ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ  ΠΟΙΟΙ ΕΙΜΑΣΤΕ  ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ   ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ "ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΟΣ"
ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ
  ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΑΓ. ΒΑΡΒΑΡΑΣ   ΘΕΟΛΟΓΙΚΟ ΟΙΚΟΤΡΟΦΕΙΟ    ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ
Φωνή Κυρίου | Διακονία | Εορτολόγιο | Πολυμέσα

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ

ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ

ΒΙΒΛΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

ΤΕΧΝΗ

ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑ

ΚΑΝΟΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

Η απελευθέρωση των Ελλήνων και ο εσχατολογικός ρόλος της Ρωσίας και της Γαλλίας μέσα στο ερμηνευτικό έργο του Θεοδώρητου Ιωαννίνων ( περ. 1740-1823)

Αργυρίου Αστερίου,«Καιρός», τιμητικός τόμος στον
ομοτ. Καθηγητ. Δαμιανό Αθ. Δόϊκο
,
Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 11-24

 

Ο κώδικας υπ' αριθμ. 626 της Μονής Παντελεήμονος του Αγίου Όρους, γραμμένος στα 1872 από τον Ευθύμιο Μοναχό τον Ξηροποταμινό (1) και αποτελούμενος από 94 σελίδες μεγάλου σχήματος, περιέχει ένα παράξενο μεν, αλλά πολύ ενδιαφέρον κείμενο. Ο τίτλος του είναι ο εξής:

" Ἑρμηνεία κατά συμφωνίαν ἀλληλένδετον τῆς Παλαιᾶς καί Νέας Γραφῆς περί τῆς ἐκβάσεως τῶν μελλόντων καί συντελείας τοῦ αἰῶνος τούτου καί περί τῆς δευτέρας παρουσίας τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.

Ἑρμηνευθεῖσα μέν παρά τινος ἀμαθοῦς ὀρθοδόξον ἀνατολικοῦ ἀναξίου χριστιανοῦ πρός ὠφέλειαν τοῦ ὀρθοδόξου λαοῦ τοῦ Θεοῦ καί πάσης τῆς ἀνθρωπότητος, εἰ μετανοήσουσι.

Προσφωνηθεῖσα δέ, καί ἀφιερωθεῖσα τῷ πιστῷ καί ὀρθοδόξω βασιλεῖ, τῷ ζοροβάβελ, τῷ ἐκ τῆς φυλῆς Ἰούδα, τῷ Αὐτοκράτορι καί προστάτῃ τῆς Φιλαδελφείας, τῷ Μονάρχῃ Π.Ρ.Α.Π. τῇ η' Νοεμβρίου αωιζ ', ἐν Χριστιανουπόλει ".

Η ημερομηνία συγγραφής της Ερμηνείας (1817) επιβεβαιώνεται πολλές φορές κι από το ίδιο το κείμενο. Απεναντίας, ο τόπος συγγραφής της, η Χριστιανούπολις, είναι όνομα συμβατικό πίσω από το οποίο κρύβεται το ’γιο Όρος. Το ίδιο ισχύει και για τη Φιλαδέλφεια που συμβολίζει την Εκκλησία και την Αυτοκρατορία της Ρωσίας. Όσο για τον Ζοροβάβελ, τον πιστό και ορθόδοξο βασιλέα, είναι φυσικά ο τσάρος Πασών των Ρωσιών Αλέξανδρος Α' Παύλοβιτς (ο Μονάρχης Π.Ρ.Α.Π.), τον οποίο ο Θεός είχε προορίσει για το μεσσιανικό έργο της απελευθέρωσης των Ελλήνων.

Το περιεχόμενο του παράξενου αυτού κειμένου, η ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων και η στάση του συγγραφέα έναντι της διεθνούς κατάστασης της εποχής μας επιτρέπουν να ταυτίσουμε το όνομα του "αμαθούς ορθοδόξου ανατολικού αναξίου χριστιανού" με το όνομα του Θεοδωρήτου Ιωαννίνων ή Θεοδωρήτου Αθανασίου, του συγγραφέα της Ερμηνείας της Αποκαλύψεως (2), που εκδόθηκε στη Λειψία στα 1800. Η ταύτιση αυτή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε το ιδεολογικό "πιστεύω" του Θεοδωρήτου επί είκοσι πέντε ολόκληρα χρόνια (1792-1817). Κι αυτό προτιθέμεθα να κάνουμε με το παρόν σύντομο άρθρο, επικεντρώνοντας την προσοχή μας στη στάση του αθωνίτη ιερομόναχου έναντι της Ρωσίας και της Γαλλίας, σε σχέση πάντα με το όραμα του της απελευθέρωσης των Ελλήνων (3).

Ο Θεοδώρητος γεννήθηκε στα Γιάννινα γύρω στα 1740 και πέθανε στην Προύσα το 1823. Μαθητής του Κυρίλλου του Αγραφιώτη στη γενέτειρα πατρίδα του, ο Θεοδώρητος υπήρξε κυρίως ένας αυτοδίδακτος λόγιος μοναχός, με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα για την Ιστορία και για τις τύχες της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού. Το όνομα του είναι συνδεδεμένο με τα σπουδαιότερα πνευματικά κινήματα των τελευταίων δεκαετιών της Τουρκοκρατίας, το κίνημα του Ελληνικού Διαφωτισμού και το κίνημα των Κολλυβάδων, καθώς και με το ερμηνευτικό κίνημα (4), στα οποία έλαβε ενεργό μέρος και όπου έπαιξε συχνά ρόλο πρωταρχικό.

Στο ’γιον Όρος πρέπει να έφτασε μετά το 1754, δηλαδή μετά την έναρξη "της έριδας των κολλύβων". Στα 1776 είναι μέρος της αγιορείτικης αντιπροσωπείας στη σύνοδο της Κωνσταντινούπολης η οποία καταδικάζει τις ιδέες των Κολλυβάδων. Στη συνέχεια ο Θεοδώρητος αναδεικνύεται σε σφοδρό αντίπαλο των Κολλυβάδων, σε αρχηγό των αγιορειτών αντικολλυβάδων. Από τα 1802 ως τα 1812 περίπου, θα χρηματίσει ηγούμενος της Μονής Εσφιγμένου, ηγουμενία που είχε τάχα προφητέψει ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Πάντως το Μοναστήρι ευημέρησε ιδιαίτερα κατά την περίοδο αυτή. Ο Θεοδώρητος έζησε έξω από το ’γιον Όρος από τα 1790 ως τα 1801 κι από τα 1817 ως το θάνατο του.

Στα 1800 ο Γεώργιος Ζαβίρας γνώρισε τον Θεοδώρητο στη Λειψία όπου είχε πάει για την έκδοση της Ερμηνείας, του και όπου είχε αναλάβει επίσης την επιμέλεια της εκτύπωσης του Πηδαλίου του Νικόδημου του Αγιορείτη. Από τον Ζαβίρα λοιπόν γνωρίζουμε ότι ο Θεοδώρητος εκαλείτο Αθανασίου και ότι είναι ο συγγραφέας της Ερμηνείας της Αποκαλύψεως που εκδόθηκε ανώνυμα στη Λειψία τη χρονιά εκείνη (5).

