4. «Αποφατική» προοπτική

Στην ανάπτυξη της αποφατικής θεολογίας εμφανίστηκε και πάλι η πλατωνική-ωριγενική κατανόηση της αλήθειας, αλλά μόνο για να αναιρεθεί στο βασικό της σημείο, στις γνωσιολογικές και οντολογικές της αξιώσεις. Στον Ωριγένη το ύψιστο επίπεδο της αλήθειας εκφράζεται με το πρόθεμα αυτό-, π.χ. αυτοαλήθεια, αυτοδικαιοσύνη κ.ά· αντίθετα οι αποφατικοί θεολόγοι προτιμούν το πρόθεμα υπέρ: υπεραλήθεια, υπερουσία κ.ά. Εδώ βρίσκεται ένας ριζοσπαστικός νέος προσανατολισμός της γνωσιολογίας και μια απομάκρυνση της αλήθειας από την ελληνική της βάση. Διότι η ελληνική σκέψη αρκέστηκε με τον ορισμό της αλήθειας μέσω του αυτό-, πότε όμως δε θα υπερέβαινε το είναι ή πολύ περισσότερο το νου, ο οποίος παραμένει για τους Έλληνες πάντα συνδεδεμένος με την αλήθεια, ως ο έσχατος θεολογικός του τόπος 64 .

Το πεμπτουσία της αποφατικής θεολογίας βρισκόταν, στο ότι θα έπρεπε να καταργηθεί και να μεταμορφωθεί η υπάρχουσα σ΄ αυτήν ελληνική οντολογία, διότι δε θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε όρους του ανθρώπινου νου ή της δημιουργίας, στην οποία υπήρχε επίσης κυρίως ο όρος του είναι, για να δηλώσουμε το Θεό, την αλήθεια. Έτσι, τονίζεται η απόλυτη διαφορετικότητα της ύπαρξης του Θεού, όπως αυτή υπάρχει στην καρδιά της βιβλικής θεολογίας, τόσο έντονα, ώστε η βιβλική κατανόηση του Θεού έρχεται σε σφοδρή αντίθεση με αυτή των Ελλήνων 65 . Η αποφατική θεολογία αρνείται την ελληνική θεώρηση της αλήθειας και τονίζει, ότι η γνώση μας για το είναι, δηλαδή τη δημιουργία, δεν πρέπει να ταυτίζεται οντολογικά με το Θεό. Ο Θεός «έχει μια ύπαρξη, η οποία είναι απλή, άγνωστη, απρόσιτη για κάθε πράγμα και εντελώς ανεξήγητη , διότι βρίσκεται πάνω από κάθε κατάφαση και άρνηση» 66 . Γι΄ αυτό το λόγο βρίσκεται και η αλήθεια πέραν της απόφασης μεταξύ κατάφασης και άρνησης 67 . Ο νεοπλατωνικός κόσμος των ιδεών στην «Ιεραρχία» των αρεοπαγιτικών συγγραμμάτων οδήγησε κάποιους ερευνητές στο λάθος, να μιλήσουν για μια νεοπλατωνική επιρροή. Το πιο ουσιώδες παρ΄ όλα αυτά, δε βρίσκεται σ΄ αυτές τις εικονικές παραστάσεις, αλλά στη σημασία που αποκαλύπτεται. Το ουσιαστικό σημείο βρίσκεται δηλαδή, στο ότι εν αντιθέσει προς τις νεοπλατωνικές απορροές, η διονυσιακή «Ιεραρχία» δεν ισχυρίζεται, ότι το κατώτερο είναι, προέρχεται απ΄ το ανώτερο 68 .

