ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΛΛΟΓΙΜΩΤΑΤΟΝ ΚΑΙ ΘΕΟΦΙΛΕΣΤΑΤΟΝ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΝ ΚΥΖΙΚΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΝ ΕΡΩΤΗΣΑΝΤΑ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΕΙ ΤΟΙΣ ΤΟΥ ΒΑΡΛΑΑΜ ΕΚΕΙΝΟΥ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΘΕΙΟΥ ΦΩΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΧΑΡΙΤΟΣ

Πυνθάνῃ περί τῶν Ἀκινδύνου συγγραμμάτων κατά τοῦ φωτός τῆς χάριτος, εἰ συμβαίνει τοῖς τοῦ Βαρλαάμ. Εὖ ἴσθι τοίνυν ὅτι καί συμβαίνει τούτοις καί ὑπερβαίνει ταῦτα τῇ δυσσεβείᾳ καί πρός ἐκεῖνα καί ἑαυτά τελέως ἐστίν ἀσύμβατα. Τοῦτο μέν οὖν καί ἰδιαίτατον αὐτῶν ἐστιν, ὅτι ἀστατεῖ ἀεί. Καί νῦν μέν καθάπερ ἐν κύκλῳ διά τῶν ἀντικειμένων ἰόντα πολλάκις περιέρχεται εἰς τό αὐτό, οὐ κατά ἁπλῆν τινα περιφοράν, ἀλλά κατά διττήν καί ἀντίθετον˙ νῦν δέ καί τῆς περιφορᾶς ταύτης ἐκτρεπόμενα κατά τούς πλανήτας, ἀπ᾿ ἄλλου εἰς ἕτερον βαδίζει, μᾶλλον δέ παραπλησίως τοῖς ἐν ἔργοις, ὥς φασι, ποικίλμασι Δαιδάλου, καί μᾶλλον ἤ κατά Στησίχορον ἐφ᾿ ἑκάστου τῶν ἐν αὐτοῖς προβεβλημένων πυκνάς τινας ᾄδει παλινῳδίας, τοῦτο πάντῃ ἀνόμοιον ἔχοντα τοῖς εἰρημένοις, ὅτι ἀνίδρυτά ἐστι τελέως καί οὐδαμῇ ἐστήρικται, βέβαιόν τι παρεχόμενα μηδ᾿ ὁπωσοῦν˙ ἀλλ᾿ οὐδ᾿ ἐπί κόσμῳ καί ὠφελείᾳ δή τινι καί μετανοίᾳ λυσιτελεῖ περιστρέφεταί τε καί ποικίλλεται, (σελ. 260) ἀλλ᾿ ἐπ᾿ ἀκοσμίᾳ καί λύμῃ περιττῇ τῆς ὑποκειμένης τοῖς τοιούτοις δόγμασι ψυχῆς.

Ἵνα δέ μή καταψεύδεσθαι τοῦ ἀνθρώπου τά τοιαῦτα δόξωμεν, αὐτά σοι πέμψομεν συνειλοχότες τά ἐκείνου ρήματα, δι᾿ ὧν εἰς τάς ἐναντίας δόξας πολυστρόφως στρέφεται, συγκρούσαντες μέντοι καί οἷον διακωδωνίσαντες αὐτά καί τό σαθρόν οὕτω καί ἀπηχές πρός ἄλληλα διαδείξαντες αὐτῶν.

Διατείνεται τοίνυν οὗτος, μακράν τινα πλάττων ὡς ἐπί συνόδου τήν ὁμιλίαν, ἐντόνως ἀντιστῆναι τῷ Βαρλαάμ, οὐχ ὡς κατ᾿ ἐξουσίαν ἁπλῶς συλλογιζομένῳ μόνον καί καινοφωνοῦντι μετρίως περί τοῦ θείου φωτός, ἀλλά καί ὡς κακουργοῦντι καί κακῶς φρονοῦντι καί βλασφήμως καί κακοδόξως. Ἐπιμαρτυρεῖ δέ καί τῷ Συνοδικῷ τόμῳ πᾶσαν ἀσφάλειαν καί ἀκρίβειαν, ὡς ἐπί πολλάς ἡμέρας ἐξεταζομένῳ καί ἀνακαθαιρομένῳ. Φησί δέ καί ὁ τόμος οὗτος ἀνιέρως καί ἐπισφαλῶς ἐπιβαλεῖν τοῖς περί τοῦ θείου φωτός τόν Βαρλαάμ καί βλασφήμως συγγρᾴψασθαι καί κακοδόξως. Τί δή περί τούτου τοῦ φωτός εἰπών, βλασφήμως καί κακοδόξως ἐκεῖνος εἶπε, κακουργήσας καί κακῶς φρονήσας καί ἐπισφαλῶς ἐπιβαλών; Οὐδέν ἄλλο πάντως ἤ κτιστόν εἶναι ἀποφηνάμενος, ἅτε ὁρατόν ὀφθαλμοῖς γεγενημένον σώματος καί προσπεσόν διά τοῦ ἀέρος ὄψεσιν, ὡς ἐκεῖνος ᾤετο, καί ὑποπεσόν αἰσθητικῇ δυνάμει, καθάπερ ἐκείνου τε τά συγγράμματα καί ὁ Συνοδικός αὐτός πάλιν τόμος παρίστησι σαφῶς.

Ἐπεί δ᾿ ἐναντίως ἔχει τό ἄκτιστον πρός τό κτιστόν, πλεῖστον ὅσον ὅτι μάλιστα διεστηκός καί μεταξύ τῶν ἐναντίον τούτων, οὐδ᾿ ἄν οἱ τούς τραγελάφους πλάττοντες ἀναπλάσαιεν, περιφανῶς ἐστι καταφανές, ὡς ἡμεῖς (σελ. 262) ὑπέρ τοῦ θείου φωτός ἀντικείμενοι τῷ Βαρλαάμ ἄκτιστον αὐτό δοξάζομεν ἀσφαλῶς καί εὐσεβῶς, ὅ καί τά ἡμῶν αὐτῶν συγγράμματα παρίστησι καί ὁ Συνοδικός ἐπικυροῖ τόμος. Σύν ἡμῖν οὖν ἀντιστῆναι τῷ Βαρλαάμ περί τοῦ φωτός ὁ Ἀκίνδυνος οὐμενοῦν ᾐρέμα διατεινάμενος καί πολλά μεγαλαυχήσας, ὡς αὐτός παντός μᾶλλον τρόπαια στήσας, ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους κατ᾿ἐκείνου βλασφημοῦντος, εἶτ᾿ οὐκ οἶδ᾿ ὅπως κατά τῶν τροπαίων τούτων ὡς ἡττημάτων μεταξύ λέγων μανικῶς καταφέρεται. Κατηγορεῖ γάρ ἡμῶν αὖθις φανερῶς, ὅ καί Βαρλαάμ ἐκεῖνος, ὅτι ἄκτιστον ἔφημεν τήν ὁρατήν ὀφθαλμοῖς γεγενημένην ὁπωσδήποτε τήν ἄκτιστον ἔφημεν δόξαν τοῦ Θεοῦ˙ καί γεγενῆσθαι ὁρατήν ὁπωσδήποτε τήν ἄκτιστον ἔφημεν δόξαν τοῦ Θεοῦ. Καί τοῦτο οὐχ ἅπαξ ἤ δίς εἰπών ἀπήλλαξεν, ἀλλά κατεποποίκιλται πᾶς ὁ λόγος τοῖς δυσί τούτοις, ὅτι τε διανέστη καί ἀντέστη καί νενίκηκε τόν Βαρλαάμ εἰς τό φῶς ἐκεῖνο βλασφημοῦντα, καί ταῦτα μηδέ τῇ συνόδῳ τηνικαῦτα παρών, ἀλλ᾿ ἀποδράς ἐπίτηδες, καί ὅτι μηδέν ὁρατόν ὁπωσδήποτε γεγονός, κἄν ἀπορρήτως, ἄκτιστόν ἐστι, τἀναντιώτατα διαρρήδην ἑαυτῷ προσμαρτυρῶν, καί τοῦτο πάντων ἔργῳ δῆλος ὤν κατηγορῶν ἡμῶν, ὅτι μή τάς ἐναντιωτάτας δόξας περί τοῦ αὐτοῦ, καί ταῦτα τηλικαῦτα τηλικούτου πράγματος, κεκτήμεθα, καί ὅτι μή πρός ὅν ἀντειπεῖν βλασφημοῦντα προειλόμεθα, συμφωνεῖν αὖθις ἀνεχόμεθα κατ᾿ αὐτήν τήν ἐπ᾿ ἐκκλησίας ὑφ᾿ ἡμῶν ἐξεληλεγμένην βλασφημίαν.

Οὐκοῦν τό πολλάκις λέγειν τόν Ἀκίνδυνον καί πολλαχῶς κτιστόν ἅπαν τό γεγονός ὁρατόν ὁπωσδήποτε, κἄν ἀπορρήτως, ψεύστην ἀπελέγχει καί δυσσεβῆ ψεύστην (σελ. 264) μέν ὅτι φησίν ἀντιστῆναι πρώτῳ, ᾧ καί καθ᾿ ὅ φαίνεται μέχρι τήμερον συνιστάμενος καί συμφωνῶν, δυσσεβῆ δ᾿ ὅτι κατ᾿ ἐκεῖνον καί αὐτός εἰς τό φῶς ἐκεῖνο βλασφημεῖ, μηδέ μετά τήν συνοδικήν ἐκείνου καταδίκην καί τήν αὐτοῦ μετ᾿ ἐκεῖνον καί τάς μετά ταύτας τῶν οὕτω φρονούντων ἐγγράφους ἀποκηρύξεις τῶν κακῶς ἐγνωσμένων μετάμελον λαβών. Δῆλος δ᾿ ἐστί κτιστόν εἶναι τό φῶς τοῦτο κατασκευάζων καί φρονῶν, οὐ μόνον ἀπό τοῦ γράφειν, καί ταῦτ᾿ οὐχ ἅπαξ, «ὡς οὐδέν ὅπερ αὐτό τοῦτ᾿ εἰς ὅρασιν ἔρχεται σωματικῶν ὀφθαλμῶν ὁπωσδήποτε ἄκτιστόν ἐστι, κἄν Μωϋσῆς κἄν Παῦλος ὁ εἰς τρίτον οὐρανόν ἀνελθών κἄν ἄγγελος ᾖ ὁ τῆς θείας θεωρίας ἁπτόμενος», ἀλλά καί ἀπό τοῦ πολλάκις καί διά πολλῶν ἐπιχειρεῖν δεικνύειν καί πολλαχοῦ τῶν λόγων ἀποφαίνεσθαι, μόνην ἄκτιστον τήν θείαν φύσιν, τό δέ φῶς ἐκεῖνο μηδέ φυσικόν σύμβολον ἀνέχεσθαι καλεῖν, ἀλλ᾿ ἀλλότριον καί ἀπεσχοινισμένον ἐκείνης παντελῶς, ὡς ὑπ᾿ αὐτῆς κτιζόμενον. Διό καί κατηγορεῖ πάλιν καί αὐτός κατά τόν Βαρλαάμ, ὡς δύο θεότητας λεγόντων τῶν ἄκτιστον αὐτό φρονούντων, γράφων˙ «θεότητα ἄκτιστον παρά τήν θείαν φύσιν οὐ δέχεται τῆς εὐσεβείας ὁ λόγος». Καί προάγει κατ᾿ αὐτῶν τό, «μιᾶς θεότητος, ᾦ οὗτοι, τήν Τριάδα ὁμολογήσατε», καί πάνθ᾿ ὅσα τούτῳ παραπλήσια παμπληθῆ πολλαχόθεν ἐρανιζόμενος, οὐδέ τοῦτο συνορῶν, ὡς τά τοιαῦτα κατά τῶν εἰς κτιστά καί ἄκτιστα διαιρούντων τήν θεότητα τοῖς ἁγίοις εἴρηται πατράσιν.