Τον καιρό που ο Θεοδώρητος καταγίνεται με τη συγγραφή της Ερμηνείας του (1793-1800), βρίσκεται σε στενή επιστολιμαία επαφή με διάφορες σημαίνουσες εκκλησιαστικές προσωπικότητες, τον Νικόδημο τον Αγιορείτη και την παρέα του, τον Δωρόθεο Βουλισμά, τον Αθανάσιο Πάριο, τον Νικηφόρο Θεοτόκη και άλλους, στην κρίση των οποίων υποβάλλει τις τρεις πρώτες παραλλαγές του έργου του. Την Ερμηνεία αλληλένδετον την απευθύνει στον τσάρο της Ρωσίας από τον οποίο ζητά να την υποβάλει στην κρίση σοφών και αγίων ανδρών καθώς και στην έγκριση της Εκκλησίας. Ύστερα δε από τις τυχόν διορθώσεις, ο τσάρος όφειλε να αναλάβει την έκδοση του έργου και την διανομή του σ' όλους τους ορθόδοξους ιεράρχες.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Θράκη (1790-1793), στο Βουκουρέστι (1793-1795), στο Ιάσιο (1795-1798) και στη Λειψία (1799-1801), ο Θεοδώρητος είχε την ευκαιρία να γνωρίσει τους ανθρώπους και τις ιδέες του Ελληνικού Διαφωτισμού. Ωστόσο μεγάλη υπήρξε η απογοήτευση του αυτοδίδακτου αθωνίτη ιερομόναχου, όταν διαπίστωσε ότι οι πιο φημισμένοι Έλληνες λόγιοι της εποχής του ήταν άθεοι, οπαδοί του Βολταίρου, του ανήθικου και αθέου εκείνου Γάλλου φιλοσόφου. Πνεύμα αγωνιστικό και εριστικό, ο Θεοδώρητος αποφάσισε τότε να καταπολεμήσει την ξενόφερτη αθεΐα. Έτσι θα αφιερώσει την οκταετία 1792-1799 στη συγγραφή των τεσσάρων παραλλαγών της Ερμηνείας του, της οποίας η τελευταία μορφή αποτελείται από 412 τυπογραφημένες σελίδες μεγάλου σχήματος. Κύριος σκοπός του έργου είναι να δώσει την ορθόδοξη απάντηση στις κατά της θρησκείας επιθέσεις των οπαδών του Βολταίρου. Η Εκκλησία όμως απαγόρεψε την κυκλοφορία της Ερμηνείας εντός των ορίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γιατί φοβήθηκε ότι το περιεχόμενο της θα προκαλούσε βίαιες αντιδράσεις εκ μέρους των Τούρκων.

Πράγματι, το κυριότερο σημείο στο οποίο ο Θεοδώρητος διαφωνούσε με τους λογίους του καιρού του αφορούσε στους ισχυρισμούς των τελευταίων αυτών ότι η Αγία Γραφή δεν αναφερόταν στην κατάσταση της Ορθοδοξίας της εποχής τους και ότι δεν προέβλεπε την απελευθέρωση των ορθοδόξων λαών από τον τουρκικό ζυγό. Ακολουθώντας μια συγκριτική μέθοδο άγνωστη στους συγχρόνους του Έλληνες λογίους, ο Θεοδώρητος επιδίδεται σε μια μακροχρόνια μελέτη της Αγίας Γραφής, μελέτη η οποία φωτίζεται από την " έκβασιν των πραγμάτων" και η οποία καταλήγει στη σύλληψη και διατύπωση μιας νέας περί Ιστορίας αντίληψης (6). Από φιλοσοφική άποψη, η περί Ιστορίας ιδέα του Θεοδωρήτου είναι μια καθολική κυκλική αντίληψη· από την άποψη όμως της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων, πρόκειται για μια καθαρά ελληνοκεντρική και ορθοδοξοκεντρική θεώρηση των πραγμάτων.

Η πεποίθηση του Θεοδωρήτου ότι η απελευθέρωση των Ορθοδόξων "εγγύς εστί " στηρίζεται στην κυκλική περί Ιστορίας αντίληψη του: Η βασιλεία της Ορθοδοξίας είχε κρατήσει χίλια έτη, από την ίδρυση της Εκκλησίας μέχρι την επικράτηση της βασιλείας του Αντίχριστου. Όμως ο Αντίχριστος δεν είναι ένας συγκεκριμένος άνθρωπος αλλά το Σύστημα του Κακού που κυριαρχεί στον κόσμο υπό δυο μορφές, φαινομενικά διαφορετικές· υπό την μορφή του Ισλάμ και υπό την μορφή του Παπισμού. Οι δυο αυτοκρατορίες του Αντίχριστου μέλλουν να κυβερνήσουν τον κόσμο επί χίλια έτη επίσης. Μετά το τέλος της δεύτερης αυτής χιλιετίας θα επέλθει η τελεία καταστροφή των δύο δυνάμεων του κακού και η επανίδρυση της Ορθόδοξης Ανατολικής Αυτοκρατορίας. Ο Θεοδώρητος επιχειρεί σοφούς και πολύπλοκους μαθηματικούς υπολογισμούς για να αποδείξει ότι η απελευθέρωση των Ορθοδόξων και η ανάσταση της αυτοκρατορίας τους μέλλουν να πραγματοποιηθούν ή στα 1803 ή, το πιθανότερο, στα 1818. Στα κοσμοϊστορικά αυτά γεγονότα η Ορθόδοξη Αυτοκρατορία της Ρωσίας θα παίξει πρωτεύοντα ρόλο, ρόλο μεσσιανικό.

Πράγματι, στην Επιστολή που ο Χριστός απευθύνει στην έκτη Εκκλησία (Απ. 3, 7-13) γίνεται λόγος για " θύραν ἀνεωγμένην " στον ουρανό. Η Εκκλησία της Φιλαδέλφειας είναι η Εκκλησία της Ρωσίας. Η α νεωγμένη θύρα σημαίνει ότι η Ορθοδοξία, διωγμένη από τις νότιες περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μπόρεσε να βρει καταφύγιο στα βόρεια μέρη, τα οποία είχεν εκχριστιανίσει αυτή η ίδια. Κατ' αυτόν τον τρόπο, η Εκκλησία της Φιλαδέλφειας αναδεικνύεται εις " στύλον ἐν τῷ ναῷ τοῦ Θεοῦ " και ο αρχηγός της, ο τσάρος, αποβαίνει "ἡ κλείς τοῦ Δαβίδ", ο πιο ένθερμος υπερασπιστής της ορθόδοξης πίστης. Η Εκκλησία της Ρωσίας είναι χρονολογικά η τελευταία από τις πατριαρχικές Εκκλησίες της Ανατολής και καταλαμβάνει την έκτη θέση. Η θύρα της, που έμεινε ανοιχτή, κλείνει την περίοδο της επίγειας και εγκαινιάζει την περίοδο της ουράνιας Ιστορίας. Στο κυκλικό περί Ιστορίας σύστημα του Θεοδωρήτου ο τσάρος κατέχει την ίδια ακριβώς θέση που κατέχουν ο Αδάμ και ο Χριστός· είναι ο πρώτος άνθρωπος της τρίτης δημιουργίας, δηλαδή της περιόδου που ακολουθεί την κατάλυση της δύναμης του Αντίχριστου και την ίδρυση του μεσσιανικού βασιλείου.