Για καλύτερη κατανόηση αυτού του πράγματος, πρέπει να στραφεί η προσοχή μας σε δύο χαρακτηριστικά σημεία της αποφατικής θεολογία, τα οποία διακρίνονται κυρίως στον Ψευδο-Διονύσιο και τον Μάξιμο τον Ομολογητή, δηλαδή στον όρο έκστασις, όπως και στη διάκριση ουσίας και ενέργειας στο Θεό. Ο όρος έκστασις σημαίνει, ότι ο Θεός είναι αγάπη και ότι ως τέτοιος δημιουργεί μια συνεχή σχέση αγάπης εκτός του εαυτού του. Αυτό το «εκτός του εαυτού του» έχει μεγάλη σημασία, διότι μέσω αυτού διαπιστώνεται, ότι η αγάπη ως έκστασις δε δημιουργεί μια απορροή με νεοπλατωνική έννοια, αλλά μια διαφορετικότητα του είναι και επίσης, ότι αυτό απαντά και επιστρέφει στην αρχική του ύπαρξη 69 . Ο Μάξιμος εξηγεί αυτή την ιδέα πληρέστερα και σαφέστερα· το είναι δεν αναφέρεται σ΄ αυτόν τελικά στην κοσμολογία, όπως στον Ψευδο-Διονύσιο, αλλά στην τριαδική ύπαρξη του Θεού 70 . Η διάκριση ουσίας και ενέργειας στο Θεό περιγράφει τη σχέση Θεού και κόσμου ως μια οντολογική διαφορετικότητα, η οποία ξεπερνιέται με την αγάπη, όχι όμως με τη «φύση» ή την «ουσία» 71 . Έτσι αυτή η διάκριση, συνδεδεμένη με την ιδέα της έκστασης , είναι η πρώτη επιτυχημένη προσπάθεια στην ιστορία της ελληνικής σκέψης να εναρμονίσει πάνω σε μια φιλοσοφική βάση τις βιβλικές ιδέες περί διαφορετικότητας του Θεού με τις προσπάθειες των Ελλήνων για την ενότητα του είναι. Σ΄ αυτή τη φιλοσοφική ανάπτυξη διακρίθηκε αυτό, το οποίο περιλήφθηκε στην ευχαριστιακή και τριαδολογική προοπτική, που αναφέραμε ήδη προηγουμένως. Η σημασία αυτών των αντιλήψεων θα διακριθεί ακόμα καλύτερα, όταν αναφερθούμε στη σχέση της αλήθειας με την ανθρώπινη ύπαρξη.

Αν κανείς κατανοήσει ακριβώς την αποφατική θεολογία αυτής της εποχής στο βασικό της σκοπό, τότε αποδεικνύεται ότι αυτή δεν σχετίζεται καθόλου μ΄ έναν θεολογικό αγνωστικισμό 72 . Ο βασικός της σκοπός βρίσκεται μάλλον στο να χωριστεί η ερώτηση για την αλήθεια και τη γνώση από την περιοχή της ελληνικής οντολογίας και αντ? αυτού να ενταχθεί στη σχέση της αγάπης και της κοινωνίας. Το κύριο ερωτικό χαρακτηριστικό της αποφατικής θεολογίας μπορεί ήδη να χρησιμεύσει ως κλειδί για την κατανόηση και την εκτίμησής της. Οι μυστικοί και ασκητικοί θεολόγοι εκείνης της εποχής με τις δικές τους απόψεις, στις οποίες κατέληξαν από την ερωτική προσέγγιση του είναι, έφτασαν από άλλο δρόμο στο ίδιο αποτέλεσμα με τις ευχαριστιακές και τριαδολογικές απόψεις της προηγούμενης εποχής: μόνο μέσω της ταύτισής της με την κοινωνία 73 μπορεί η αλήθεια να εναρμονιστεί με την ελληνική οντολογία. Κυρίως στο Μάξιμο τον Ομολογητή φαίνεται, ότι σ΄ αυτήν την προσέγγιση δεν υπάρχει ούτε αγνωστικισμός, ούτε φυγή απ΄ τον κόσμο. Η αξία αυτού του μεγάλου πνεύματος βρίσκεται πολύ περισσότερο, στο ότι πέτυχε την πλήρως επεξεργασμένη σύνθεση της ελληνικής, ιουδαϊκής και χριστιανικής αντίληψης της αλήθειας. Το ερώτημα που τέθηκε εξ΄ αρχής βρίσκεται σ΄ αυτόν τον Πατέρα την απάντησή του σε ευρεία κλίμακα.

64 Είναι γεγονός, ότι οι πλατωνικοί, νεοπλατωνικοί και γνωστικοί φιλόσοφοι μίλησαν για μια «εκδημία» των όντων και μερικοί απ? αυτούς χρησιμοποιούσαν το πρόθεμα υπέρ-. Αυτό όμως που είναι σημαντικό είναι, ότι η «εκδημία» δεν είναι γι΄ αυτούς τους φιλοσόφους μια κίνηση πέραν του νου, αλλά μια κίνηση μακριά από τα άλλα πράγματα για να μπορέσει να φτάσει στο νου σε καθαρή κατάσταση. Για την ελληνική φιλοσοφική παράδοση, την οποία σ? αυτό το σημείο συμμερίζονταν και ο Ωριγένης με τους οπαδούς του, ο νους παραμένει πάντα ικανός να γνωρίσει το Θεό. (πρβλ. πιο πάνω Ι). Αν η αποφατική θεολογία έχει ριζικά αποχωριστεί από αυτή την παράδοση, αυτό έγκειται στο γεγονός, ότι γι? αυτήν η αλήθεια δεν κατοικεί στο νου, αλλά βρίσκεται πέραν αυτού. (βλ . Ψευδο - Διονυσίου , Περί Μυστ., θεολ. Ι ,3 MPG3, 1001A. Πρβλ . I. Hausherr , Ignorance infini, στο : OrChrP 2, 1936, 357. Επίσης τα κείμενα R. Roques , Contemplation, extase et tenebre selon le Ps. Denys, στο : Dict. Spir . II , (1952),1898.

