Ο Επίσκοπος ως πνευματικός πατέρας κατά τον ΄Αγιο Συμεών Θεσσαλονίκης

Αρχιμ. Στεφάνου Πουλόπουλου

Όπως διαπιστώσαμε ήδη ο ρόλος του αρχιερέως στην εκκλησιαστική πραγματικότητα είναι καταλυτικος τόσο στη διοικητική, όσο και στη λειτουργική ζωή της τοπικής εκκλησίας. Το ίδιο ισχύει βεβαίως και αναφορικά με τα πνευματικά χάρισματα του κλήρου και των πιστών.

Ο επίσκοπος δια του αξιώματός του καθίσταται νυμφίος και άνδρας της Εκκλησίας σε πνευματικό επίπεδο: « ὅτι ἀνήρ καί νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας κατέστη»1. Από την πνευματική αυτή ένωση γεννά «πνευματικά τέκνα» για τα οποία ο επίσκοπος είναι πατέρας μετά Θεόν: «ἕν σύν αὐτῆ γεγονώς πνεῦμα˙ ἐπεί καί πνευματικά πάντα ταῦτα˙ καί οὐδέ σάρξ ὧδε χωρεῖ˙ ὅτι καί τέκνα τίκτει δι’ αὐτῆς, ἅ οὐκ ἐκ θελήματος σαρκός, οὐδέ ἐκ θελήματος ἀνδρός, ἀλλ’ ἐκ Θεοῦ τελοῦσι τικτόμενα»2.

Ο επίσκοπος είναι ο μόνος3 πνευματικός πατέρας της τοπικής Εκκλησίας: «Πατήρ γάρ τῆς ἐκκλησίας ὁ ἀρχιερεύς μόνος»4. Οφείλει δε να φροντίζει και εργάζεται συνεχώς για την πνευματική γέννηση και αναγέννηση των πνευματικών τέκνων του και την κατά Θεόν προκοπή τους. Ο άγιος Συμεων ταυτίζει τον ποιμένα με τον πνευματικό πατέρα, δείχνοντας έτσι την βασική ποιμαντική διακονία, που δεν είναι άλλη από την καθοδήγηση των πνευματικών τέκνων στον εν Χριστώ και κατά Χριστόν βίο5.

Πράγματι, ο αρχιερεύς έχοντας τη δύναμη του Θεού, καθήμενος στον θρόνο του Χριστού, καθίσταται μετά τον Θεό ο αρχηγός των ψυχών και θεμέλιο της σωτηρίας των ψυχών: «τόν ἀρχιερέα...ὡς ὄργανον ὄντα, ὡς ὑπηρέτην Θεοῦ, ὡς δύναμιν ἔχοντα Θεοῦ, ὡς τόν θεόνον καθεζόμενον τοῦ Χριστοῦ...ὡς τῦπον ἔχοντα τοῦ Χριστοῦ, ὡς ἀρχηγῷ τῶν ψυχῶν ἡμῶν μετά Θεόν καταστάντι, ὡς θεμελίῳ τῆς σωτηρίας ὑμῶν καί πίστεως μετά Χριστόν δεικνυμένῳ»6.