Ο Τσάρος της Ρωσίας είναι ακόμα το άρρεν τέκνον ( Απ. 12, 1-6) που η Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία " ἔτεκεν ὠδίνουσα καί βασανιζομένη" από τους κατατρεγμούς των Μουσουλμάνων και των Λατίνων. Κατ' αυτόν τον τρόπο, η Εκκλησία και η Αυτοκρατορία της Ρωσίας αναδεικνύονται σε κληρονόμους της Εκκλησίας και της Αυτοκρατορίας του Βυζαντίου, ενώ η Μόσχα παίρνει τη θέση της τρίτης Ρώμης και της νέας Κωνσταντινούπολης. Μετά την πτώση της βυζαντινής πρωτεύουσας, ο τσάρος διαδέχτηκε τον βυζαντινό βασιλέα και συνέχισε το ρόλο του ως υπερασπιστής της χριστιανικής πίστης. Όπως ο Έλληνας βασιλέας είχεν άλλοτε πολεμήσει κατά του Ισλάμ και του Παπισμού, που στην Αποκάλυψη συμβολίζονται με τον Δράκοντα (12, 3), με τον ’γγελο της Αβύσσου (11, 11), και με τα δύο Θηρία (13, 1 και 11), κατά τον αυτό τρόπο ο τσάρος της Ρωσίας μάχεται τώρα το ίδιο αυτό σύστημα του κακού που δηλώνεται με τους βασιλεῖς τῆς γῆς (17, 2), με το Θηρίο και τον Ψευδοπροφήτη (19, 20), με τη Βαβυλώνα και την Πόρνη (17, 1-7). Βλέπουμε δηλαδή ότι ο Θεοδώρητος αποδίδει στον αυτοκράτορα του Βυζαντίου τις εσχατολογικές και μεσσιανικές οράσεις του α' μέρους του βιβλίου της Αποκάλυψης και στον Τσάρο της Ρωσίας τις οράσεις που περιέχονται στο β' μέρος της Αποκάλυψης. Γιατί ο τσάρος είναι εκείνοι οι " βασιλεῖς οἱ ἀπό ἀνατολῆς ἡλίου " (Απ. 16, 2), στους οποίους άνοιξαν την οδόν τα αποξηραμένα ύδατα του Ευφράτη· δηλαδή, μετά την ήττα τους, οι μουσουλμανικοί λαοί θα αφήσουν ελεύθερο το πέρασμα στον τσάρο, που θα τρέξει να απελευθερώσει την Κωνσταντινούπολη και να αναστήσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Ο Θεοδώρητος συντάσσει την τελευταία παραλλαγή της Ερμηνείας του μετά τη συνθήκη του Ιασίου (1792) και μετά τον θάνατο της Αικατερίνης Β' (1796). Την συντάσσει τον καιρό (1798-1799) που η Ρωσία και η Τουρκία, ανήσυχες μπροστά στα επεκτατικά σχέδια του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, αποφεύγουν κάθε νέα σύγκρουση μεταξύ τους. Ύστερ ' από τη νικηφόρα εκστρατεία του Ναπολέοντα κατά της Ιταλίας (1797) και της Αιγύπτου (1798), οι λοιπές Ευρωπαϊκές Δυνάμεις αναγκάζονται να συμπράξουν κατά του νέου κινδύνου (1798). Ο τσάρος θέτει μάλιστα τον ρωσικό στόλο της Μαύρης Θάλασσας στη διάθεση του σουλτάνου. Μια Εγκύκλιος του Πατριάρχη ζητεί από τον ελληνικό λαό των Ιονίων Νήσων, που επευφημούν τον Ναπολέοντα ως τον απελευθερωτή τους, να παραμείνουν πιστοί και ευγνώμονες προς τον μέγα σουλτάνο, τον ευεργέτη και υπερασπιστή της ορθόδοξης πίστης κατά του αποστάτη Ναπολέοντα, τη στιγμή ακριβώς που οι Τούρκοι κατασφάζουν τους άμαχους χριστιανικούς πληθυσμούς της Παλαιστίνης. Την ίδια εκείνη χρονιά (1798) κυκλοφορούν επίσης η Πατρική Διδασκαλία του Αθανασίου Παρίου και η Αδελφική Διδασκαλία του Αδαμαντίου Κοραή. Η μια εκφράζει την ιδεολογία των συντηρητικών φαναριωτικών και εκκλησιαστικών κύκλων και η άλλη τα φιλελεύθερα και φιλοδυτικά αισθήματα του μεγαλύτερου μέρους των Ελλήνων λογίων (7). Είναι φανερό πως η εξέλιξη της διεθνούς πολιτικής κατάστασης και οι ιδεολογικές ζυμώσεις στους κόλπους της ελληνικής ορθοδοξίας είχαν διαψεύσει τις προβλέψεις του Θεοδωρήτου και είχαν προσκρούσει στα περί της πορείας της Ιστορίας σχήματα του. Παρατηρούμε π.χ. ότι ο συγγραφέας μας δεν κάνει καμιά αναφορά στους προηγούμενους ρωσο -τουρκικούς πολέμους, ενώ πολλά χωρία της Αποκάλυψης θα μπορούσαν να τον έχουν παροτρύνει προς την κατεύθυνση αυτή.

Ωστόσο υπάρχει ένα χωρίο όπου οι ενδοιασμοί του Θεοδωρήτου εκδηλώνονται με μεγαλύτερη σαφήνεια. Πράγματι, ποια είναι τα "τρία ἀκάθαρτα πνεύματα" τα οποία εξήρχοντο ως βάτραχοι " ἐκ τοῦ στόματος τοῦ δράκοντος καί ἐκ τοῦ στόματος τοῦ θηρίου καί ἐκ τοῦ στόματος τοῦ ψευδοπροφήτου " (16, 13); Πότε και πως θα εξαφανιστούν; Τι θα ακολουθήσει μετά ταύτα; Αναρωτιέται ο συγγραφέας. Και απαντάει: Ο Δράκων συμβολίζει τον Παπισμό, ο Ψευδοπροφήτης υποδεικνύει το Ισλάμ και το Θηρίο, που βρίσκεται στη μέση, είναι ο Αντίχριστος, ο οποίος ενώνει σ' ένα ενιαίο σύστημα τις δυο άλλες δυνάμεις του κακού. Κατά συνέπεια, τα τρία ακάθαρτα πνεύματα είναι δυνάμεις κακοποιοί, που προβάλλουν από τις χώρες όπου κυριαρχούν το Ισλάμ και ο Παπισμός. "Το σύστημα των ακαθάρτων βατράχων εφάνη · οι βασιλείς όλοι είναι τεταραγμένοι και εις πόλεμον έτοιμοι. Τι έπεται;" (σ. 348).