Οὐκοῦν κατ᾿ αὐτοῦ πρόκειται, τοῦ ταῦτα συνειλοχότος καί προενεγκόντος˙ αὐτός γάρ ἐστιν ὁ νῦν αὖθις κατατέμνων εἰς κτιστά καί ἄκτιστα τόν ἕνα Θεόν καί δύο ποιούμενος ἐκφύλους θεότητας τήν μίαν, τήν μέν (σελ. 266) θείαν φύσιν ἄκτιστον θεότητα καλῶν, τό δέ θεῖον φῶς, αὐτήν τήν λαμπρότητα τῆς θείας φύσεως, καθ᾿ ἥν ἀπορρήτως κοινωνεῖ τοῖς ἀξίοις ὁ Θεός, ἀποφαινόμενος θεότητα κτιστήν, καί πρός τούτῳ τάς δυνάμεις τοῦ Θεοῦ, τήν θελητικήν καί ἐνεργητικήν καί ἁπλῶς πᾶν τό διαφέρον ὁπωσοῦν τῆς θείας φύσεως, οὐδέ γοῦν τόν θεῖον Μάξιμον λέγοντα δυσωπηθείς, «ὥσπερ ἡ θεία φύσις ἡ τρισυπόστατος ἄναρχος, ἄκτιστος, ἀπερινόητος, οὕτω καί τό ταύτης θέλημα», οὐκοῦν εἶχε τοῦτο καί ὁ κύριος. Ἀκίνδυνος οὖν ἐστιν ὁ τήν διθεΐαν νοήσας ἀληθῶς. Ἡμῖν δ᾿ ἄκτιστον εἶναι καί τήν θείαν φύσιν τήν τῆς θείας φύσεως λαμπρότητα μεμυημένοις παρά τῶν πατέρων, πρός δέ, καί πᾶσαν δύναμίν τε καί ἐνέργειαν θείαν, οὐδέν τό προσιστάμενον μίαν προσκυνεῖν θεότητα. Κἄν γάρ τήν δύναμιν εἴπῃ τις θεότητα, κατά τόν Νύσσης θεῖον Γρηγόριον ὅς φησιν, «ἡ θεία φύσις ἄφραστός τε καί ἀνεκφώνητος μένει, ὑπερβαίνουσα πᾶσαν τήν διά φωνῆς σημασίαν, οὐκοῦν οὐχί φύσιν, ἀλλά τήν θεατικήν δύναμιν ἡ τῆς θεότητος προσηγορία παρίστησι», μία τῶν τριῶν προσώπων ἡ θεότης, μία γάρ αὐτῶν ἡ δύναμις, κἄν τήν λαμπρότητα τῆς θείας φύσεως, ὡς καί ὁ πολύς ἐν θεολογίᾳ φησί Γρηγόριος, «φῶς ἡ παραδειχθεῖσα θεότης ἐπί τοῦ ὄρους τοῖς μαθηταῖς», μία τῶν τριῶν προσώπων ἡ θεότης, «τούτων γάρ», φησί, «πλοῦτος ἡ συμφυΐα καί τό ἕν ἔξαλμα τῆς λαμπρότητος»˙ κἄν τήν φύσιν αὐτήν, μία τῶν τριῶν προσώπων ἡ θεότης, ὡς καί ὁ μέγας φησί Βασίλειος, ὅτι «κἄν φύσιν σημαίνῃ τό τῆς θεότητος ὄνομα, κυρίως καί τῷ ἁγίῳ Πνεύματι τήν προσηγορίαν ἐφαρμόζεσθαι ταύτην ἡ τῆς οὐσίας κοινότης συντίθεται˙ ἀλλ᾿ ἐξουσίας τινός εἴτε ἐποπτικῆς εἴτε ἐνεργητικῆς ἔνδειξιν (σελ. 268) ἡ προσηγορία φέρει»˙καί γάρ ἕνα Θεόν ἐν τρισίν ὑποστάσεσι, κατά τόν μέγαν Ἀθανάσιον φάναι, θεολογοῦμεν, μίαν ἔχοντα τήν οὐσίαν καί τήν δύναμιν καί τήν ἐνέργειαν καί ὅσα ἄλλα περί τήν οὐσίαν θεωρεῖται θεολογούμενα καί ὑμνούμενα. Πάντα δ᾿ ἑξῆς οὗτος ἀπαριθμησάμενος ὅσα περί τήν οὐσίαν κατά τε θέσιν καί ἀφαίρεσιν θεολογεῖται, εἶτ᾿ ἐπάγει περί τούτων λέγων˙ «οὐχ ἕκαστον οὐσία λέγεται, ἀλλά περί οὐσίαν, ὡς ἐκ δύο καί πλειόνων ἐπί ἕν ἔχοντα τήν ἀναφοράν, κατά τό ἐπιμεριζόμενον, ὡς ἐμάθομεν, ἅ καί ἄθροισμα καί πλήρωμα λέγεται θεότητος κατά τήν Γραφήν, καθ᾿ ἑκάστην τῶν ἁγίων τριῶν ὑποστάσεων ἐπίσης θεωρούμενα καί θεολογούμενα˙ πάντα γάρ ὅσα ἔχει ὁ Πατήρ ἐμά ἐστι καί δεδόξασμαι ἐν αὐτοῖς».

Οὕτως ἡμεῖς μίαν προσκυνεῖν θεότητα παρελάβομεν, ἀλλ᾿ οὐχ ὡς ἀδιαφόρου παντάπασιν οὔσης τῆς θείας φύσεως καί τῶν περί αὐτήν θεωρουμένων καί θεολογουμένων, ὡς ὁ Ἀκίνδυνός φησιν˙ οὐδ᾿ ἕκαστον τῶν περί τήν οὐσίαν τούτων οὐσίαν ὡς αὐτός φαμεν, μηδεμίαν διάκρισιν εἰδότες θείας οὐσίας καί ἐξουσίας, λαμπρότητός τε καί θελήσεως καί δυνάμεως καί τῶν παραπλησίων, οὐδέ ταῦτα πάντα ἤ συγχέοντες πρός ἄλληλα κακῶς ἤ τῆς μιᾶς καί ἀκτίστου θεότητος ὑπερορίζοντες καί τοῖς κτίσμασι συντάττοντες, εἶτα μίαν οὕτω λέγομεν θεότητα κατά τήν Βαρλαάμ καί Ἀκινδύνου δόξαν, ὡς εἶναι τόν Θεόν οὐσίαν μόνον, φυσικῆς δυνάμεως καί θελήσεως καί ἐνεργείας ἔρημον. Οὐ μήν, ἀλλ᾿ εἰ καί διενήνοχεν ἡ ἐξουσία τῆς οὐσίας, ὡς καί ὁ μέγας φησί Βασίλειος, ἥ τε θέλησις καί ἡ τῆς θείας φύσεως λαμπρότης, καί ἁπλῶς ἡ δύναμις τῆς θείας φύσεως, ἀλλ᾿ οὐκ ἔστι χωριστή τῆς θείας φύσεως ἡ τῆς φύσεως (σελ. 270) λαμπρότης καί δύναμις˙ οὐδ᾿ ἔνι τῆς ἑτέρας τήν ἑτέραν διαστήσαντα καταλαβεῖν τήν λειπομένην τῆς ἑτέρας ἔρημον. Ἀλλ᾿ ὁ δύναμιν ἤ λαμπρότητα βουλόμενος ἐπί νοῦν, εὐθύς καί τήν φύσιν ἧς ἑκάτερον τούτων, ἀχωρίστως συγματενόησε, καί πολλῷ μᾶλλον ἐπί τῶν θείων, ἐφ᾿ ὧν κατά τούς θεοσόφους πατέρας αἱ ἑνώσεις τῶν διακρίσεων ἐπικρατοῦσι καί προκατάρχουσι, μήτ᾿ ἀναιροῦσαι ταύτας μήτ᾿ ἐμποδιζόμενοι παρά τούτων μηδέν.

