της Εκκλησίας. Οι ασκητές συμπορεύονται « εν Αγίω Πνεύματι » με τους μάρτυρες, τους ομολογητές, τους αποστόλους και δλους τους άγωνιζόμενους πιστούς. Οι σπηλιές τους, οι στύλοι τους, οι βράχοι, τα βουνά, τα κελλιά τους γίνονται άμβωνες, επάλξεις, έδρες, βάθρα, εφαλτήρες και στάδια.

Αν κατά τους Αγίους Πατέρες το 'Αγιον Πνεύμα είναι ο επιστάτης που συνεργεί κύρια και καίρια για την τελείωση και σωτηρία του κόσμου, τούτο λαμπρά πραγματώνεται στη ζωή του μοναχισμού. Οι μοναχοί με τους νικηφόρους αγώνες τους διαλαλούν τρανά το μέγα μυστήριο της ανακαινίζουσας χάριτος. Η μνηστεία του πιστού με τον Παράκλητο κατά την ώρα του Χρίσματος είναι μόνιμη τρυφή σε όλη τη διάρκεια της ζωής, παρά τις οποίες αμαρτίες, που αποτελούν πράξεις μοιχείας, ύβρεως και προσβολής. Οι νηπτικοί πατέρες θεωρώντας την αγάπη του Παρακλήτου και τη συνεχή συντρόφευση του πιστού, παρά τις μικρές ή μεγάλες πτώσεις του, δεν έβρισκαν δάκρυα κατανύξεως, συντριβής κι ευχαριστίας, μπροστά στην ανυπέρβλητη αυτή θεία αγάπη.

Ο μοναχισμός έχει να έπιδείξει μακρά σειρά αγιασμένων μορφών, μεταμορφωμένων από τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος. Τα χαρίσματά τους και η καθαρότητά τους φανερώνουν τη ζωντανή παρουσία του Αγίου Πνεύματος στη ζωή τους. Τα πλήθη των οσίων, οσιομαρτύρων, διδασκάλων, προορατικών, διορατικών, θαυματουργών και σημειοφόρων πατέρων πιστοποιούν τη δόξα του πνευματοκίνητου μοναχισμού. Θα μπορούσε να πει κανείς πως το 'Αγιον Πνεύμα ήταν στενά πάντα συνδεδεμένο με τον φίλο του μοναχισμό, ως αρραβώνας της σωτηρίας, ως σφραγίδα των θείων δωρεών, ως πιστοποίηση της αληθινής πνευματικής ζωής.

Η ποικιλομορφία και ιδιομορφία των μέσα στον μοναχισμό οδών, που οδηγούν στην απάθεια, την τελείωση και τη θέωση, με τη βοήθεια και τη χάρη του Αγίου Πνεύματος, δεν είναι λίγες. Η νήψη, που τελειώνεται με τη μετάνοια, την άσκηση, την κατάνυξη, τη μυστηριακή ζωή, την πράξη και τη θεωρία, είναι αχώριστη σύντροφος του μοναχού. Οι μοναχοί αγωνίζονται να συνομιλούν με τον Θεό αδιάλειπτα, να βλέπουν τα μη βλεπόμενα, να κοινωνούν τη θεία λαμπρότητα, να επιστρέφουν στην τάξη του αρχέγονου κάλλους της προπτωτικής παραδείσιας τρυφής, να έχουν τέλεια επίγνωση Θεού, κατά τον όσιο Ιωάννη της Κλίμακος. Τέρμα της οδού του μοναχού η θεοψία, τότε « όλος φωτοειδής γίνεται, πυκνώς ενεργούμενος παρά της χάριτος » κατά τον αββά Φιλήμονα. Και αυτή είναι « η τελεία των τελείων ατέλεστος τελειότης » κατά τον σοφό διδάσκαλο της Σιναϊτικής ερήμου όσιο Ιωάννη.