Η ετοιμασία για τον πόλεμο δε μπορεί να είναι παρά η συμμαχία του 1798. Βέβαια ο Θεοδώρητος αποφεύγει να ονοματίσει τους βατράχους. Ωστόσο δεν είναι καθόλου δύσκολο να διεισδύσουμε στη σκέψη του: Οι ακάθαρτοι βάτραχοι συμβολίζουν πρώτ ' απ' όλα την αθεΐα και το ελευθεριάζον πνεύμα της εποχής, που, γεννημένα στις περιοχές όπου κυριαρχούσε η λατινική αίρεση, πολύ γρήγορα ξαπλώθηκαν και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ιδιαίτερα μεταξύ των Ελλήνων λογίων. "Οι δοκησίσοφοι άθεοι... ως άλλοι βάτραχοι... καθώς ο Θεός ωμοίασε τα πνεύματα αυτών, βοώσι τραχέως οι άθλιοι με άσημους και δυσώδεις φωνάς κατά της αιωνίου αληθείας των θείων Γραφών" (σ. 66). Τόσο ο μουσουλμανικός κόσμος όσο και ο κόσμος των παπιστών, γεμίζουν κάθε μέρα περισσότερο από τα κοάσματα των ακαθάρτων αυτών βατράχων.

Ωστόσο είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι οι βασιλείς της γης ετοιμάζονται για πόλεμο εναντίον των αόπλων λογίων που ζούσαν παντού μέσα στο χώρο των δυο συστημάτων του Κακού. Ερμηνεύοντας όμως τη φράση " κατοικητήριον δαιμονίων" (Απ. 18, 2), ο υπομνηματιστής σημειώνει ότι τα δαιμόνια αυτά, αυτοί οι βάτραχοι κι αυτά τα ακάθαρτα πτηνά είναι "οι νυν αναφανέντες άθεοι". Στη σκέψη του Θεοδωρήτου πρόκειται ασφαλώς για τη Γαλλία της Γαλλικής Επανάστασης και του Ναπολέοντα εναντίον των οποίων οι "Βασιλείς της γης" ετοίμαζαν πράγματι τον πόλεμο.

Ο Θεοδώρητος ήταν πεπεισμένος ότι ένας νέος πόλεμος θα άρχιζε προσεχώς που θα έθετε αντιμέτωπους τους βασιλείς της Ευρώπης και τον Ναπολέοντα. Διερωτάται όμως· "Τι έπεται;". Και απαντά: "Η της ασεβείας καταστροφή και επίγνωσις ευσέβειας η συντέλεια του παντός " (σ. 348). Αλλά «αυτά, επειδή είναι μέλλοντα, ο χρόνος μέλλει σαφώς να τα διδάξη » (σ. 349). "Και ο ερχόμενος αιών γίνεται διδάσκαλος αψευδέστατος, και μας δείχνει αυτά όλα με την έκβασιν βεβαιωμένα" (σ. 353).

Στην πραγματικότητα εκείνο που ενοχλούσε τον Θεοδώρητο ήταν η πεποίθηση του ότι, σύμφωνα με το περί της εξέλιξης της Ιστορίας σχήμα του, το κρίμα της Πόρνης της μεγάλης (Απ. 17, 1) -του συστήματος του Κακού στο σύνολο του- και η εκδίκηση του αίματος των δούλων του Θεού ( Απ. 19, 2) -η απελευθέρωση των ορθοδόξων λαών και η ανάσταση της αυτοκρατορίας τους- έμελλαν να πραγματοποιηθούν από τον καθήμενον ἐπί τοῦ λευκοῦ ἵπ που (Απ. 19, 11) και από τους πιστούς του, δηλαδή από τον τσάρο και τον λαό της Ρωσίας, τους οποίους θα έσπευδαν να βοηθήσουν οι υπόδουλοι ορθόδοξοι λαοί. Μπροστά όμως στον κίνδυνο που παρουσίαζαν τα τρία ακάθαρτα πνεύματα ως βάτραχοι, η Γαλλία του Ναπολέοντα η άθεη και ελευθεριάζουσα, ο τσάρος έδειχνε να επιδιώκει τη συμμαχία των άλλων βασιλέων της γης. Ο Θεοδώρητος απεναντίας ήταν πεπεισμένος άτι η οποιαδήποτε σύμπραξη με τους αιρετικούς και τους άπιστους θα προκαλούσε την οργή του Θεού και την τιμωρία των υπαιτίων.

Η πολιτική στάση του Νικολάου Α' ενοχλεί τον Θεοδώρητο. Εντούτοις δεν θέλει να βάλει σε δύσκολη θέση τον τσάρο· δεν θέλει να γίνει η Κασσάνδρα των μελλόντων κακών. "Και δια τούτο αποσιωπώ ως επί το πλείστον εκείνα όπου συμπεραίνω ότι ακολουθούσι εκ μέρους του συστήματος τούτου" (της Εκκλησίας και της Αυτοκρατορίας της Ρωσίας). Πράγματι, ο αθωνίτης ιερομόναχος αναμένει "την έκβασιν των πραγμάτων", ερευνά τον ορίζοντα της Ιστορίας και περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να πάρει και πάλι το λόγο και να διακηρύξει για μια ακόμα φορά την προσήλωση του στον τσάρο και την αποστροφή του προς το Ισλάμ και τη Δύση.

Η κατάλληλη αυτή στιγμή φαίνεται ότι παρουσιάστηκε στα 1814. Η " έκβασις των πραγμάτων" σχετικά με τους ναπολεόντειους πολέμους είχεν ενθαρρύνει τον Θεοδώρητο και είχεν ανοίξει νέους ορίζοντες στην περί Ιστορίας αντίληψη του. Πράγματι, το έτος αυτό ο αθωνίτης ιερομόναχος γράφει μιαν Ερμηνεία εις Δανιήλ τον Προφήτην. Το κείμενο γράφτηκε μετά την εκστρατεία του Ναπολέοντα κατά της Ρωσίας (1812), μετά τη μάχη των Εθνών (Λειψία 1813) και ίσως μετά την είσοδο των συμμάχων στο Παρίσι (1814). Δυστυχώς όμως το υπόμνημα αυτό δε βρέθηκε σε καμιά ως τώρα γνωστή βιβλιοθήκη. Επομένως δε γνωρίζουμε ποια ήταν η θρησκευτική και πολιτική σημασία που ο υπομνηματιστής απέδιδε στους ναπολεόντειους πολέμους, πως αντιμετώπιζε τη διεθνή κατάσταση του 1814 και, κυρίως, πως διέβλεπε το πρόβλημα της απελευθέρωσης των Ελλήνων και του ρόλου που έμελλε να παίξει η Ρωσία. Μπορούμε βέβαια να υποθέσουμε ότι η Ερμηνεία του Δανιήλ περιείχε τις απαντήσεις στα ερωτήματα που ο Θεοδώρητος έθετε στα 1798-1799. Πάντως ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, φοβούμενος τις αντιδράσεις των Τούρκων, "συμβούλεψε" στο Θεοδώρητο να μη δημοσιεύσει το νέο του υπόμνημα (8).