Οὕτως ἡμῖν εἷς Θεός ἐν μιᾷ θεότητι˙ καί γάρ «ἄλλο μέν θέλων καί θέλησις κἀπί Θεοῦ», κατά τόν μέγαν θεολόγον Γρηγόριον, ταὐτό δ᾿ εἰπεῖν «ἄλλο ἐνεργῶν καί ἄλλο ἐνέργεια», κατά τόν ἐκ Δαμασκοῦ θεορρήμονα˙ τό μέν γάρ ὁ κινούμενος, τά δ᾿ οἷον ἡ κίνησις˙ ἀλλ᾿ οὐ διά τοῦτο χωριστά. Πῶς γάρ ἄν τις διαστήσειε τοῦ κινουμένου τήν κίνησιν; Ἀλλ᾿ οὐδέ τό μέν κτιστόν τό δέ ἄκτιστον˙ πῶς γάρ τά μή χωριστά, μηδέ νῷ γοῦν ληφθῆναι χωριστῶς δυνάμενα; Τί οὖν, ὅτι ἄκτιστα ἀμφότερα, οὐχ εἷς Θεός; Ἤ σύνθετος ἐκ τούτων εἴπερ εἷς; Τίς ποτ᾿ ἄρα μερισμός ἤ σύνθεσις κινουμένου τε καί κινήσεως; Καί ταῦτα κινήσεως θεοπρεποῦς, καθ᾿ ἥν οὐδεμία γίνεται πρόσληψίς τε καί ἀφαίρεσις; Ἤ τό ταῦτ᾿ εἰδέναι καί τοῖς ἀντιλέγουσι τοῖς ταῦτα λέγουσι πατράσιν ἀντικεῖσθαι, συντιθέναι ἤ μερίζειν ἐστίν; Ὄντως οὐ μόνον ἀμυήτου τά θεῖα τοιαῦτα συνάγειν ἐκ τοιούτων, ἀλλ᾿ ούδέ τήν καθ᾿ ἡμᾶς μετρίως γοῦν ἐπεσκεμμένου φύσιν, ὅς καί τῷ λέγειν ἄκτιστον ἐκεῖνο τό φῶς, ἀλλ᾿ οὐ καθ᾿ ἑαυτό, καί τοῖς τῶν ἀποστόλων ὀφθαλμοῖς ὁρατήν ἐπ᾿ ὄρους γενέσθαι τήν ἄκτιστον δόξαν, ἀλλ᾿ οὐ καθ᾿ ἑαυτήν, ἀλλ᾿ ὡς ὑπό τῆς κτίσεως δόξης κτισθεῖσαν, κτιστόν εἶναι φανερῶς τό θεῖον φῶς δείκνυσιν (σελ. 272) οἰόμενος, ὑπ᾿ ἀνοίας ἄκρας, οἰκειότερον δ᾿ εἰπεῖν δυσσεβείας, εἰς τό καί τά κτίσματα λέγειν ἄκτιστα συνελαυνόμενος. Τίς γάρ ποτε τόν οὐρανόν ἤ τι ἄλλο τῶν τοιούτων εἶπεν ἄκτιστον, διότι ὑπό τοῦ Θεοῦ ἐκτίσθη καί τήν δόξαν καταγγέλλει τοῦ Θεοῦ; Διότι γάρ ἐκτίσθη παρά τοῦ Θεοῦ, κτιστόν, ἀλλ᾿ οὐ ἄκτιστον, λέγεται, κἄν οὐρανός κἄν δόξα κἄν ὅ τι ποτέ τις εἴπῃ. Τί δ᾿ ἄλλο καί ὁ Βαρλαάμ ἔλεγεν ἐκεῖνος ἤ ὅτι ἐκτίσθη παρά τῆς ἀκτίστου δόξης ἐκεῖνο τό φῶς, ἀλλ᾿ οὐκ ἐκεῖθεν ἀπορρήτως ἤστραψεν; Ὁ δέ Ἀκίνδυνος πάλιν˙ «ἀλλ᾿ οὐκ ἄν εἶδον οἱ ἀπόστολοι τήν δόξαν ἐκείνην, εἰ μή διά τοῦ λυτοῦ σώματος». Πῶς οὖν ἐκεῖνοι διά τοῦ δεσποτικοῦ σώματος ἐν Θαβώρ τήν δόξαν εἶδον; Εἰ μέν ὡς ὁρῶντες μέν τό σῶμα, συνημμένην δέ τούτῳ ταύτην, κεκρυμμένην οὖσαν τεκμηρίοις τισί μανθάνοντες, οὐκ ἐν Θαβώρ εἶδον οὐδ᾿ οἱ τρεῖς μόνον οὐδ᾿ ὁ τῶν ἀποστόλων μόνον χορός, ἀλλά πάντες οἱ τηνικαῦτα πεπιστευκότες. Εἰ δέ κατά τό ἐπ᾿ Ἐκκλησίας ἱερόν ἆσμα τήν κεκρυμμένην ἀστραπήν ὑπό τήν δεσποτικήν ἐκείνην σάρκα τῆς οὐσιώδους τοῦ Χριστοῦ καί θείας εὐπρεπείας εἶδον ἀπορρήτως ἐκφανεῖσαν ἀπό τῆς σαρκός ἐκείνης, αὐτήν ἐκείνην εἶδον τήν ἀθέατον θεϊκήν δόξαν τοῦ Χριστοῦ, ὡς καί ὁ Χρυσόστομος θεολόγος φησίν˙ «εἰ καί ἀμυδρῶς, ἵνα μή σύν τῇ ὁράσει καί τό ζῆν ἀπολέσωσιν». Ὁ δέ Ἀκίνδυνος προϊών ἐν τοῖς αὐτοῦ συγγράμμασι καί παραινεῖ μή δεῖν ἐκλαμβάνειν τά εἰς τήν θείαν μεταμόρφωσιν τοῖς ἁγίοις ἐγκώμια εἰς τό δεῖξαι ἄκτιστον θεότητα καί τό κατ᾿ ἐκείνην φῶς.

Ἆρ᾿ οὖν οὐκ ἀριδηλότατα κτιστήν τοῦτο θεότητά φησιν; Ἀλλά στρέφεται πάλιν ὁ λόγος ὥσπερ (σελ. 274) πῶλος καί τήν νύσσαν, πονηροτέραν μέντοι τῆς προτέρας μακρῷ, καθάπερ μή λογικόν τινα τρέχων δίαυλον μηδ᾿ ὑπ᾿ ἔμφρονος ἡνιοχούμενος νοῦ καί συμφερόντως μεταφερόμενος, ἀλλ᾿ ὑπό κατηλογημένης ὡς ἀληθῶς καί νεανικῆς ἄγαν ἀπονοίας τοῦ διά τόν φθόνον ἀρχεκάκου Βελίαρ. Ὁ γάρ ἐκ τοῦ ἀντιστῆναι καί διαπτύσαι, ὡς αὐτός γράφει, τά τοῦ Βαρλαάμ περί τούτου τοῦ φωτός, ἄκτιστον αὐτό δεικνύς, καί διά τοσούτων αὖθις δι᾿ ὅσων ὑπέδειξεν ὁ λόγος κτιστόν αὖ ἀποφαινόμενος εἶναι, πάλιν δι᾿ἄλλων οὐκ ὀλίγων ἄκτιστον αὐτό κατασκευάζει καί οὐχ ὅπως ἄκτιστον, ἀλλ᾿ αὐτήν εἶναι τήν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ τοῦτ᾿ ἐπιχειρεῖ δεικνύναι, γράφων˙ «οὐδείς ὁμολογούμενος θεολόγος κοινόν ἐκεῖνο τό φῶς καί τοῖς ἄλλοις ἐδίδαξε, κἄν εἰς ἄκραν τις Θεοῦ θεωρίαν ἀνέλθῃ, ἀλλ᾿ ἐπί τῶν θείων ἀποστόλων ἐμαρτύρησαν μόνον˙ ὅ τοίνυν οὐχ ὁρᾶται, κἄν εἰς ἄκραν τις ἀνέλθῃ θεωρίαν, καί ταῦτα τοῦ Θεοῦ, τί ἄλλο ἤ ἡ θεία φύσις ἐστίν»; Ἀλλ᾿ ὡς μέν κοινόν τῶν ἁγίων ἐστί τό μέγα ἐκεῖνο καί ἀπόρρητον θέαμα, κοινόν βραβεῖον ὄν τῶν ὡς ἀληθῶς Χριστιανῶν ἁπάντων, καί τοῦτ᾿ αὐτό κοινῇ πᾶσιν ἀνωμολόγηται τοῖς ὁμολογουμένοις θεολόγοις διά πλειόνων ἐν τῷ πέμπτῳ λόγῳ τῶν ἡμῖν πρός τά τούτου συγγράμματα πεποιημένων ἀριδήλως ἐπιδείκνυμεν. Ἐνταῦθα δ᾿ οὗτος μηδέν μελλήσας εἰς τοὐναντίον εὐθύς περιάγει τόν λόγον, «ἀλλ᾿ ἐπί τῶν θείων», λέγων, «ἀποστόλων ἐμαρτύρησαν μόνων, καί τούτων θείας γενομένης συγκαταβάσεως», συγκατάβασιν λέγων, οὐχ ὡς ὁ Χρυσόστομος πατήρ, ὅς φησι «τεθεᾶσθαι τούς ἀποστόλους ἐν Θαβώρ τήν ἀθέατον δόξαν τοῦ Χριστοῦ, οὐχ ὅση τις ἦν, ἀλλ᾿ ὅσον ἠδύναντο χωρεῖν». Οὗτος δέ διά (σελ. 276) τῆς συγκαταβάσεως κτιστήν αὖ ἐκείνην τήν δόξαν ἀποφαίνειν ἐγχειρεῖ, καί δῆλον ἐκ τῶν ἐπιφερομένων ἐφεξῆς αὐτῷ˙ προσγράφει γάρ, «ἐπεί ἐναντιοῖντο ἄν ἑαυτοῖς καί ἀλλήλοις οἱ θεολόγοι μηδενί δυνατόν εἶναι ἄλλως ἰδεῖν τόν Θεόν ἤ ἀπό τῶν κτισμάτων ἰσχυριζόμενοι, κἄν Μωϋσῆς τις ᾖ κἄν Παῦλος ὁ εἰς τρίτον οὐρανόν ἀναβάς κἄν ὑπέρ ἐκεῖνον ἔτι ἀγγελικῆς τυχών ἤ ἀρχαγγελικῆς στάσεώς τε καί τάξεως». Τί μέν οὖν οἱ θεολόγοι περί τούτου διισχυρίζονται καί τίς ἡ σημασία τοῦν ἰδεῖν ἐν τοῖς τοιούτοις, καί ὅτι τό, «Θεόν οὐδείς ἑώρακε πώποτε», καί «ὅν εἶδεν οὐδείς ἀνθρώπων οὐδέ ἰδεῖν δύναται», καί τά τοιαῦτα, τό κατ᾿ οὐσίαν καί αὐτοῖς τοῖς ἁγίοις ἀνέκφαντον τοῦ Θεοῦ παρίστησιν ἔν τε τοῖς πρός Βαρλαάμ κἀν τῷ τρίτῳ καί πέμπτῳ λόγῳ τῶν ἐξενηνεγμένων ἡμῖν πρός τά τοῦ Ἀκινδύνου συγγράμματα τρανότατα διαδείκνυται. Σύ δ᾿ ὅρα πάλιν, τῶν ἐφ᾿ ἡμῶν σοφῶν ἀρχιερέων ἀκροθίνιον, ἀπό τῶν αὐτοῦ λόγων τήν εἰς τἀναντιώτατα περιτροπήν αὐτοῦ. Τί γάρ φησι τοῖς αὐτῷ νῦν εἰρημένοις ἐφεξῆς; «Οἱ δέ τῶν ἁγίων πατέρων παντός ὡς φῶς ἤ ὡς πῦρ ἤ ὡς ἄλλο τι μορφοῦντος τόν νοῦν τῶν θεωρητικῶν ἀποτρέποντες τούς θείας ἐπιφανείας ἐφιεμένους, οὐκ ἠπίστατο τήν ἐν τῷ ὄρει, ἐν ᾧ μετεμορφώθη, τοῦ Κυρίου λαμπρότητα; Πῶς οὖν ταῦτα εἰπόν τε καί ὑπέθεντο; Ἀλλ᾿ ὡς ἔοικεν, ἕτερος ὁ λόγος ἐκείνου τοῦ μυστηρίου καί ἄλλος ὁ τῆς τῶν ἄλλων ἀνθρώπων θεωρίας καί θεολογίας ὡντινωνοῦν ἁπάντων».