O επίσκοπος είναι πνευματικός πατέρας τόσο των κληρικών, όσο και των λαϊκών πιστών. Αναφορικά με τους ιερείς, θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο άγιος τονίζει εμφαντικά ότι στην πνευματική του αναφορά ο ιερέας εξαρτάται άμεσα και απόλυτα από τον οικείο επίσκοπο: «…Εἰ γάρ μή ἀρχιερεύς, οὐδέ ἱερεύς, καί οὐδέ πνευματικοῦ λειτουργήματος ὑπηρέτης· καί οὕτως οὐδέ ναός· καί χωρίς ναοῦ καί ἱερέως καί πνευματικοῦ πατρός, οὔτε ἱερουργία θεία, οὔτε μετάνοια, οὐδέ βάπτισμα καί λύσις ἁμαρτιῶν, καί λοιπόν οὐδέ χριστιανός ἔσται. Θεμέλιος ἄρα καί πηγή τοῦ χριστιανισμοῦ ὁ ἀρχιερεύς». Ως πρώτος της Εκκλησίας ο επίσκοπος μεταδίδει τα χαρίσματα και σε όλα τα μέλη της Εκκλησίας: «…χρηστά διά τοῦ ἀρχιερέως ἐν ὑμῖν ἐνεργεῖται… δι’ αὐτοῦ προχέονται σέ ὅλους, καί τάς ψυχάς τῶν πιστῶν κατάρδουσί τε καί ἀναψύχουσι…»7. Το διδασκαλικό, κηρυκτικό και κατηχητικό έργο του αρχιερέως και των συνεργατών του καθορίζεται από τον Συμεών: «Τί γάρ ἕτερον τοῦ κηρύγματος ἤ τῶν ἀπολωλότων ἡ σωτηρία καί τῶν πεπτωκότων ἡ ἔγερσις...πρός καταρτισμόν τῶν ψυχῶν, πρός τήν τῶν ἠθῶν διόρθωσιν»8. Είναι λοιπόν καθήκον των αρχιερέων να επικεντρώνουν το κήρυγμά τους στην προτροπή των πιστών για μετάνοια. Όχι μόνο να ασκούν το ιεραποστολικό τους καθήκον για την μεταστροφή των εθνών, αλλά πρωτίστως να προτρέπουν τους πιστούς για μετάνοια9.

Η πνευματική εξουσία του επισκόπου, σύμφωνα με τον άγιο Συμεών συνδέεται και με τον ρόλο που επέχει στην λειτουργική ζωή της Εκκλησίας, καθώς ως τελών τα μυστήρια μεταδίδει τη θεία χάρη:«…χειροτονίαι ἱερατικαί, ἐκ δέ τῶν ἱερέων ὑμῖν ὁ ἁγιασμός˙ καθιερώσεις ναῶν, ἐν οἷς αἱ προσευχαί ἐνεργοῦνται καί ἡ ἱερουργία τῶν μυστηρίων˙ ἡ τοῦ λύειν καί δεσμεῖν δύναμις, ἐκ γάρ τῶν ἀρχιερέων οἱ τό πνευματικόν λειτούργημα κεκτημένοι...καί κοινωνία Χριστοῦ, ἱλασμός τε δι’ εὐχ ῆ ς ἁγίου ἐλαίου, καί ἐν τῷ τελευτᾶν παράδοσις πρός Θεόν τῶν ὑμετέρων ψυχῶν»10. Συνεπώς, ο αρχιερέας είναι εκείνος που μεταδίδει, προσφέρει και διοχετεύει τη θεία χάρη και τις δωρεές στην Εκκλησία. Κοσμούμενοι με το φωτιστικό και μεταδοτικό χάρισμα οι επίσκοποι μπορούν να ενεργούν όλα τα θεία και ιερά και να τα μεταδίδουν στους κληρικούς και στους πιστούς. Ο επίσκοπος αγιάζει, διδάσκει και διοικεί την Εκκλησία εις τύπον και τόπον Χριστού. Ο άγιος Συμεών στα έργα του σημειώνει μετ’ επιτάσεως την υπεροχή της πνευματικότητας του επισκόπου: «Πᾶς ἀρχιερεύς ἐξ ἀνθρώπων λαμβανόμενος ὑπέρ ἀνθρώπων καθίσταται τά πρός τόν Θεόν, ἵνα προσφέρῃ δῶρα τε καί θυσίας ὑπέρ ἁμαρτιῶν, μετριοπαθεῖν δυνάμενος τοῖς ἀγνοοῦσι καί πλανωμένοις, ἐπεί καί αὐτός περίκειται ἀσθένειαν· καί διά ταύτην ὀφείλει, καθώς περί τοῦ λαοῦ, οὕτω καί περί ἑαυτοῦ προσφέρειν ὑπέρ ἁμαρτιῶν…»11 .