Η δεύτερη αυτή απαγόρευση δεν αποθάρρυνε τον Θεοδώρητο, ούτε τον απέτρεψε από την κύρια πια ενασχόληση του, την παρατήρηση της "εκβάσεως των πραγμάτων" και την ερμηνεία τους υπό το φως της Αγίας Γραφής. Έτσι στα 1817 γράφει το τρίτο του υπόμνημα την Ε ρμηνείαν αλληλένδετον της Παλαιάς και Νέας Γραφής. Μεγάλη εντύπωση προκαλεί ο αποκρυφικός και μυστικιστικός χαρακτήρας του νέου αυτού έργου. Ο συγγραφέας το παρουσιάζει σαν το κλειδί που θα επιτρέψει να ανοιχτεί η από καταβολής κόσμου κεκλεισμένη θύρα των αδήλων και κρυφίων του Θεού.

Η Ερμηνεία αλληλένδετος αποτελεί περίληψη και συγχρόνως συνέχιση των δυο προηγουμένων ερμηνευτικών έργων του Θεοδωρήτου, ο οποίος θέλει να επισπεύσει την ώρα της απελευθέρωσης (1818) που βλέπει να πλησιάζει. Οι τρεις προσευχές με τις όποιες τελειώνει το έργο μας δίνουν περιληπτικά τα τρία κύρια θέματα του περιεχομένου του. Στην πρώτη προσευχή γίνεται λόγος για την καταστροφή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και για την απελευθέρωση των Ελλήνων. Στη δεύτερη προσευχή τονίζεται ο απελευθερωτικός ρόλος της Αυτοκρατορίας της Ρωσίας. Τέλος η τρίτη προσευχή είναι αφιερωμένη στην περιγραφή της μεσσιανικής βασιλείας. Στη συνέχεια θα δούμε κυρίως πως ο Θεοδώρητος βλέπει τη Γαλλία του 1817 και ποιος είναι ο ρόλος που, τον ίδιο αυτό χρόνο, εμπιστεύεται στη Ρωσία.

Στην Ερμηνεία της Αποκάλυψης ο Θεοδώρητος απέδιδε τεράστια σημασία στις Σταυροφορίες, οι οποίες είχαν επιφέρει ένα θανάσιμο πλήγμα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η Ερμηνεία αλληλένδετος συνδέει στενά τις Σταυροφορίες με την εκστρατεία του Ναπολέοντα κατά της Ρωσίας. Και στις δυο περιπτώσεις ο αθωνίτης ιερομόναχος διαβλέπει τη σκευωρία του Σατανά κατά της Εκκλησίας και του λαού του Θεού. Για το λόγο αυτό, τόσο η Γαλλία όσο και ο Παπισμός καλούνται διαδοχικά και χωρίς καμιά διάκριση Διάβολος, αρχαίος Όφις, ’ψινθος κ.λπ. Επίσης οι οράσεις της Αποκάλυψης που αναφέρονται στο Θηρίο, στη Βαβυλώνα, στην Πόρνη κ.λπ., εκλαμβάνονται ως σύμβολα τόσο του Παπισμού όσο και της Γαλλίας του Ναπολέοντα.

Ερμηνεύοντας το χωρίο το σχετικό με τα "τρία ακάθαρτα πνεύματα ως βάτραχοι" (Απ. 16, 13), χωρίο που τοΰ είχε δημιουργήσει πολλές δυσκολίες στα 1798-99, ο Θεοδώρητος γράφει τώρα (1817) ότι τα τρία πνεύματα είναι οι Γάλλοι, οι ’γγλοι και οι αθεϊσταί και ότι το Θηρίον, δηλαδή ο Ναπολέων, τους συγκέντρωσε για τον μεγάλο πόλεμο, τον μακροχρόνιο πόλεμο που μόλις έζησεν η ανθρωπότητα. Το Θηρίο "συνήγαγε τούς βασιλεῖς τῆς γῆς εἰς τόν τόπον τόν καλούμενον ἐβραϊστί Ἀρμαγεδών ", εις τον τόπον όπου βρίσκεται η Μόσχα, ο άγιος οίκος των υιών Ισραήλ. Μέχρις εκεί επέτρεψεν ο Θεός να προχωρήσει το Θηρίο μετά την υποταγή των άλλων βασιλέων. Κατά συνέπεια, η Ρωσία οφείλει να μη φοβάται τους εχθρούς της αλλά να έχει απόλυτη εμπιστοσύνη στο Θεό, ο οποίος απεξήρανε τα ύδατα του Ευφράτη, κατατρόπωσε τις δυνάμεις των αιρετικών και των άθεων, ανοίγοντας έτσι το δρόμο στους " ἐξ ἀνατολῆς ἡλίου βασιλεῖς ".

Όντας οι εξ ανατολής ηλίου βασιλείς, ο τσάρος και ο λαός του προορίζονταν να καταπολεμήσουν και να καταστρέψουν τους Οθωμανούς Τούρκους. Στην Ερμηνεία της Αποκάλυψης, ο μέγας ποταμός Ευφράτης και το μικρόν κέρας συμβόλιζαν τους Τούρκους. Όμως η " έκβασις των πραγμάτων" είχεν αποδείξει ότι ο Ναπολέων ήταν ένας εχθρός του Χριστού πολύ πιο φοβερός και πιο επικίνδυνος από τους Μουσουλμάνους. Γι' αυτό οι νίκες του τσάρου και των στρατιωτών του κατά των στρατευμάτων του Ναπολέοντα οδήγησαν τον Θεοδώρητο στο συμπέρασμα ότι ο Ευφράτης υπεδείκνυε τις περιοχές της Δύσης, οι οποίες άνοιξαν δρόμο στον τσάρο που είχε έλθει να καταθραύσει το μικρόν κέρας, τον Ναπολέοντα. Η νέα αυτή ερμηνεία δείχνει καθαρά τη νέα κατεύθυνση που έπαιρνε τώρα η περί Ιστορίας αντίληψη τοϋ Θεοδωρήτου.

Η ερμηνεία της όρασης της Πόρνης της μεγάλης {'Αττ. 17, 1-14) δείχνει εξίσου φανερά τη μεταβολή στη σκέψη του αθωνίτη ιερομονάχου. Ο Θεοδώρητος γράφει πράγματι ότι η Πόρνη η μεγάλη συμβολίζει συγχρόνως την Εκκλησία της Ρώμης και τη Γαλλία του Ναπολέοντα, ενώ για τους άλλους ερμηνευτές η Πόρνη και η Βαβυλών ε δήλωναν πάντα την τουρκική εξουσία. " Πόρνην μεγάλην εννοεί την εβδόμην δυτικήν Εκκλησίαν και την Αυτοκρατοριαν της Φράντζας, ότι αύτη εστάθη αιτία όλων των κακών και εις την Εκκλησίαν και εις τους λαούς του Θεού... και αυτόν τον Μοαμέτιν βοηθούσι μέχρι σήμερον, έως ου φανή ο ίδιος Ιησούς Χριστός, Θεός εκδικήσεων, και να κρίνη και να αποδώση τα διπλά" (σ. 45-46). " Εκδίκησιν την οποίαν είδομεν εμπράκτως βεβαιωθείσαν, εις βραχύ διάστημα καιρού, από Μόσχαν έως εις Παρίσιον ", γράφει (σ. 49) ακόμα ο Θεοδώρητος.