Εἰ τοίνυν ἡ ἐν Θαβώρ θεωρία τοῦ φωτός ἐκείνου ἑτέρα παρά τήν ἁπάντων ὡντινωνοῦν ἀνθρώπων ὡς ὑπεξῃρημένη, καί Παῦλος ἄρα καί ὁ λοιπός τῶν δώδεκα χορός πλήν ἐκείνων τῶν τριῶν ἀθέατοι διά τέλους ὑπῆρξαν ἐκείνου τοῦ φωτός, ὅ κτιστόν εἶναι διισχυρίζετο (σελ. 278) πρότερον ὁ Ἀκίνδυνος. Καίτοι τίνος κτίσματος καί μόνης θέας οἱ θεοειδεῖς ἐκεῖνοι καί μεγάλοι φωστῆρες ἀνάξιοι, καί ταῦτ᾿ εἰς τό διηνεκές; Ὅ μέντοι καί αὐτῷ Παύλῳ τῷ ἐπόπτῃ τῶν μεγίστων ὡς ὑπέρ τήν ἐκείνου θεοπτίαν πάντῃ καί ἀεί ἀόρατον, τί πόθ᾿ ἕτερον ἤ ἡ τοῦ Θεοῦ οὐσία ἐστί; Τοιγαροῦν ἡ ἐν Θαβώρ ἐκφανεῖσα λαμπρότης τοῦ Θεοῦ, νῦν πάλιν κατά τόν Ἀκίνδυνον αὐτή καθ᾿ ἑαυτήν ἡ φύσις τοῦ Θεοῦ ἐστιν. Ἀλλ᾿ ὡς μέν οἱ θεῖοι πατέρες τάς δι᾿ αἰσθητικῆς δυνάμεως ἐπιφαινομένας πλάνας, ἀλλ᾿ οὐχί τάς ὑπέρ αἴσθησιν καί νοῦν ἀληθεῖς Θεοῦ θεωρίας ἀποτρέπονται, δείκνυμεν ἐν τῷ ἑβδόμῳ τε καί τελευταίῳ τῶν πρός αὐτόν ἡμῖν πεποιημένων λόγων. Σύ δέ πάλιν, θειοτάτη φιλότης, τῶν αὐτοῦ τοιούτων συγγραμμάτων τήν αἰσχίστην ἐπί τά κτιστά περιτροπήν ἐκ τῶν αὐτοῦ διδάσκου συγγραφομένου φανερῶς, ὡς ἐναντιοῦται τοῖς θεολόγοις πᾶσιν ὁ λέγων ἤ Θεόν εἶναι ἄκτιστον τό καί σωματικοῖς ὀφθαλμοῖς ὁρατόν τοῦτο φῶς ὁπωσδήποτε ἤ ἕνα Θεόν ἐκ τούτου τε καί τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ.

Τήν μέν οὖν ὑπερβολήν τῆς ἐν τοῖς τοιούτοις δυσσεβείας ἐν τῷ τετάρτῳ τῶν πρός αὐτόν ἡμῖν συγγεγραμμένων ἀπηλέγξαμεν. Τό δέ κτιστόν αὐτόν διά τούτων ἀποφαίνεσθαι τό περιλάμψαν ἐν τῇ μεταμορφώσει τοῦ Σωτῆρος τούς αὐτῷ συνόντας θειότατον ἐκεῖνο φῶς οὐδ᾿ ἐλέγχου δεῖται, φανερῶς μάλιστα παρ᾿ αὐτοῦ λεγόμενον ἀρτίως. Ἀλλ᾿ ἀπόχρη μέν τῆς αὐτοῦ ταύτης ἀλλοκότου καί δυσσεβεστάτης δίνης. Ὅρα δέ τούς αὐτοῦ λόγους ἀπό ταύτης ἐπί τά χείρω βαδίζοντας, μᾶλλον δέ καθάπερ τῆς ἱερᾶς ἐκείνης τοῦ ὄρους κορυφῆς καί τῶν ἐν αὐτῇ τελουμένων καθάπαξ ἐκπεσόντας, κατά (σελ. 280) κρημνῶν πονηρῶν ἀσχέτως φερομένους καί κατά βυθοῦ δεινοῦ σκότους τῆς ἀσεβείας κυβιστῶντας. Καί γάρ ἐν τοῖς ἐφεξῆς, ὡς ἐγώ φρίττω φάναι, κἄν ὡς παρ᾿ αὐτοῦ λεγόμενον, καί σατανικόν τουτί τό φῶς ὑποφαίνειν πειρᾶται καί κατασκευάζειν, τοῖς νῦν αὐτῷ προκομισθεῖσι γράφων ἐφεξῆς, ἀναιρεῖται δέ καί τά ρητά τῶν ἁγίων, ἅ λέγουσι καί παραινοῦσιν ὡς ἀπό σατανικῆς πλάνης φεύγειν πᾶσαν αἰσθητήν φωτοφάνειαν ὁπωσδήποτε. Διό καί μικρόν ἀνωτέρω προήνεγκεν ὅτι «πᾶν τό ἐν σχήματι φαινόμενον τοῖς ἀγωνιζομένοις εἴτε ὡς φῶς εἴτε ὡς πῦρ ἐκ τῆς τοῦ ἐχροῦ κακοτεχνίας γίνεται». Ὡς μέν οὖν πᾶσα ἡ δι᾿ αἰσθητικῆς δυνάμεως γινομένη τοῖς ἀγωνιζομένοις φωτοφάνεια καί πᾶν τό ἐν σχήματι φαινόμενον εἴτε ὡς φῶς εἴτε ὡς πῦρ καί μορφοῦν δυνάμενον τόν νοῦν, δηλονότι τόν παθητικόν, ὅς ἐστιν ἡ φαντασία -, ταύτης γάρ μόνης τό παρά τῶν αἰσθητῶν μορφοῦσθαι -, ἐκ τῆς τοῦ ἐχθροῦ κακοτεχνίας γίνεται καί ἡμεῖς τῶν πατέρων διδασκόντων ἀκηκόαμεν, ἀλλ᾿ οὐχί καί τά πνευματικῇ δυνάμει δι᾿ ἀποκαλύψεως τοῖς ἀξίοις ὁρώμενα˙ ταῦτα γάρ οὐκ αἰσθήσεως καί φαντασίας μόνον, ἀλλά καί νοῦ τοῦ καθ᾿ ἡμᾶς, ὑφηλότερά φασιν, ἀμφότερα γάρ τόν τοῦ ὁρῶντος νοῦν ἑαυτοῦ ἐξίστησιν, ἔσθ᾿ ὅτε δέ καί τόν ὁρῶντα σχεδόν ὅλον ἔξω ἑαυτοῦ ποιεῖται.

Ἀλλ᾿ ἡ μέν ἐκ τῆς κακοτεχνίας τοῦ ἐχθροῦ ἐπί τά χείρω τούς ἀσυνέτως παραδεχομένους ἐκβάλλει ἑαυτῶν, ἡ δέ θεία φωτοφάνεια τοῖς μακαριστοῖς ἐπιτυχοῦσιν ἐπί τά κρείττω καί ὑπερφυῆ ἐξίστησι τόν νοῦν, τοῖς ὑπέρ νοῦν συνάπτουσα, καθάπερ ἐν τοῖς Πρός τόν Βαρλαάμ ἡμῖν συγγεγραμμένοις κἀν τοῖς πρός τόν ἐκεῖνον τουτονί διάδοχον κατά τό ἐγχωροῦν ἐδείξαμεν. Ὁ δέ παρελκύσας ρᾳδίως διά τό σύνεγγυς - ἀγχίθυρος γάρ, ὡς εἰπεῖν, ἡ πλάνη τῇ ἀληθείᾳ - τῶν ὀνομάτων τά (σελ. 282) σημαινόμενα καί καθάπερ τι πονηρόν ζιζάνιον τῷ καλῷ σπέρματι τῶν πατερικῶν παραγγελμάτων παρ᾿ ἑαυτόῦ ἐπισπείρας, τό ὁπωσδήποτε διά τῆς προσθήκης ταύτης τοῖς τε πονηροῖς ἀφρόνως συνέταξε τά θεῖα, εἰς τόν Βελίαρ, φεῦ, τήν τοῦ ἀγαθοῦ πνεύματος παραγνωρίσας χάριν καί τόν χορόν τῶν κεχαριτωμένων θείως τοῦ φωτός ἀπεστέρησε τῆς χάριτος. Ἀλλ᾿ ὄντως αὐτός τοῦ τῆς ἀληθείας φωτός διαπεσών κατά σκότον ἠλάσκει καί παραπαίει καί συντρίβεται διακενῆς. Ὄντως ἐματαιώθη ἐν τοῖς διαλογισμοῖς αὐτοῦ, φάσκων εἶναι σοφός ἐμωράνθη καί κατά τόν Ἰερεμίαν «ὁδόν ἐπιστήμης οὐκ ἔγνω», καί κατεδίωξεν αὐτόν πλάνησις», ὡς ὁ Ἠσαΐας φησίν˙ ᾧ δή καί ὡς εἰς ἀδόκιμον νοῦν παραδοθείς τελέως πάντας καί τούς πρός τοῦ εὐαγγελίου καί τούς μετά τό εὐαγγέλιον τῆς χάριτος ἁγίους πεπλανημένους ὄντας ἐκ τῶν οἰκείων τούτω νἀποφαίνει λόγων. Μετά γάρ τό εἰπεῖν σατανικήν πλάνην πᾶσαν αἰσθητήν φωτοφάνειαν ὁπωσδήποτε καί πᾶν τό ἐν σχήματι φαινόμενον ἐκ τῆς τοῦ ἐχθροῦ κακοτεχνίας, ἐπιφέρει˙ «ὁρᾶν δέ δεῖ ποτε καί φῶς οἴεσθαι τήν ταπεινήν καί καθαράν καρδίαν, ἀλλά φῶς παρακλήσεως, ἤ τό ἑαυτοῦ φῶς τόν νοῦν ὁρᾷν, οὐ τό ἄκτιστον καί ὑπερούσιον καί ὁράσεις θείας, ἀλλ᾿ ἐν σχήματι καί τύποις καί συμβόλοις, καθάπερ οἱ προφῆται ἑώρων καί οἱ τῆς χάριτος ἐν εἴδει περιστερᾶς καί πυρίνων γλωσσῶν καί οὗτοι τό Πνεῦμα τό ἅγιον ἑωρακότες, ἤ διά τοῦ θείου τοῦ Σωτῆρος Θεοῦ σώματος τήν αὐτοῦ δόξαν τε καί θεότητα».