Παράλληλα, ο άγιος Συμεών αναφέρεται λεπτομερώς στο λειτούργημα της πνευματικής πατρότητος, λέγοντας ότι αυτή δεν πρέπει να ασκείται από απλούς μοναχούς, οι οποίοι δεν έχουν χειροτονία. Γιατί το λειτούργημα αυτό είναι τόσο ιερό, ώστε μόνο οι επίσκοποι το ενεργούν, ούτε καν οι πρεσβύτεροι άνευ της αδείας τους: «Τοῖς πρεσβυτέροις δέ ἐνεργεῖν, τό τοιοῦτον κατ’ ἀνάγκην γίνεται, καί μετά προτροπῆς ἐπισκόπου, καί ἀπόντος αὐτοῦ οὐ παρόντος. Καί τά μείζω δέ τῶν ἐγκλημάτων, ἤτοι ἄρνησιν πίστεως, καί φονικήν ἁμαρτίαν, καί τά τῶν ἱερατικῶν πτώματα, εἰς τόν ἐπίσκοπον ἀναφέρεσθαι χρή... καί πάντα πράττειν μετά τῆς τοῦ ἐπισκόπου βουλῆς, ὅτι τοῦ ἐπισκόπου τό ἔργον ἴδιον»12.

Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι τα παραπτώματα των ιερέων θεωρούνται από τον άγιο Συμεών μεταξύ των βαρυτάτων αμαρτημάτων. Προφανώς φαίνεται να έχει υπόψη του ότι ορισμένοι κληρικοί φέρουν αναξίως τη χάρη της ιερωσύνης. Υιοθετεί όμως την άποψη του ιερού Χρυσοστόμου, σύμφωνα με τον οποίο «οὐ πάντας μέν χειροτονεῖ τό Πνεῦμα τό ἅγιον, διά πάντων δέ ἐνεργεῖ», ο Θεός δηλ. μολονότι δεν επιδοκιμάζει την χειροτονία τους, εν τούτοις ενεργεί και δια μέσου αυτών13. Σημειώνει όμως ότι για τους αμαρτάνοντες ιερείς η πρώτη ενέργεια της μετάνοιάς τους πρέπει να είναι η αποχή από τα έργα της ιερωσύνης: «Καί εἴγε μετανο ῆ σαι καί σωθῆναι μέλει αὐτοῖς, ἀποστήτωσαν ἐνεργεῖν τά τῆς ἱερωσύνης ἁγιώτατα ἔργα, καί ἐν ἐξομολογήσει καί πένθει, τόν Θεόν ἑαυτοῖς ἱλεούσθωσαν. Οὐδέ γάρ ἄλλο τι αὐτοῖς εἰς μετάνοιαν, εἰ μή πρῶτον παύσασθαι τά τῆς ἱερωσύνης ἐνεργεῖν »14.

Ας δούμε το πλήρες απόσπασμα15 του αγιου Συμεών με το οποίο καθορίζει τον τρόπο τελέσεως του μυστηρίου της μετανοίας και τις προϋποθέσεις:

«(862 C ) Περί δέ τοῦ πνευματικοῦ λειτουργήματος, ἐγγύς τοῦ ἀχειροτονήτως ἐνεργοῦντος τῷ ἁμαρτήματι, καί ὁ δίχα προτροπῆς ἀρχιερέως καί ἐντάλματος ἐνεργῶν. Ὅτι τοῦτο τό λύειν τε καί δεσμεῖν, μόνον τῶν ἐπισκόπων ἐστί, καί διάφοροι περί τούτου κανόνες φασί. Καί δῆλον ὡς καί τοῖς ἀποστόλοις μόνοις τοῦτο δέδοται παρά Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν· τῶν ἀποστόλων δέ διάδοχοι οἱ ἐπίσκοποι. (862 D) Ὅθεν οἱ πρεσβύτεροι ὡς τῶν ἑβδομήκοντα τήν τάξιν ἐπέχοντες, οὐκ ἔχουσιν ἄδειαν Πνεῦμα διδόναι, τουτέστι χάριν, καί ἤ χειροτονεῖν, ἤ μῦρον ποιεῖν, ἤ λύσιν διδόναι ἁμαρτιῶν ἐν Πνευμάτι, ὡς οὐδέ Φίλιππος τῶν ἑπτά ἠδύνατο τοῦτο· ἐπιθέσει δέ χειρῶν ἐδίδου τοῦτο Πέτρος καί Ἰωάννης, καί οἱ λοιποί τῆς δωδεκάδος ἀπόστολοι, καί οἱ τοιούτων διάδοχοι τῆς ἐπισκοπῆς. Ὅθεν καί ἐκ τῶν ἑβδομήκοντα πολλούς ὕστερον οὗτοι ἐπισκόπους ἐχειροτόνησαν. Διό οὐκ ἔχουσι τῇ χειροτονίᾳ τό λύειν καί δεσμεῖν οἱ πρεσβύτεροι, ἀλλ’ οἱ ἐπίσκοποι μόνοι. Προτροπῇ μέντοι τῶν ἐπισκόπων ἤτοι ἐντάλματι κατ’ ἀνάγκην, ὡς οἱ κανόνες φασί, δύνανται δέ τοῦτο καί πρεσβύτεροι (863 Α) ἐνεργεῖν. Πλήν ὀφείλουσι τοῖς ἐπισκόποις ἀνατιθέναι τήν ἐξουσίαν, ἔχουσι τά πλείω καί τά μείζονα· ὅτι οὐδέ ἄδεια πρεσβυτέροις εἰς πάντα διακρίνειν. Ἐξαιρέτως δέ τά τῆς ἀρνήσεως οὐκ ἰσχύουσιν οὗτοι λύειν, εἰ μή ἐπίσκοποι, οὐδέ τά τοῦ φόνου, ἤ τῶν ἱερέων τά πταίσματα καί ἐπιορκίας δέ καί λοιπά. Εἰ οὖν καί οἱ λαβόντες τά ἐνταλτήρια ὀφείλουσιν ἐρωτᾶν, ποίαν ἄδειαν ἔξουσιν ὅλως λύειν, οἱ μή λαβόντες; Εἰ δέ καί ἀνίερός τις, πόσῳ γε μᾶλλον! Διό καί οὗτοι σύν τοῖς ἀχειροτονήτως ἐνεργοῦσι κατακριθήσονται. Εἰ μήπου τις κατ’ ἀνάγκην ἐν περιστάσει τινῶν λογισμούς ἀξιώσει δεξάμενος, ἀναθήσει τούτους τῷ ἐπισκόπῳ, ἤ τῷ ἐχόντι διά γράμματος τό λειτούργημα. Τό τοιοῦτον γάρ εἴδομεν συμβαῖνον καί εἰς πλείστους τῶνεὐλαβῶν μοναχῶν. (863 Β) Οἱ προσοχή ἐχέτωσαν, μή ἀφ’ ἑαυτῶν λύειν, μηδέ καλεῖν ἑαυτούς πνευματικούς, ὅτι οὐδ’ ἔχουσιν τοῦτο, ἀλλ’ κατ’ ἀνάγκην δεχόμενοι, καί τοῦτο ὁμολογοῦντες, οὐκ εἰσί πνευματικοί, τά πρός σωτηρίαν συντείνοντα προσφερέτωσαν. Καί εἰ μέν ἐγγύς ἐστι τοῦ λειτουργήματος ὑπηρέτης, ἐκεῖσε τοῦτον ἀποστελλέτωσαν. Εἰ δέ οὐκ ἐστι, τότε μέν δεχέσθωσαν, παραγγελλέτωσαν δέ καί Πατρί εἰπεῖν πνευματικῷ. Καί αὐτοί δέ ἅπερ ἐδέξαντό τε καί ἤκουσαν, τοῖς ἔχουσι δύναμιν ἀπό Θεοῦ λύειν καί ἀπαγγελλέτωσαν, καί οὕτως ἡ λύσις ἀσφαλής ἔσται. Ὅσοι δέ καί μοναχοῖς,τήν ἱερωσύνην ἔχουσι παρ’ ἀρχιερέων ἐδόθη τά τῆς μετανοίας διενεργεῖν, καί δέχεσθαι λογισμούς, ἤκουσται μέν καί ἡμῖν, ἀλλ’ οὐκ ἀναγκαῖον ὅλως δοκεῖ, (863 C ) ἐπεί χρείᾳ τῷ δεχομένῳ λογισμούς, καί εὐλογεῖν, καί εὐχήν ἐπιλέγειν, καί μεταδιδόναι τῶν μυστηρίων τοῖς χρήζουσι, καί «παλῶς εἶναι ἱερέα, ὥστε προσφέρειν καί μεσιτεύειν ὑπέρ τῶν μετανοούντων καί εὔχεσθαι. Κατ’ ἀνάγκην δέ ποτε πλείστην ἐν τῷ μή εἶναι παρεῖναι ἱκανόν τινα τῶν ἱερωμένων πρός τοῦτο, τήν ἄδειαν δίδοσθαι ὥστε δέχεσθαι λογισμούς καί μοναχοῖς εὐλαβέσι· πλήν οὐχ ὥστε λύειν αὐτούς ἀφ’ ἑαυτῶν»16.