Είναι βέβαια αδύνατο να αναφερθούμε σ' όλα όσα γράφει ο αθωνίτης ιερομόναχος για τη Γαλλία και τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Παραθέτουμε μια μόνο σελίδα, σαν παράδειγμα: " Προτήτερα δε από όλα τα έθνη φαίνεται ότι η Γαλλία έχει να γευθή το πυρ της εκδικήσεως, επειδή μετά τον θάνατον, πένθος και λιμόν έπεται πυρ. Αύτη είναι η πόλις η μεγάλη, η έχουσα βασιλείαν επί των βασιλέων της γης· αύτη είναι το δεύτερον θηρίον το εκ της γης και εκ του Δράκοντος Πάπα εξελθόν αυτή είναι η Πόρνη, η έχουσα το ποτήριον το χρυσούν γεμάτον βδελυγμάτων και ακαθαρτότητος πορνείας αυτής· αυτή είναι η μήτηρ των πορνών και Βαβαλών, η μεγάλη πόλις· αυτή πρώτη απεστάτησεν από της βασιλείας Κωνσταντινουπόλεως και από των ανατολικών δογμάτων... αυτή εστάθη το όργανον του ονομαζόμενου εκείνου Ιερού Πολέμου, και έγιναν τόσαι αιματοχυσίαι, αιρέσεις, κακοδοξίαι, καινοτομίαι και η αθεΐα, η διαδοθείσα εις όλην σχεδόν την Ευρώπην αυτή είναι η αιτία των τωρινών πολέμων και αιματοχυσιών αναρίθμητων ανθρώπων και αυτή πάλιν, φαίνεται, θέλει γένη αιτία της αρχής του σεισμού του μεγάλου, επειδή μετάνοια εις αυτούς δεν φαίνεται, αλλ ' εγκατέλειπεν αυτούς ο Θεός..." (σ. 27-28).

Και μια ακόμα σελίδα, όπου γίνεται λόγος ειδικά για τον Ναπολέοντα και τους Ναπολεόντειους πολέμους: "Το ιζ' κεφ. της Αποκαλύψεως αναφέρει τα δύο Θηρία ηνωμένα εν ταυτώ και διαχωρισμένα, στ. 11, περιέχον ρητώς " τό θηρίον ὅ ἦν καί οὐκ ἐστί, καί αὐτός ὄγδοος ἐστί, καί ἐκ τῶν ἑπτά ἐστί, καί εἰς ἀπώλειαν ὑπάγει ". Το θηρίον τούτο φαίνεται ότι ην ο Ναπολέων, τον οποίον πλατυτέρως περιγράφει ο προφήτης Ησαΐας κεφ. ιδ' και ως " νεκρόν ἐβδελυγμένον καί ἐν τοῖς ὄρεσιν ἐρριμένον " δια τα κακά α έπραξε. Και τα τέκνα αυτού, ή ο ποτέ λαός αυτού, να ετοιμασθώσιν εις σφαγήν, ίνα μη ανεγειρόμενοι κακά πάλιν τω κόσμω επιφέρωσιν. Αυτός ο Ναπολέων, λαβών μεθ ' εαυτού τα δέκα κέρατα, τους δέκα βασιλείς της γης, εκινήθη δια να πολεμήση μετά του Αρνίου, της σης βασιλείας (του τσάρου). Το δε Αρνίον εκνικήσει αυτούς, ότι Κύριος Κυρίων εστί και Βασιλεύς Βασιλέων, και οι μετ ' αυτού (οι ορθόδοξοι) κλητοί και εκλεκτοί και πιστοί. Αποκ. κεφ. ιζ', στ. 14. Έπαθε λοιπόν (ο Ναπολέων) τα πάσι δήλα" (σ. 24-25).

Ο Θεοδώρητος πίστευε ότι η απελευθέρωση των Ελλήνων δεν θα αργούσε να έλθει και ότι η δόξα που θα αποκτούσαν οι Έλληνες πολεμώντας στο πλευρό του τσάρου θα επέφερε μεγάλες αλλαγές στο διεθνή ορίζοντα: "Ο μέγας σεισμός φαίνεται ότι θέλει αρχίσει να ενεργήται αφ' ου γένη η ανάστασις των Γραικών και έσονται ένδοξοι παρά τη ημετέρα βασιλεία. Ο δε βασιλεύς των Οθωμανών ίσως διέλθη εις την Ασίαν. Οι Γάλλοι δε και οι λοιποί φθονήσουσι την ανάστασιν των Γραικών και δόξαν της Υμετέρας Βασιλείας. Τυχόν εκ τούτου συμβή πάλιν επανάστασις εις όλον το βασίλειον αυτών η και εις όλην την Ευρώπην. Ίσως φέρουσι και το μικρόν κέρατον (τον Ναπολέοντα)... Έπειτα λαμβάνει αυτούς μεθ ' εαυτού και συνάγονται δια να πολεμήσωσι μετά του καθήμενου επί του ίππου του λευκού, της Υμετέρας Βασιλείας... Φαίνεται όμως τότε ότι τους Γραικούς ανασταμένους έχων υπό τη Υμετέρα Βασιλεία, προσκαλείς αυτούς ίνα ανταποδώσωσι τα δίπλα" (σ. 32).

Όπως βλέπουμε, τα γεγονότα που έχουν σαν προορισμό την εγκαθίδρυση της ελληνορωσικής μεσσιανικής βασιλείας αποτελούν απλή επανάληψη των ναπολεόντειων πολέμων. Παρά ταύτα, μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τον μεσσιανικό ρόλο που, κατά τον Θεοδώρητο, μέλλει να παίξει ο τσάρος της Ρωσίας. Πράγματι, ο Χριστός θα υποτάξει " πάσαν αρχήν καί πάσαν εξουσίαν " δια μέσου της Αυτοκρατορίας των Ρώσων. Για το λόγο ακριβώς αυτό ο αθωνίτης ιερομόναχος αποδίδει στον τσάρο, στην Εκκλησία του και στην Αυτοκρατορία του όλες τις οράσεις και όλα τα σύμβολα της Αγίας Γραφής που η ερμηνευτική παράδοση απέδιδε στον Μεσσία.