Τί μέν οὖν τό τῆς παρακλήσεως φῶς, τό ταῖς καθαραῖς καρδίαις ἐπιφαινόμενον, ἐν τοῖς Πρός τόν Βαρλαάμ κἀν τῷ ἑβδόμῳ τῶν ἐξενηνεγμένων ἡμῖν πρός τά τούτου συγγράμματα λόγων δέδεικται διά πλειόνων. (σελ. 284) Πρός ὅ δέ νῦν ἡμῖν ὁ λόγος. Πῶς οὐχ ὑπεύθυνοι τῇ πλάνῃ πάντες ἄν τοὗτοι εἶεν, εἰ πᾶσα αἰσθητή φωτοφάνεια ὁπωσδήποτε πλάνη καί πᾶν τό ἐν σχήματι φαινόμενον ἐκ τῆς τοῦ ἐχθροῦ κακοτεχνίας κατά τήν Ἀκινδύνου ταύτην ἀκριβεστάτην εὐσέβειαν καί θεορρημοσύνην; Ἄμφω γάρ δεῖν εἰδέναι παραινεῖ καί σατανικήν πλάνην πᾶν τό τοῖς ἐφιεμένοις θείας ἐπιφανείας ἐν φωτί καί τύπῳ καί σχήματι ἑωραμένον ὁπωσδήποτε καί τούς ἐξ αἰῶνος θεόπτας τε καί θεολήπτους ἰδεῖν καί ὁράσεις θείας καί φῶς, ἀλλ᾿ ἐν σχήμασι καί τύποις, μηδέν διαστέλλων μεταξύ Θεοῦ καί μαμωνᾶ, δαιμονώντων τε καί θεοφορουμένων. Τί δέ καί τό εἶδος τῶν γλωσσῶν καί τῆς περιστερᾶς κατά τῆς λαμπρότητος τῆς θείας φύσεως προβάλλεται; Περιστερᾶς γάρ εἶδος ἤ γλωσσῶν ἀϊδίως κεκτῆσθαι τό Πνεῦμα τό ἅγιον ἐθεολόγησεν ἤ ἐνενόησεν οὐδείς˙ ἀνάρχως δέ ὁ Υἱός ἐκ τοῦ Πατρός γεννηθείς, τήν φυσικήν ἀκτῖνα ἄναρχον κέκτηται τῆς θεότητος, οὐχ ὕστερον τό εἶναι οὐδέ αὐτήν τήν δόξαν προσλαμβανόμενος, καί ἡ τῆς θεότητος δόξα καί δόξα τοῦ σώματος γίνεται. Τίς ὁ ταῦθ᾿ οὕτω θεολογῶν; Ἡ κοινή γλῶττα τῶν θεολόγων, ὁ ἐκ Δαμασκοῦ λογικός καί φανότατος καί ἱερός φωστήρ ἐξυμνῶν τήν ἐπ᾿ ὄρους ἀποκαλυφθεῖσαν ἀστραπήν τῆς τοῦ Χριστοῦ θεότητος. Ἐχρῆν γε μήν κατά τήν Ἀκινδύνου γνώμην καί παραίνεσιν μηδένα τῶν ἐπί τῆς Ἰουδαίας ὀφθαλμούς ἐχόντων ἀθέατον τηνικαῦτα λέγεσθαι τοῦ φανέντος φωτός ἐν Θαβωρίῳ. Καί γάρ πάντες ἑώρων τό σῶμα τοῦ Κυρίου, σύμβολον ὑπάρχον κατά τόν Ἀκίνδυνον τοῦ θεϊκοῦ φωτός, ὡς ἡ ἑωραμένη τῷ βαπτιστῇ περιστερά σύμβολον τοῦ Πνεύματος. Ἡμεῖς δέ οὐχ οὔτως ἐδιδάχθημεν˙ ἡ μέν γάρ περιστερά σύμβολον, ἀλλ᾿ οὐ σῶμα γέγονε Θεοῦ˙ τό δέ Χριστοῦ σῶμα, σῶμα Θεοῦ (σελ.286) ὡς ἀληθῶς, ἀλλ᾿ οὐ σύμβολον. Τούτων μέν οὖν καί τῶν τοιούτων εἰ βούλει διακοῦσαι, πάλιν ἐπί τάς ἡμετέρας ἐκείνας βίβλους παραπέμψομεν τήν σήν ἱερωτάτην σύνεσιν, ἐν αἷς διεξοδικωτέρα τις ἡμῖν ἡ περί τούτων ἔρευνα. Νῦν δέ δήπου συνορᾷς ὡς ὁ τῷ μεγάλῳ φωτί τήν οἰκείαν ἄνοιαν ἐπιστρατεύσας οὐδέ τήν θείαν ἐνανθρώπησιν ἀνεπηρέαστον ἀφῆκε˙ τοῖς γάρ ἱεροῖς φάσμασιν αὐτήν συνέταξεν. Ἀνωτέρω μέν οὖν αὐτῷ τῶν λόγων οὗτος αὐτός ἐκεῖνο τό φῶς σύμβολον, καί σύμβολον οὐ φυσικόν, εἶναι διετείνετο. Νῦν δέ τό δεσποτικόν εἶναι σῶμα σύμβολον αὐτοῦ φησιν, ὡς εἶναι τό τοῦ Χριστοῦ σῶμα κατ᾿ αὐτόν σύμβολον συμβόλου. Εἰ δέ κατ᾿ αὐτόν ὑπογραφαί καί πλάσεις πάντα τά θεῖα σύμβολα (τά γάρ παρατεθεωρημένα παρ᾿ αὐτοῦ τῶν πατερικῶν ρημάτων οὐκ ἐκείνων ἀλλ᾿ αὐτοῦ), τί τό τοῦ συμβόλου σύμβολον, αὐτός ἀξιόχρεως διδάσκειν αὖθις.

Οὕτω μετά τοῦ μηδέν καινοτομεῖν, ὡς αὐτός φησι, τῷ Βαρλαάμ ἀντέστη καί τάς αὐτοῦ κατεστόρεσε καινοτομίας, ὁ μηδέπω καί νῦν αὐτάς ἐκθύμως ἐπεκδικεῖν πεπαυμένος καί τοσοῦτο μείζους ἐπί τό χεῖρον αὐξήσας οὕτως ἐν τοῖς θείοις τήν εὐλάβειαν προτετίμηκεν ὁ τῆς δυσσεβείας ἔνδυμα τό ταύτης ποιούμενος ὄνομα˙ οὕτω τῆς ἁπλότητος ἀπρίξ τῶν θείων ἔχεται δογμάτων, ᾗ διαγέγονε συντεθραμμένος, ὡς αὐτός αὐχεῖ. Καίτοι τίς ἄν δύναιτο μιαρωτέραν καί δυσσεβεστέραν τῆς αὐτοῦ ταύτης ἐπιδεῖξαι διπλόης, μᾶλλον δέ πολυειδοῦς καί πολυμόρφου πλάνης; Ὁ δέ καθάπερ ἐπιδαψιλαυόμενος αὐτῇ, κἀν τῇ ἑαυτοῦ αἰσχύνῃ διαφερόντως φιλοτιμούμενος καί περί τῆς θεοποιοῦ χάριτος γράφειν ἐπιβαλλόμενος, αὐτήν ἑαυτῇ ἀντίστροφον ἡμῖν εἰσάγει καί ἀντίθετον˙ καί οὐχ ἁπλῶς ἀντίθετον, ἀλλ᾿ εἰς τἀναντιώτατα, τό κτιστόν δηλαδή καί (σελ. 288) τό ἄκτιστον, διεσπασμένην. Καίτοι ἡ θεοποιός δωρεά τοῦ Πνεύματος ἐκεῖνό ἐστι τό φῶς, αὐτή ἡ τῆς θείας φύσεως λαμπρότης, καθ᾿ ἥν κοινωνεῖ τοῖς ἀξίοις ὁ Θεός, χωριστή μέν οὖσα μηδαμῶς ἐκείνου, θεοῦσα δέ καί τῷ Θεῷ ἑνοῦσα τούς ὑπ᾿ αὐτῆς λαμπρυνομένους, λαμπρότητα Θεοῦ ἰδόντας καί παθόντας κατά τόν θεολόγον Γρηγόριον˙ «ἐπεί καί φῶς», φησίν, «ἡ ἐκεῖθεν λαμπρότης τοῖς ἐνταῦθα κεκαθαρμένοις ἡνίκα ἐκλάμψουσιν οἱ δίκαιοι ὡς ὁ ἥλιος, ὧν ἔσται ὁ Θεός ἐν μέσῳ θεῶν˙ ἆθλον γάρ ἀρετῆς Θεόν γενέσθαι καί τῷ ἀκραιφνεστάτῳ φωτί καταστράπτεσθαι τῆς τῆς ἡμέρας ἐκείνης Υἱόν γενόμενον, ἤ μή διακόπτεται ζόφῳ˙ ἄλλος γάρ ταύτην ποιεῖ ἥλιος, ὁ τό ἀληθινόν φῶς ἀπαστράπτων». Κληθείη δ᾿ ἄν καί ἀρετή θοποιός, ἀλλ᾿ ὡς δεκτικούς ἡμᾶς ποιοῦσα τῆς λαμπρότητος ἐκείνης. Ἐπεί καί ἡ διά τῆς πρός Θεόν ἀδιαλείπτου προσευχῆς μνήμη τοῦ Θεοῦ ἐνοίκησις Θεοῦ κληθείη, ἀλλ᾿ ὡς ἐπιτηδειότητα παρεχομένη πρός ὑποδοχήν καί διά τῆς διηνεκοῦς αἰτήσεως προξενοῦσα τήν ἐνοίκησιν ἐκείνην˙ «δώσει γάρ», φησί περί τοῦ Πατρός ὁ Κύριος, «Πνεῦμα ἅγιον τοῖς αἰτοῦσιν αὐτόν ἡμέρας καί νυκτός».