Η αγιότητα των μοναχών είναι η γονιμοποιημένη παρουσία του Αγίου Πνεύματος στη ζωή τους. Η πνευματικότητά τους η ανθηρή, η διακριτικότητά τους η χαριτωμένη, η σοφία τους η ευλογημένη μας μιλά άνετα και σαφέστατα για τον πνευματικό, διακριτικό και σοφό άνθρωπο του Θεού. Ο αγιοτρόφος κι αγιότεκνος μοναχισμός είναι μαρτυρία και φως Χριστού και όλη τη μοναχική ιστορία συντροφεύει στοργικά ο Παράκλητος. Η σοφίζουσα, μεταμορφώνουσα κι ανακαινίζουσα νηφάλια πνοή του Αγίου Πνεύματος στην αγία μοναξιά της αγίας ερήμου των ιερών μοναστών, γεννά αξεκούραστα κι ακούραστα, αγαπητικά, ουσιαστικά και πλούσια καινούργια υπερώα, αναγεννώντας κι ανακτίζοντας, καθαίροντας, ανανεώνοντας κι αναμορφώνοντας.

Ιδιαίτερη θέση στον μοναχισμό έχουν οι Γέροντες, οι πνευματικοί οδηγοί. Ένας Γέροντας έχει βοηθηθεί και μπορεί να βοηθήσει, του έχει μιλήσει το 'Αγιον Πνεύμα και μπορεί αδυσκόλευτα να μιλά. Έχει μάθει να προσεύχεται, ν' αρνείται τον εαυτό του κι έτσι γίνεται διδάσκαλος και θεραπευτής ψυχών, αλλά και σωμάτων, με την ένδακρυ προσευχή του. Δεν είναι απαραίτητο να είναι ιερέας, αλλά κι ένας μοναχός απλός μπορεί και συμβαίνει νά έχει αυτή τη μεγάλη αγιοπνευματική χάρη της καθοδηγήσεως και θεραπείας ψυχών. Ο λαός φωτίζεται, ψάχνει και βρίσκει αυτές τις άγιες μορφές. Η διάκριση του Γέροντος και η ελευθερία του επισκέπτη καλούνται να συνεργαθούν σ' ένα υψηλό πνεύμα αγάπης, σεβασμού κι ελευθερίας κι όχι καταπιέσεως κι απαιτήσεως υποχρεωτικής ύπακοής, που δυσκολεύουν μάλλον τις ήδη δύσκολες καταστάσεις. Το 'Αγιον Πνεύμα κινεί τη σκέψη, τη γλώσσα και τη γραφίδα του Γέροντα. Έτσι η αστοχία άπομακρύνεται και η υπευθυνότητα μεγαλώνει.

Ο Ορθόδοξος Μοναχισμός συνεχώς βεβαίως τονίζει την ανάγκη μιας άμεσης εμπειρίας του Αγίου Πνεύματος, όπως τη βλέπουμε ζωηρά στην ατέρμονη σειρά της ζωής των οσίων. Ο Μοναχισμός αλλά και η Ορθοδοξία εξίσου τονίζει το απαραίτητο της διακρίσεως και της υπομονετικής νηφαλιότητος. Η άσκηση, ως συμμετοχή στα δώρα του Αγίου Πνεύματος, καλείται να είναι απαλλαγμένη από κάθε νοσηρή έξαρση κι έπαρση, μονοπώληση και υπερτόνιση.

Η επικαιρότητα του ρόλου του Ορθοδόξου Μοναχισμού, μέσα σ' ένα Χριστιανικό κόσμο τραγικά κι οδυνηρά διαιρεμένο, νομίζουμε έγκειται στην αγιοπνευματική αναζωογόνισή του και τη μαρτυρία της αγιοπατερικής πληρότητας και ισορροπίας. Όλοι οι άγιοι μοναχοί, σε όλες τις εποχές, σε όλους τους τόπους και με τους πολλούς τρόπους ασκητικής ζωής έζησαν πάντα υπό την άμεση καθοδήγηση κι έμπνευση του Αγίου Πνεύματος. Ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης με τις θαυμάσιες κατηχήσεις του απευθύνεται και στους σημερινούς μοναχούς και φιλομονάχους γράφοντας: « Μοναχός σημαίνει αυτός που βλέπει μόνο στον Θεό, στον Θεό μόνο παραδίδεται, τον Θεό μόνο πλησιάζει και τον Θεό μόνο θέλει να υπηρετεί, ειρήνη έχοντας με τον Θεό και αφορμή ειρήνης γινόμενος για όλους ». Τούτο μόνο με τη χάρη, την ευλογία και τον αγιασμό του Πανσθενουργού, Ζωαρχικού, Τελεταρχικού και προσκυνητού Αγίου Πνεύματος μπορεί να επιτευχθεί, αφού όλος ο μοναχισμός είναι αγιοπνευματοκίνητος.