Ωστόσο δεν πρέπει να μείνουμε με την εντύπωση ότι στα 1817 ο Θεοδώρητος είχεν απαλλαγεί από όλες του τις ανησυχίες του 1798-1799, τότε που έβλεπε τον τσάρο να συμμαχεί με τους μονάρχες της Ευρώπης καθώς επίσης και με τον Τούρκο σουλτάνο. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η απλή σύμπραξη του 1798, γίνεται, στα 1815, η Ιερή Συμμαχία, της οποίας ο τσάρος είναι ο πρωτεργάτης. Η Ιερή Συμμαχία είχε βέβαια σα σκοπό της να εμποδίσει την εξάπλωση της αθεΐας και της ηθικής, κοινωνικής και πολιτικής ακαταστασίας, που πηγή τους ήταν η Γαλλία της Επανάστασης και του Ναπολέοντα. Επίσης ο τσάρος πρόβαλλε τώρα στο προσκήνιο της Ιστορίας ως ο μέγας νικητής και ο αρχηγός των κατά του Ναπολέοντα ευρωπαϊκών δυνάμεων. Κι όμως η νέα αυτή πολιτική κατάσταση δεν έπειθε τον αθωνίτη ιερομόναχο στο σημείο που να τον απαλλάσσει από την πρώτη έμμονη ιδέα του και να τον κάνει να δεχτεί τη συμμαχία του τσάρου με τις δυνάμεις των απίστων και των αιρετικών. Μιλώντας για την απελευθέρωση των Ελλήνων, που κατά τη γνώμη του "εγγύς εστίν", ο Θεοδώρητος απευθύνει προς τον τσάρο την εξής συμβουλή: "Κατά το αυτό κεφ. (Αττ. 18), στ. 10, η άλλη φωνή λέγει εκ του ουρανού· "Εξέλθετε απ' αυτής ο λαός μου, ίνα μη συγκοινωνήσητε ταις αμαρτίαις αυτής και ίνα μη λάβητε εκ των πληγών αυτής". Αυτή η φωνή πάλιν εκ της βασιλείας σου εξέρχεται... ότι είσαι έτοιμος συν τω λαώ σου ίνα ανταποδώσης τα διπλά αυτοίς... Δήλον εκ τούτου ότι ο ισχυρός Θεός κρίνει και ενεργήσει άπαντα δια της σης βασιλείας και του υμετέρου λαού... επειδή όλη η εκδίκησις του Θεού, ην μέλλει ποιήσειν κατά των ασεβών και αποστατών και πάντων των εθνών, δια της Υμετέρας Βασιλείας ποιήσει "εν διστόμω ρομφαία και ράβδω σίδηρά "... ’ ρα πρέπει να ετοιμασθής, κράτιστε Βασιλευ... Και Εκείνον μόνο πρέπει να επικαλεσθής εν πνεύματι και αληθεία και Εκείνος αναπληροί και αναπληρώσει τα ελλείποντα" (σ. 36-37). Στον πόλεμο αυτό οι πιο γενναίοι και οι πιο πιστοί σύμμαχοι του τσάρου θα είναι οι Έλληνες.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στα 1817 και ότι οι Έλληνες ζουν μέσα σε μια ατμόσφαιρα έξαψης, ετοιμαζόμενοι "δια τον μέγαν πόλεμον ". Ο ελληνικός λαός πίστευε ακράδαντα ότι η ορθόδοξη Ρωσία ετοιμαζόταν κι αυτή για τη μεγάλη, την ύστατη, μάχη.

Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ο Θεοδώρητος ήταν ένας ένθερμος θιασώτης του χιλιασμού. Πίστευε στην απελευθέρωση των Ελλήνων, στην ενοποίηση των δυο ορθοδόξων αυτοκρατοριών σε μια ελληνορωσική αυτοκρατορία, στην τελεία καταστροφή των δυνάμεων του Αντίχριστου, στην ένωση των Εκκλησιών, στην ένταξη των ειδωλολατρών, των Εβραίων και των αιρετικών στην ορθόδοξη πίστη. Όλα αυτά τα γεγονότα τα αποκαλεί "ο δεύτερος μέγας σεισμός" ( Απ. 16, 18). Ωστόσο το πρώτο και κύριο μέλημα του ήταν η απελευθέρωση των Ελλήνων, ή μάλλον, για να χρησιμοποιήσουμε τη δική του έκφραση, η " ανάστασις των δύο νεκρών πτωμάτων" (Απ. 11, 11), δηλαδή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας. Όλα τα άλλα γεγονότα εξαρτιόνταν απ' αυτό. Πράγματι, κανένα από τα παραπάνω κοσμοϊστορικά γεγονότα δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί πριν από την ανάσταση των Ελλήνων. Γιατί οι Έλληνες έμελλαν να παίξουν πρωτεύοντα ρόλο στην εγκαθίδρυση της μεσσιανικής βασιλείας, της οποίας πρωτεύουσα θα ήταν η Κωνσταντινούπολη, έστω κι αν ο τσάρος παρέμενε ο βασιλεύς της. Στην πραγματικότητα ο Θεοδώρητος απένεμε στον τσάρο τον ρόλο αυτό για λόγους διπλωματικούς: για να τον κολακέψει και να τον προτρέψει να αναλάβει τον αγώνα για την απελευθέρωση των Ελλήνων, έργο, κατά τον αθωνίτη μοναχό, μεγαλειώδες, το μόνο ικανό να δώσει στον τσάρο μια θέση ξεχωριστή ανάμεσα στους άλλους μονάρχες.

Η απελευθέρωση των Ελλήνων από τον τουρκικό ζυγό ήταν ο πιο ενδόμυχος πόθος του Θεοδωρήτου. Κι ήταν βαθιά πεπεισμένος ότι " ΄ήγγικεν η ώρα" για την πραγματοποίηση αυτού του οράματος. Αυτή είναι άλλωστε η κύρια ιδέα και η κινητήρια δύναμη του ερμηνευτικού του έργου. Ως Έλληνας και Ορθόδοξος, ο αθωνίτης ιερομόναχος είχε βρει την πλήρη έκφραση της εθνικοθρησκευτικής του συνείδησης μέσα στην εσχατολογική γραμματεία και σκέψη. Έτσι ο Θεοδώρητος θα αφιερώσει είκοσι πέντε ολόκληρα χρόνια (1792-1817) στη μελέτη του θέματος αυτού.

Φυσικά δεν ήταν ο μόνος. Ο Πανταζής ο Λαρισαίος και ο Κύριλλος Λαυριώτης κατανάλωσαν, ο ένας είκοσι πέντε (1767-1792) και ο άλλος τριάντα τέσσερα (1792-1826) χρόνια της ζωής τους προσπαθώντας να ανιχνεύσουν τα άδηλα και τα κρύφια των σχεδίων του Θεού και να προσδιορίσουν με ακρίβεια τον "καιρόν" της ανάστασης του Γένους (9). Από μια άποψη καθαρά εθνική, εκφράζουν κι αυτοί τον ίδιο πόθο για την απελευθέρωση των Ελλήνων που εκφράζουν ο Ρήγας Φεραίος, ο Αδαμάντιος Κοραής και ο "ανώνυμος" συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας. Α πό μια όμως καθαρά ιδεολογική άποψη, οι τρεις ερμηνευτές τοποθετούνται σ' άλλο επίπεδο, το επίπεδο της μυστικιστικής και εσχατολογικής ενατένισης της Ιστορίας. Η σκέψη τους τρέφεται από την Αγία Γραφή και στηρίζεται πάνω σε μια μακραίωνη βυζαντινή εσχατολογική παράδοση (10).