Ὡς γάρ ὀφθαλμῶν σώματος φωτιστικόν οὐδέν ἄλλο, πλήν φωτός, φωτίσαι δ᾿ ἄν τις φαίη καί τά θεραπευτικά κολλούρια τούς ὀφθαλμίᾳ περιπεσόντας ὀφθαλμούς, ὡς δεκτικούς αὖ φωτός τούς ὀφθαλμούς ποιοῦντας καί ἀπαλλακτικά τῶν ὀφθαλμοῖς συμβαινόντων νοσημάτων, ἀφ᾿ ὧν παραποδισμός τοῦ ὁρᾶν ἐγγίνεται, τόν αὐτόν τρόπον καί θεοποιός κυρίως χάρις ἡ λαμπρότης τῆς θείας φύσεώς ἐστι, καθ᾿ ἥν κοινωνεῖ τοῖς ἁγίοις ὁ Θεός, εἰ καί ἡ ἀνθρωπίνη ἀρετή καί προσευχή, ὡς ἐκείνης πρόξενος καί τῶν φερόντων εἰς ἐκείνην, (σελ. 290) ἔσθ᾿ ὅτε τυγχάνει τῆς ἐπωνυμίας ταύτης. «Ἕκαστον γάρ», φησί, «προσάξει τῇ συναφείᾳ τῆς θεότητος ὁ Χριστός εἰ μηδέν ἐπάγοιντο τῆς πρός τό θεῖον συμφυΐας ἀνάξιον». Ἡ μέν οὖν θεοποιός χάρις, ἡ λαμπρότης τῆς θείας φύσεώς ἐστιν˙ ὁ δέ τοῦτο συνιείς οὐμενοῦν οὐδ᾿ ὁπωσοῦν, ἑτέρας συνθείς λογολεσχίας, περί χάριτος καί ἐλλάμψεως καί θεώσεως καί θείας ἐνεργείας ἐπέγραψεν αὐτάς. Τήν μέν οὖν ἐν αὐταῖς τοῦ ψεύδους σύρροιαν καί τάς ἄνευ προφάσεως συκοφαντίας, οὐ καθ᾿ ἡμῶν μόνον, ἀλλά καί κατά τῶν ἁγίων, καί τό παντάπασιν ἀκατάλληλον τῆς φλυαρίας καί τόν τῶν βλασφημιῶν ἐσμόν καί ἁπλῶς πάντα τόν συμπεφορημένον συρφετόν αὐτῇ καθ᾿ ἡμῶν τε καί τῆς εὐσεβείας παριστᾶσι, διαρκῶς οἱ διά πλάτους Ἀντιρρητικοί Λόγοι πρός αὐτόν.

Καί νῦν δέ σήν χάριν, ὡς ἔχοις ἐξ ὀλίγων τεκμαίρεσθαι τό πᾶν, ἔστιν ὧν μνησθείς, ἐπί τήν τῶν νῦν λόγων ἐπανήξω πρόθεσιν, τήν πρός ἄλληλα διαφωνίαν τῶν αὐτοῦ δεικνύς. Τίς οὖν ἡμῶν ἐκτός Θεοῦ ἕτερόν τι ἄκτιστόν φησι, τίς δέ μείζω καί ἐλάττονα Θεόν; Τίς δ᾿ οὐκ οἶδεν, ὡς αἱ φυσικαί χάριτες ἅπασαι κτισταί; «Τί γάρ ἔχομεν ὅπερ οὐ ἐλάβομεν»; Ὁ δέ πρός γενναῖον ἀποδύεται τόν ἀγῶνα, πανταχόθεν ὡς τούτων ἀθετουμένων ἐρανιζόμενος τά συνιστάντα. Τί δ᾿ ὅτε τάς θείας ἐνεργείας τοῦ Θείου Πνεύματος ἀκτίστους εἶναι πυνθανόμενος ἡμῶν, φρενοβλαβῶς αὐτός ἀντιλέγειν ᾐρημένος καθ᾿ ἡμῶν οἴται προβάλλεσθαι τούς λέγοντας μόνος ὁ Θεός ἄκτιστός ἐστι καί μόνη ἄκτιστος ἡ ἁγία Τριάς καί οὐδέν τῷ Θεῷ συναΐδιον καί τά τοιαῦτα, ὥσπερ ἄν εἴ τις ἐκτός εἶναι τοῦ Θεοῦ τάς ἀκτίστους ἐνεργείας ἔλεγεν, οὗ μηδέν ἄκτιστον ἐκτός; Τί δ᾿ ὅτε πάλιν δείκνυσι μή διαιρεῖσθαι τό θεῖον μηδέ μετρεῖσθαι (σελ. 292) βαθμοῖς τε καί ὑποστάσεσι, πανταχόθεν συλλέγων τά τοῖς πατράσιν εἰρημένα κατά τῶν εἰς κτιστά καί ἄκτιστα διαιρούντων τόν Θεόν καί οὕτω βαθμοῖς καί ὑποστάσεσι μετρούντων καί καθ᾿ ἡμῶν ταῦτα προτιθείς, τῶν μηδέν κτιστόν ἐπί Θεοῦ λεγόντων, ὡς καί αὐτός ἄκων ἡμῖν συμμαρτυρεῖ, κατηγορῶν ἡμῶν ὡς ἄκτιστα πολλά λεγόντων, ἅτε κατ᾿ οὐσίαν καί κατ᾿ ἐνέργειαν τόν Θεόν ἄκτιστον φρονούτων, καί ταῦτ᾿ αὐτός ὤν, ὁ καί νῦν αὖθις διαιρῶν εἰς κτιστά καί ἄκτιστα τό θεῖον; Οὐκοῦν ταῦτ᾿ ἀφρόνως αὐτός καθ᾿ ἑαυτοῦ συνέλεξν, ἅπερ οἱ θεῖοι πατέρες προεῖπον κατ᾿ αὐτοῦ.

Τί δ᾿ αὖθις ἡνίκα πάλιν οὗτός φησιν, ὡς οἱ θεοφόροι πατέρες ὕδωρ ζῶν, οὐ τινα χάριν, ἀλλ᾿ αὐτό τό Πνεῦμα ἅγιον, αὐτήν τήν θείαν ἀποκαλοῦσι φύσιν; Καί ταῦτα τοῦ Χρυσοστόμου πατρός ἀριδήλως γράφοντος, «τοῦ Πνεύματος τήν χάριν ἡ Γραφή ποτέ μέν πῦρ, ποτέ δέ ὕδωρ καλεῖ, δεικνῦσα ὅτι οὐκ οὐσίας ἐστί ταῦτα ὀνόματα, ἀλλ᾿ ἐνεργείας˙ οὐ γάρ ἐκ διαφόρων συνέστηκεν οὐσιῶν τό Πνεῦμα, ἀόρατόν τε καί μονοειδές ὄν». Οὐκοῦν κατά τήν Ἀκινδύνου σύνεσιν, ἥν ἐν τοῖς τῶν πατέρων περί τοῦ Πνεύματος ἔχει λόγοις, οὐχ ἁπλοῦν οὐδέ μονοειδές ἐστι τό Πνεῦμα τό ἅγιον. Εἰ γάρ ὕδωρ καί πῦρ αὐτό παρά τῶν θεοφόρων πατέρων ὀνομαζόμενον κατά τήν φύσιν καλεῖται, καί ἐκ διαφόρων, ὤ τῆς ἀσυνέτου συνέσεως, κατ᾿ αὐτόν συνέστηκε φύσεων. Καλεῖται μέντοι καί ἡ θεία φύσις καί αὐτό τό Πνεῦμα τό ἅγιον ὕδωρ ζῶν, ἀλλ᾿ οὔτε τοῦθ᾿ οὕτω καλεῖται κατά τήν φύσιν, οὔθ᾿ ἡ φύσις αὕτη καθ᾿ ἑαυτήν, ἀλλ᾿ ἀπό τῆς ἐπί μόνους τούς πιστούς ἐκχεομένης θείας ἐνεργείας καί χάριτος˙ ἀνώνυμος γάρ οὖσα καθ᾿ ἑαυτήν ἡ θεία φύσις καί ὑπερώνυμος, ὡσαύτως καί τό θεῖον Πνεῦμα κατ᾿ αὐτήν, τάς τῶν θείων ἐνεργειῶν (σελ. 394) ἐπωνυμίας ἑκάτερον εἰκότως προσίεται, ἀπό τῶν ἐνεργειῶν τοῖς ἐνθέοις θεολόγοις καλούμενον. Οὐκοῦν ὕδωρ ζῶν ἡ θεία χάρις διατελεῖ τε καί λέγεται καί τοῖς ἀξίοις παρέχεται, ἡ δέ φύσις οὔτ᾿ ἔστιν οὔτε δίδοται, κληθείη δ᾿ ἄν ὕδωρ ζῶν ἀπό τῆς ἐνεργείας αὐτῆς ὡς ἀνώνυμος.