65 Η αντίθεση μεταξύ αυτού του αποφατισμού και της ελληνικής αντίληψης του Θεού γίνεται σαφής, αν κανείς εξετάσει την ιδέα του Θεού στον Πλάτωνα. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, φτάνουμε στη γνώση του Θεού μέσω της προγενέστερης θεώρησης «της ψυχής», ιδιαίτερα καθ? όσον αυτή γεννά κάτι και μεταφέρει «μια διαρκή ροή του είναι» και στη συνέχεια μέσω της θεώρησης «της τάξης, η οποία υπάρχει στην κίνηση των άστρων», δηλαδή «ο λόγος, ο οποίος ταξινόμησε το σύμπαν» ( Die Gesetze , 966 d ).

66 Μαξίμου Ομολογητού , Μυστ., Πρόλ.

67 Η βαθιά σημασία αυτής της σκέψης βρίσκεται στην απόσπαση της αλήθειας από την κατάσταση της πτώσης, όπου τίθεται η επιλογή μεταξύ «αληθινού» και «ψεύτικου». (πρβλ. πιο κάτω, Μέρος ΙΙΙ, 1-2). Αυτό είναι ουσιαστικό για να διατηρήσουμε την ταύτιση της αλήθειας με τον ίδιο το Θεό, διότι ο Θεός υπάρχει πέραν της δυνατότητας του να επιλέξουμε ανάμεσα στο «αληθινό» και το «ψεύτικο». Σε ένα σπουδαίο χωρίο ( Απ. MPG 91,1296 C ) κάνει ο Μάξιμος ακριβώς αυτή την παρατήρηση σε σχέση με την αλήθεια: Ο Χριστός είναι υπέρ αλήθειαν επειδή δεν υπάρχει τίποτα, το οποίο θα μπορούσε να υπόκειται στην ίδια εξέταση, όπως αυτός, ή θα μπορούσε να συγκριθεί με αυτόν, ενώ η «αλήθεια», της οποίας έχουμε εμπειρία, αντιτίθεται στο «ψεύδος».

68 πρβλ . R. Roques, L? univers dionysien. Structure hierarchique du monde selon le Ps. Denys , 1954, 77, υποσ. 6 και 135, υποσ. 3.

69 Ψευδο-Διονυσίου Αρεοπ ., Περί θείων ονομ., 4,14. επίσης Μαξίμου, Ομολογητού , Απ. 23: ο Θεός «είναι σιωπηλός καθ? όσον αφήνει να γεννιέται μια συνεχής σχέση έρωτα και αγάπης σ? εκείνους, οι οποίοι είναι ικανοί να τη δεχτούν. Αυτός κινεί, με το να έλκει πάνω Του με φυσικό τρόπο την επιθυμία εκείνων, οι οποίοι είναι απέναντι Του σιωπηλοί».

70 πρβλ . P.Sherwood, St. Maximus the Confessor. The ascetic life- The four centouries on charity (Ancient Christian Writers 21,1955,32).

71 Τις ρίζες αυτής της διάκρισης πρέπει να τις αναζητήσουμε στον Γρηγόριο το Ναζιανζηνό. (Ο r .38,7). Η ανάπτυξη αυτής της διάκρισης οδηγεί στη θεολογία του Γρηγορίου του Παλαμά. Πρβλ . V. Lossky , Essai sur la theologie mystique de l? Eglise Orient. 1961,83. O σκοπός είναι η διάκριση μεταξύ δημιουργού και δημιουργίας. Πρβλ. P . Sherwood , αυτ., 32.

72 Η ταύτιση «αποφατικού» και «αρνητικού» μπορεί να οδηγήσει σε παρεξήγηση. Πρβλ. τις επαναλαμβανόμενες εκφράσεις του Διονυσίου ου κατ? έλλειψιν (Περί θείων ονομ. 3,2,Μ PG 3, 869 A ), μη κατά στέρησιν (Επ. 1, MPG 3, 1065 A ) κ. ά., με τις οποίες χαρακτηρίζει το θετικό περιεχόμενο της αποφατικής θεολογίας, η οποία είναι μια θεολογία καθ? υπεροχήν (Περί θείων ονομ. 3,2, MPG 3, 869 A ). Είναι μια θεολογία, η οποία υπερβαίνει το σχήμα «θετικό έναντι αρνητικού» ή «γνώση έναντι άγνοιας».

73 Πρέπει να προσέξουμε τη σπουδαιότητα του προθέματος συν - στη χρήση που κάνει ο Ψευδο-Διονύσιος στο όρο έκστασις . (Περί θείων ονομ. 3, 1-2, MPG 3, 681-684).Δείχνει την κοινωνία, η διαφορετικότητα κάθε μέλους γίνεται σεβαστή. Πρβλ . R. Roques , Contemplation...., στ . 1899 κ . εξ.