Πάνω στο ίδιο αυτό θέμα στις απαντήσεις του προς τον Γαβριήλ Πενταπόλεως λέγει συμπληρωματικά: «Περί δέ γε πνευματικοῦ λειτουργήματος, ἐγγύς τοῦ ἀχειροτονήτως ἐνεργοῦντος τῷ ἁμαρτήματι, καί δίχα προτροπῆς ἀρχιερέως καί ἐντάλματος ἐνεργῶν. Ὅτι τοῦτο τό λύειν τε καί δεσμεῖν, μόνον τῶν ἐπισκόπων ἐστί»17. Σε άλλο έργο του συνδέει την πνευματική πατρότητα και τη μετάδοση της θείας χάριτος με την αποστολική διαδοχή, τονίζοντας ότι οι διάδοχοι των αποστόλων είναι οι αρχιερείς: «ἐπεί καί τῶν ἀποστόλων, φασίν οἱ Πατέρες, ἡ χάρις αὕτη ἐστι· τῶν ἀποστόλων δέ τήν χάριν ἔχουσι οἱ ἐπίσκοποι, καί οὐχί πρεσβύτεροι· οἱ πρεσβύτεροι δέ τήν τῶν ἑβδομήκοντα κέκτηνται»18.

Βεβαίως, πρόκειται για κοινή εκκλησιαστική πρακτική από την αποστολική εποχή, καθώς με τον όρο αποστολική διαδοχή εννοείτο η αδιάκοπη ανά τους αιώνες μεταβίβαση της ιερωσύνης στην Εκκλησία ονομάζεται. Το πρόσωπο που αποτελεί τον κατ’ εξοχήν φορέα της αποστολικής διαδοχής και του πληρώματος της ιερωσύνης θεωρείτο πάντοτε ο επίσκοπος, ο οποίος «…εὐλογεῖ, οὐκ εὐλογεῖται∙ χειροθετεῖ, χειροτονεῖ, προσφέρει∙ εὐλογίαν παρά ἐπισκόπων λαμβάνει παρά πρεσβυτέρων οὐδαμῶς...καθαιρεί δέ πάντα κληρικόν ἂξιον ὄντα καθαιρέσεως πλήν ἐπισκόπου…»19, και τον οποίο μπορεί να καθαιρέσει μόνο σύνοδος επισκόπων.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Διάλογος,Σ ΚΒ΄ .PG 155, 436C. Πρβλ. Διάλογος, ΣΙ Ϛ΄. ΡG 155, 429Β: «ὅτι νυμφίος γέγονε τ ῆ ς ἐκκλησίας Χριστοῦ».