Ὁ δέ χάριν καί αὐτοχάριν τόν Θεόν αὐτόν φησι λέγεσθαι ταπεινότερον καί προάγει τόν μέγαν ἐν θεολογίᾳ Γρηγόριον εἰς μαρτυρίαν, γράφοντα, «ὅσα δέ περί τοῦ Πνεύματος λέγεται ταπεινότερον, τό χάρισμα, τό δώρημα, τό ἐμφύσημα, εἴτε τι ἄλλο τοιοῦτον, ἐπί τήν πρώτην αἰτίαν ἀνακτέον, ἵνα τό ἐξ οὗ δειχθῇ», παντάπασιν ἀμαθῶς καί ἀμυήτως ἐκλαμβανόμενος τό ταπεινότερον, ἅμα δέ καί μηδέν οἰόμενος διαφέρειν τοῦ χαρίσματος τήν χάριν. Καίτοι πάλιν αὐτός, οὐ τόν Υἱόν μόνον καί τό Πνεῦμα, ἀλλά καί αὐτόν τόν Πατέρα χάριν ἐνταῦθα τούς ἁγίου προήνεγκεν εἰπόντας. Εἰ οὖν κατά τόν Ἀκίνδυνον χάρις ὁ Υἱός καί τό Πνεῦμα ταπεινότερον λέγεται, ἵνα τό ἐξ οὗ δειχθῇ, διδαξάτω πάλιν αὐτός, ἐκ τίνος ὑπάρχων ὁ Πατήρ καί αὐτός καλεῖται χάρις. Ἐπεί δέ καί κατά τόν Νύσσης θεῖον Γρηγόριον, «τό μακαριστόν ὡς ἀληθῶς αὐτό τό θεῖόν ἐστιν, ὅ,τι περ ἄν εἶναι αὐτό ὑποθώμεθα, τό ἄρρητον καί ἀκατανόητον ἀγαθόν, ἡ αὐτοχάρις καί σοφία καί δύναμις, τοῦτο δέ ἐστι πάντως ἡ μόνη τρισυπόστατος φύσις, ὡς καί ὁ Ἀκίνδυνος τίθεται, διδαξάτω πάλιν ὁ Ἀκίνδυνος οὗτος ἐκ τίνος ἡ θεία καί τρισυπόστατος φύσις ὑπάρχουσα Θεοῦ χάρις καί αὕτη κατ᾿ αὐτόν ταπεινότερον λέγεται, ἵνα τό ἐξ οὗ δειχθῇ. Ἀλλ᾿ ἐρρέτω μέν ἡ τοῦ Ἀκινδύνου διδασκαλία˙ βλασφημία γάρ ἐστι προφανής. Διδασκέτω δέ τό ὑψηλόν καί διαφερόντως ἀταπείνωτον τῆς χάριτος αὐτός ὁ νῦν τό θεῖον, ὅ,τι ποτ᾿ ἄν εἶναι ὑποθώμεθα, (σελ. 296) χάριν ἐπονομάσας. Φησί τοίνυν ἐν τῷ Πρός Εὐνόμιον ἕκτῳ περί τοῦ Σωτῆρος˙ «ὥν γάρ ὅπερ ἦν, καί Θεός Λόγος καί ζωή καί φῶς, χάρις τε καί ἀλήθεια, καί Κύριος καί Χριστός καί πᾶν ὑψηλόν τε καί θεῖον ὄνομα». Ἀκούεις ὅτι τῶν ὑψηλῶν ὀνομάτων, ἀλλ᾿ οὐ τῶν ταπεινοτέρων, ἡ χάρις καί τῇ Θεός καί Κύριος φωνῇ κατά τό ὕψος ἴσῃ, τούτοις συναριθμουμένη ὧν οὐδέν ὑψηλότερον, καί ταῦθ᾿ ἡνίκ᾿ ἄν ἀπό ταύτης ὁ Υἱός καλῆται, κἄν Ἀκίνδυνος ἀπαρέσκηται; Ὁ δέ καί ταπεινῶς εἰρῆσθαί φησι τῷ μεγάλῳ Βασιλείῳ περί τοῦ Πνεύματος, ὅτι ἐφ᾿ ἡμᾶς ἐκκέχυται, καί περί τῆς οὐσίας εἰρῆσθαι καί τῆς ὑποστάσεως αὐτῆς τοῦ

Πνεύματος, ὅτι ἐφ᾿ ἡμᾶς ἐκκέχυται˙ καί ἡ πρόφασις ὅτι περί αὐτῆς πρός τούς πνευματομάχους ὑπῆρχε μαχόμενος.

Ἆρ᾿ οὖν οὐ δυσσεβοῦς καί ἀνοηταίνοντος περιφανῶς ὁ λόγος, πολύ μέν ἔχων τό ἄλογον, πλεῖον δέ τό δυσσεβές; Τό μέν γάρ τήν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ ἐκχεῖσθαι λέγειν, καί ταῦτα ἐφ᾿ ἡμᾶς, οὐ μετρίως δυσσεβοῦς, τό δέ καί κατά τήν ὑπόστασιν τοῦ Πνεύματος, λατινόφρονος καί ἄντικρύς ἐστι. Τό δέ μή δυνηθῆναι συνιδεῖν, ὡς κατ᾿ οὐσίαν καί ἐνέργειαν εἰδώς ἄκτιστον τό Πνεῦμα τό ἅγιον ὁ μέγας Βασίλειος, ἀλλ᾿ οὐ κατ᾿ οὐσίαν μόνον, τήν ἐφ᾿ ἡμᾶς χεομένην θεοποιόν αὐτοῦ χάριν καί ἐνέργειαν ἄκτιστον δείξας διά τῆς τοῦ ἐξέχεε φωνῆς (οὐ γάρ ἔκτισεν φησίν, ἀλλ᾿ ἐξέχεε) καί τήν φύσιν τοῦ Πνεύματος ἄκτιστον ἀπέδειξε˙ τό τοίνυν τοῦτο μή δυνηθῆναι συνιδεῖν, ἀσυνέτου τά θεῖα διανοίας, μηδαμῶς εἰδυίας, ὡς τήν ὑπερουσίτητα ἐκείνην οὔτε εἰπεῖν ἐστιν οὔτε ἐννοῆσαι οὔτε ὅλως πως θεωρῆσαι καί αὐτούς τούς ἀπειλικρινημένους καί ὑψηλούς τήν διάνοιαν, εἰ μή ἀπό (σελ. 298) τῆς θεαρχικῆς καί ἀγαθοποιοῦ προνοίας, ταὐτό δ᾿ εἰπεῖν, τῆς θείας καί παναιτίου κινήσεως καί ἐνεργείας. Ἄλλωστε καί κατά τόν πολύν τά θεῖα Μάξιμον, «ἀπό τῆς ἑκάστου ἐνεργείας ἡ ἑκάστου φύσις χαρακτηρίζεται, τῆς μέν κτιστῆς κτιστήν δεικνύσης φύσιν, τῆς δ᾿ ἀκτίστου ἄκτιστον». Ὁ δ᾿ Ἀκίνδυνος ἀνερυθριάστως καί ταπεινῶς φησι τόν μέγαν Βασίλειον ἐνταῦθα φάναι περί τοῦ Πνεύματος, ὅτι ὁ Θεός ἐξέχεεν αὐτό καί ἔδωκε καί ἐχαρίσατο, καίτοι φανερῶς ὁ μέγας ἐνταῦθα τοσοῦτο πάσης ταπεινότητος ἐπέκεινα ταύτας τάς φωνάς δείκνυσιν οἰόμενος, ὥστε ἀπ᾿ αὐτῶν καί τό πρός τόν Πατέρα τοῦ ἁγίου Πνεύματος ὁμοφυές καί ὁμότιμον παρέστησεν, «ἐξέχεε», λέγων, «οὐκ ἔκτισεν, ἐχαρίσατο οὐκ ἐδημιούργησεν, ἔδωκεν οὐκ ἐποίησεν». Ἀλλ᾿ ὁ θεολόγος Γρηγόριος τό χαρίζεσθαι καί δίδοσθαι καί εἴ τι ἄλλο τοιοῦτον ταπεινότερον φησί λέγεσθαι περί τοῦ Πνεύματος; Οὐκοῦν δεῖ ζητεῖν, πῶς ὅ ταπεινότερον οὗτος εἶπεν, ἐκεῖνος ὑψηλῶς ἐξεδέξατο καί διά τούτου τήν ὁμοτιμίαν παρέστησεν. Ὁ δ᾿ Ἀκίνδυνος οὐδέ τοῦθ᾿, ὅτι δεῖ ζητεῖν συνιδεῖν ἐδυνήθη˙ καί γάρ εἰ συνεώρακεν ἐζήτησεν ἄν, εἰ δ᾿ ἐξήτησεν, εἶδεν ἄν, ἤ παρά τῶν συνετῶς εἰδότων ἐδιδάχθη συνετῶς μετιέναι τά τοιαῦτα καί ὁρᾶν, ὡς παρά τῷ θεολόγῳ Γρηγορίῳ τῷ ταπεινοτέρῳ πρόσκειται «ἵνα τό ἐξ οὗ δειχθῇ», τουτέστιν ἵνα αἰτιατόν ἀναφανῆ τό Πνεῦμα τό ἅγιον, ὡς αἴτιον ἔχον τόν Πατέρα. Πᾶν δέ τό οὕτω ταπεινόν, ὡς τοῦ αἰτιατοῦ εἶναι δεικτικόν, ἄκτιστόν ἐστι˙ καί γάρ καί τό γεννητόν καί τό ἐκπορευτόν, αὐτή τε ἡ γέννησις καί ἡ ἐκπόρευσις, δεικνύντα τό αἰτιατόν καθ᾿ ὅ καί δευτερεύειν τοῦ Πατρός τά ἐξ αὐτοῦ φαμεν, ἄκτιστά ἐστι˙ τό γάρ ὑπερέχον καί μεῖζον ἐπί τῶν τοιούτων οὔτε τῇ κατά τό ἄκτιστον ἰσότητα λυμαίνεταί τι καί τό ἑνιαῖον ἐς τά (σελ. 300) μάλιστα συνίστησι, μίαν ἀποφαῖνον τῶν διακεκριμένων τήν κατά τό αἴτιον ἀρχήν.