Τη στιγμή που αρχίζει ο Ελληνικός Διαφωτισμός, η παράδοση αυτή παίρνει, με την έντυπη κυκλοφορία της Ο ράσεως του Αγαθαγγέλου (1754) (11), έναν καθαρά φιλορωσικό ή μάλλον ρωσικό προσανατολισμό, τον οποίο η Αικατερίνη Β' και οι πολιτικοί της σύμβουλοι θα καλλιεργήσουν και θα εκμεταλλευτούν κατά τον επικερδέστερο δυνατό τρόπο για τα συμφέροντα της Ρωσίας. Οι ερμηνευτές της Αποκάλυψης της περιόδου αυτής εκφράζουν αυτόν ακριβώς τον προσανατολισμό. Πρόκειται για ένα ιδεολογικό ρεύμα καθαρά ορθοδοξοκεντρικό και ελληνοκεντρικό, που τοποθετεί στο αμέσως προσεχές μέλλον την απελευθέρωση των Ορθοδόξων και την ανάσταση της Ορθόδοξης Ανατολικής Αυτοκρατορίας. Αλλά ο Θεός θα επιτελέσει το κοσμοϊστορικό αυτό γεγονός, την τρίτη αυτή δημιουργία, δια μέσου της ισχυράς ορθόδοξης Αυτοκρατορίας της Ρωσίας (12).

Είναι βέβαια φανερό πως μέσα σ' ένα τέτοιο ιδεολογικό σχήμα η Μετεπαναστατική Γαλλία και η Βαλκανική πολιτική του Ναπολέοντα δε μπορούσαν να έχουν καμιά θέση· ή μάλλον η θέση τους δε μπορούσε να είναι παρά αρνητική. Εάν ο τσάρος της Ρωσίας ήταν "ο φιλόχριστος βασιλεύς", ο Ναπολέων δεν μπορούσε να είναι παρά ο "αντίχριστος", το όργανο του Σατανά που έρχεται να αντιταχτεί στην περί απελευθερώσεως του Γένους των Ορθοδόξων θεία οικονομία. Τα τρία ερμηνευτικά έργα του Θεοδωρήτου, που παρακολουθούν από πολύ κοντά την ιστορική πορεία του Ναπολέοντα, εκφράζουν αυτήν ακριβώς την ιδέα.


ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Στην τελευταία σελίδα διαβάζουμε: " Τέλος καί τῷ Θεῷ δόξα. Ἐν Φεβρουαρίῳ 25. 1872. Ευθύμιος Μοναχός Ξηροποταμινός ". Ο χρόνος αντιγραφής της Ερμηνείας αποκτά ιδιαίτερη σημασία, αν συσχετίσουμε το περιεχόμενο της με την ιστορία των Βαλκανίων κατά τη δεκαετία του 1870 και με το ρόλο που παίζει η Ρωσία δια μέσου της πανσλαβιστικής ιδεολογίας.

(2) Ο ακριβής τίτλος είναι: " Ἑρμηνεία εἰς τήν ἱεράν Ἀποκάλυψιν Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου πονηθεῖσα παρά τίνος εὐσεβοῦς, ὁδηγηθέντος εἰς τήν ἔρευναν αὐτήν ἀπορρητοτέρα δυνάμει. Οὗ ἡ κλῆσις καί ἡ τάξις φέρει τούς ἀκολούθους κεφαλαιώδεις ἀριθμούς, γο, βφγε, βρξγ. Ἤδη πρῶτον τῦποις ἐκδοθεῖσα πρός ὠφέλειαν τῶν φιλούντων τήν ἀλήθειαν ".

(3) Για μια εκτενέστερη μελέτη του ερμηνευτικού έργου του Θεοδωρήτου, όπου και η σχετική βιβλιογραφία, βλ. Α. Α rgyriou, Les exegè ses grecques de l ' Apocalypse à l'époque turque (1453-1821), Τ hessalonique 1982, σ. 443-586.

(4) Για τα τρία αυτά κινήματα, βλ. πρόχειρα Κ. Θ. ΔΗΜΑΡΑΣ, Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1977- Χ. Σ. Τζιωγασ, Η περί μνημοσύνων έρις εν Αγίω Όρει κατά τον ΙΗ' αιώνα, Θεσσαλονίκη 1969· Α. Α. Α rgyriou, οπ.π.

(5) Γ. Ζαβιρασ, Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον, Αθήνα 1972 (επανέκδοση), σ. 322: "Θεοδώρητος αθανασίου εξ Ιωαννίνων, αρχιμανδρίτης, επονήσαχο ερμηνείαν εις την Αποκαλύψιν και εξέδωτο εν Λειψία (όπου πολλάκις συνήλθον εκεί μετ ' αυτού)...". Για τις αυθαίρετες επεμβάσεις του Θεοδωρήτου στο κείμενο του Πηδαλίου, βλ. Α. Α rgyriou, οπ.π., σ. 448-450.14

(6) Για το θέμα αυτό, βλ. Α. Αργυρίου, "Η χρήση της ιστορικής μεθόδου ερμηνείας της Αποκάλυψης κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας", στο Η Αποκάλυψη του Ιωάννη, Λευκωσία 1993, σ. 65-77.

(7) Για τη σχέση των δυο αυτών κειμένων με τα ιδεολογικά ρεύματα της εποχής, βλ. Α. Α rgyriou, οπ.π., Les exeg è ses grecques..., σ. 668-678. Για τα γεγονότα, βλ. Απ. Βακαλοπουλοσ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Δ', Θεσσαλονίκη 1973, σ. 465 κ.εξ.- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ', Αθήνα, σ. 55-97 και 366-432.

(8) Βλ. Α. Α rgyriou, οπ.π., σ. 451-452.

(9) Οπ.π., σ. 357-389 και 586-645. Επίσης Α. Α rgyriou, " L ' attitude des grecs faca à la Russie orthodoxe et aux Etats Occidentaux (1767-1821), telle qu ' elle appara î t à travers les textes eschatologiques de l'époque ", Cahiers de l'Institut des Langues vivantes 30 (1982), σ. 9-28.

(10) Α. Α rgyriou, Τα ιδεολογικά ρεύματα στους κόλπους του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, Λάρισα 1980. Α. Α rgyriou, " Les id é es politiques des grecs apr è s la R é volution, Fran ç aise ", Ε tudes Néo-helléniques, Paris 1993, vol. 3 ( υπό εκτύπωση ).

(11) Δ. Δόϊκος, "Ο Aγαθάγγελος ως προφητικόν αποκαλυπτικόν έργον και το μήνυμα του", στο Μνήμη του 1821, Θεσσαλονίκη 1971, σ. 93-126.

(12) Εντούτοις ο Κύριλλος Λαυριώτης εκφράζει στο σημείο αυτό τις ίδιες ιδέες με τον συγγραφέα της Ελληνικής Νομαρχίας: Η απελευθέρωση των Ελλήνων θα είναι έργον των Ελλήνων και μόνο, χωρίς ξένη βοήθεια.

 

 

 

Για ενημέρωση σχετικά με τα νέα, τις εκδηλώσεις, τις εκδόσεις και το έργο μας παρακαλούμε συμπληρώσετε τα παρακάτω στοιχεία. Για τους όρους προστασίας δεδομένων δείτε εδώ.