2. Δι άλογος, ΣΔ ΄. PG 155, 413A. Πρβλ. Ἰωάν. α΄ 13: «οἵ οὐκ ἐξ αἱμάτων, οὐδέ ἐκ θελήματος σαρκός, οὐδέ ἐκ θελήματος ἀνδρός, ἀλλ’ ἐκ Θεοῦ ἐγεννήθησαν».

3. Διάλογος, Σ ΜΘ΄. PG 155, 468A: «Ὁμοίως δέ καί τό τῆς πνευματικῆς πατρότητος λειτούργημα οὐ χρῆσθαι δωρῆσθαι μοναχοῖς ἰδιώταις, χειροτονίαν ὅλως μή ἔχουσιν. Ἐπεί, τοσοῦτον ἱερώτατον τοῦτο, ὅτι μόνον ἐπισκόπων ἐστί καί οὐ πρεσβυτέρων, ὡς οἱ κανόνες φησί» .

4. Διάλογος, Σ ΠΑ΄ . PG 155, 512A.

5. David Balfour, Political - Historical Works, B8 Λόγος ἱστορικός, σ. 58, 18: «ποιμένα δή καί πατέρα τύπον ἐπέχοντα τοῦ Χριστοῦ».

6. David Balfour, Ἔργα θεολογικά, Β4 Ἐπιστολή πρός τάς Ἐπισκοπάς, σ. 164, 154-159.

7. πρβλ. αρχιμ. Ιακώβου Παρισίδη, Αρχιερεύς και Αρχιερωσύνη κατά τη λειτουργική διδασκαλία του αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2013, σελ.105-106.

8. Διάλογος, ΣΝΔ΄. PG 155, 473 D - 476 A.

9. Διάλογος, ΣΝΓ΄. PG 155, 473 B - C.

10. David Balfour,Ἔργα θεολογικά, Β4- Ἐπιστολή πρός ἐπισκοπάς, σελ. 164, 155-173. Πρβλ., Β13 Ἐπιστολή δογματική, σελ. 200, 45-50· Διάλογος, ΣΛΒ ΄, PG 155, 600D· Νικοδημος Αγιορείτης, Λόγος ἐγκωμιαστικός περί ἀρχιερωσύνης, στο Τρεῖς ἐγκωμιαστικοί λόγοι, ἔκδ. Ἱ. Μ. Σταυρονικήτα, Ἅγιον Ὄρος 1991, σελ. 79.

11. Εβρ. 5, 1-4.

12. Περί τῶν ἱερῶν χειροτονιῶν, PG 155, 468 Α-Β.

13. Ἀποκρίσεις πρός τόν Πενταπόλεως Γαβριήλ, ΙΓ΄. PG 155, 860B. Πρβλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τήν Β΄ Τιμ., Ὁμιλία 2, 3. PG 62, 610: «Πάντας μέν ὁ Θεός οὐ χειροτονεῖ, διά πάντων δέ ἐνεργεῖ, εἰ καί αὐτοί εἶεν ἀνάξιοι, διά τό σωθ ῆ ναι τόν λαόν».

14. Ἀποκρίσεις πρός τόν Πενταπόλεως Γαβριήλ, ΙΓ΄. PG 155, 861A.

15. Ἀποκρίσεις πρός τόν Πενταπόλεως Γαβριήλ, ΙΓ΄. PG 155, 862 C -863 C.

16. Ἀποκρίσεις πρός τόν Πενταπόλεως Γαβριήλ, ΙΓ΄. PG 155, 862 C - 863 C.

17. Ἀποκρίσεις πρός τόν Πενταπόλεως Γαβριήλ, ΙΓ΄. PG 155, 861 C - D.

18. Περί τῶν ἱερῶν χειροτονιῶν, PG 155, 468 D.

19. Αποστολικαί Διαταγαί 8,28, PG 1,1125 Α, Πρβλ. Συμεών (Κούτσας), Μητρ. Νέας Σμύρνης, «Ο Επίσκοπος, οι Πρεσβύτεροι και οι Διάκονοι», εις Το Μυστήριον της Ιερωσύνης, σελ.223.