Ὁρᾷς τό ὕψος τῆς ταπεινότητος ἐκείνης; Καί τοῦτο δεικνύς τό ὕψος ὁ μέγας Βασίλειος, «ἐξέχεεν ἐφ᾿ ἡμᾶς», φησίν, «οὐκ ἔκτισεν, ἐχαρίσατο οὐκ ἐδημιούργησεν, ἔδωκεν οὐκ ἐποίησε», περί τῆς ἐφ᾿ ἡμᾶς χάριτος καί ἐνεργείας ταῦτα λέγων τοῦ Πνεύματος καί ἀπό ταύτης, ὡς εἴρηται, καί τήν αὐτοῦ φύσιν ἄκτιστον ἀποδεικνύς. Ἡ γάρ χάρις κατά τήν ἐπαγγελίαν ἐφ᾿ ἡμᾶς, ἀλλ᾿ οὐχ ἡ φύσις, ἐκχεῖται˙ οὐ γάρ ἁπλῶς τό Πνεῦμα ἐκχεῶ, φησίν, ἀλλ᾿ ἀπό τοῦ Πνεύματός μου. Πᾶν δέ τό οὕτως ἐκχεόμενον καί παρεχόμενον, ὡς ἑνοῦν τῷ παρέχοντι καί χαριζομένῳ καί ἐκχέοντι τά πρός ἅ ἐκχεῖταί τε καί δίδοται, τοῦ ἐκχέοντος καί χαριζομένου καί διδόντος ἀχώριστόν ἐστι. Πῶς γάρ ἄν τήν ἕνωσιν τῶν ἄλλων ἐξεργάσαιτο χωριζόμενον αὐτό; Τοιγαροῦν ἐξ αὐτοῦ τοῦ ἐκχέοντός ἐστι καί ἐν αὐτῷ, κἄν κτιστόν ᾖ θάτερον αὐτῶν καί τό ἕτερον, ὡς ἥλιός τε καί ἡ ἐκχεομένη ἀκτίς καί ἐνέργεια αὐτοῦ, δι᾿ ἧς ἑνοῖ πρός ἑαυτόν ἡλιοειδεῖς τούς ἐλλαμπομένους ὀφθαλμούς ἀπεργαζόμενος, ὅ τε νοῦς καί ἡ διάνοια, δι᾿ ἧς νοῦν ἐντιθείς ἑτέρῳ νῷ σοφίζει τόν μή πρότερον τοιοῦτον. Εἰ δ᾿ ἄκτιστον εἴη θάτερον αὐτῶν, καί τό ἕτερον, ὡς ἡ θεία φύσις καί ἡ θεοποιός χάρις καί ἐνέργεια, δηλονότι ἡ τῆς θείας φύσεως λαμπρότης˙ τοῦτο γάρ ἡ χάρις ἡ θεοποιός. Ὥσπερ δέ οὐ δύο διά τήν ἀκτῖνα ἥλιοι ἤ δύο νόες διά τήν διάνοιαν, οὕτως οὐδέ δύο θεοί διά τήν χάριν, ἀλλά τοῖς μέν ὀφθαλμιῶσιν ἄγαν οὐ φῶς ὁρᾶται ἡ ἀκτίς καί τοῖς ἀνοηταίνουσι μή νοῦν ἔχειν οἱ νουνεχεῖς δοκοῦσι κατά τό ᾀδόμενον, τοῖς δέ δυσσεβέσιν οὐκ ἄκτιστος πιστεύεται (σελ. 302) διατελεῖν ἡ τῆς θείας φύσεως λαμπρότης τε καί δύναμις.

Οἱ διδασκόμενοι παρά τοῦ πνεύματος τῆς πλάνης «τοῦ ἐνεργοῦντος ἐν τοῖς υἱοῖς τῆς ἀπειθίας», ὡς ἀπό τοῦ τόν Κύριον εἰπεῖν ὅτι, «ὁ Πατήρ μου μείζων μού ἐστιν», ἵνα τό ἐξ οὗ δειχθῇ, κτίσμα τοῦτον κατεσκεύασεν ὁ Ἄρειος, οὕτως οὗτοι, διότι χάρισμα καλεῖται τό παρά τοῦ Θεοῦ ἐκχεόμενον, καί τοῖς ἁγίοις ἐγγινόμενον Πνεῦμα ἅγιον, ἵνα τό ἐξ οὗ δειχθῇ, κτίσμα κατασκευάζουσιν αὐτό. Καί καθάπερ Ἄρειος ἀκούων Θεοῦ Υἱόν τόν Κύριον καί Θεόν μέν καθ᾿ ἑαυτόν λεγόμενον, οὕτως οὗτοι τοῦ Χρυσοστόμου πατρός ἀκηκοότες εἰρηκότος, οὐχ ὁ Θεός, ἀλλ᾿ ἡ χάρις ἐκχεῖται, διδαχθῆναι δέον, ὡς τό «ἐξέχεεν, ἀλλ᾿ οὐκ ἔκτισεν», οὐ περί τοῦ οὐσίας, ἀλλά περί τῆς χάριτος ὁ μέγας ἔφη Βασίλειος, οἱ δέ ἐκεῖ μέν ἐκχεῖσθαι τήν οὐσίαν φασίν εἰρῆσθαι, κτίσμα δέ τήν θείαν ἐνέργειαν καί χάριν ἐνταῦθα φάναι τόν θεῖον Χρυσόστομον, ἵν᾿ ἀμφοτέρων τῶν ἁγίων καταψευσάμενοι δι᾿ ἀμφοτέρων τῶν εἰρημένων, φεῦ, ἀδικίαν εἰς τό ὕψος ἐκμελετήσωσι. Τῶν ἁγίων τοίνυν πάλιν λεγόντων ὡς οὐχί τήν φύσιν, ἀλλά τήν θεατικήν δύναμιν ἡ τῆς θεότητος προσηγορία παρίστησι, καί ὡς αὐτό τό χρῆμα τοῦ θεοποιοῦ δώρου θεότης ὀνομάζεται καί ὡς ἡ θεότης κυρίως τῆς ἐνεργείας, ἀλλ᾿ οὐχί τῆς φύσεως ὄνομά ἐστιν - ἡ γάρ θεία φύσις κυρίως ἀνώνυμος, ὡς ὑπερώνυμος - ἆρ᾿ ὅτι ταῦτα κυρίως ἡ θεότης, ἀλλ᾿ οὐχί ἡ φύσις, τήν φύσιν κτιστήν ἐροῦσιν, ἵνα μή πολυθεΐᾳ περιπέσωσι; Καί τοῦ μεγάλου Διονυσίου πάλιν γράφοντος, (σελ. 304) «ὅταν Θεόν εἴπωμεν οὐδέν ἕτερον νοοῦμεν ἤ τήν εἰς ἡμᾶς ἐξ αὐτοῦ προαγομένην δύναμιν», οὐ Θεόν ἐροῦμεν καί τόν ἔχοντα τήν δύναμιν ἐκείνην, ἵνα μή διθεΐᾳ περιπέσωμεν, ἤ κοινόν ὄνομα γινώσκοντες εἶναι τό Θεός καί τῆς οὐσίας καί τῆς ἐνεργείας καί τῶν ὑποστάσεων, ἕκαστον τούτων ποτέ μέν ἀπό τῆς ἰδίας προσηγορίας, ποτέ δέ Θεόν ἤ θεότητα ὀνομάζοντες οὐχ ἁμαρτήσομεν;

Ἀλλ᾿ ἐπειδή τό τοῦ χρυσορρήμονος ἐνταῦθα στρεβλοῦντες καί παρερμηνεύοντες Πατρός εἰς κτίσμα τήν θείαν κατασπῶσι χάριν, φέρε παρ᾿ αὐτοῦ διδαχθῶμεν, τίς ἡ χάρις ἡ ἐκχεομένη. Προθείς τοίνυν οὗτος ἐκεῖνο τό προφητικόν, «ἐξεχύθη χάρις εἰς χείλεσί σου», «τίς ἐστι», φησίν, «αὕτη ἡ χάρις; Δι᾿ ἧς ὁ Χριστός ἐδίδασκε, δι᾿ ἧς ἐθαυματούργει. Τήν χάριν, λέγει, τήν ἐλθοῦσαν ἐπί τήν σάρκα». Κτιστή τοίνυν ἡ ἐπ᾿ ἐκείνην ἐλθοῦσα τήν σάρκα χάρις; Ἤ τοῦτο μέν ὁ Ἀκίνδυνος οὐκ ὀκνήσει φάναι, καί γάρ καί τήν θέωσιν τοῦ δεσποτικοῦ προσλήμματος κτιστήν εἶναι ὁ τάλας ἀποφαίνεται καί κατά τόν προφήτην ἐπί τό ἄνθος ἐπαναπεπαυμένα τό ἐκ τῆς Ἰεσσαί ρίζης ἀνασχόν ἑπτά πνεύματα, τουτέστι τάς ἐνεργείας τοῦ πνεύματος κτιστά φησιν˙ ἀλλ᾿ ἐπεί πάλιν οὗτος τήν κτιστήν παρ᾿ αὐτοῦ λεγομένην χάριν καί ἐνέργειαν ἐνεργεῖσθαι μόνον φησίν, ἀλλ᾿ οὐκ ἐνεργεῖν, ἐνταῦθα τήν ἐκχεομένην χάριν ἐνεργοῦσαν ἀκούων (αὕτη γάρ ἐστι, φησί, δι᾿ ἧς ἐδίδασκε, δι᾿ ἧς ἐθαυματούργει), αὐτήν εἶναι τήν οὐσίαν καί τήν ὑπόστασιν ἐρεῖ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, τήν ἐλθοῦσαν ἐπί τήν σάρκα, ἵνα μή τόν Υἱόν μόνον, ἀλλά καί τό Πνεῦμα τό ἅγιον ἐνανθρωπῆσαν ὑποδείξας, μηδεμίαν ὑπερβολήν ἀπολίπῃ καινοφωνίας; Ἐπεί γάρ καί αὐτός ὁ Κύριος (σελ.306) ἐν εὐαγγελίοις εἶπεν, ἐν Πνεύματι Θεοῦ ἐκβάλλειν τά δαιμόνια, καί ὁ Χρυσόστομος πατήρ ἐνταῦθ᾿ εἰπών τήν χάριν εἶναι τήν ἐλθοῦσαν ἐπί τήν σάρκα, τό πρός τόν βαπτιστήν εἰρημένην παρά τοῦ Θεοῦ ἐπήγαγεν, ἐφ᾿ ὅν ἄν ἴδοις τό Πνεῦμα καταβαῖνον ὡσεί περιστεράν καί μένον ἐπ᾿ αὐτόν, οὗτός ἐστιν ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ, πᾶσα γάρ ἡ χάρις ἐξεχύθη εἰς τόν ναόν ἐκεῖνον», αὐτό πάντως τό Πνεῦμα τό ἅγιον ἦν ἡ ἐπί τήν σάρκα ἐκείνην ἐκχυθεῖσα χάρις, κατά δέ τόν Ἀκίνδυνον αὐτή ἡ οὐσία καί ἡ ὑπόστασις τοῦ παναγίου Πνεύματος, ἀλλ᾿ οὐχ ἡ χάρις καί ἡ ἐνέργεια˙ μηδέ γάρ εἶναί φησιν ἄκτιστον μηδ᾿ ἐνεργόν πνεῦμα ἤ ἐνέργειαν τῆς οὐσίας ἐκείνης ὁπωσδήποτε διαφέρουσαν.

Ἀλλ᾿ ἀκουέτω τῶν ἑξῆς τοῦ Χρυσοστόμου πατρός˙ προσεπάγει γάρ τό παρά τοῦ βαπτιστοῦ περί τοῦ Κυρίου εἰρημένον, «οὐ γάρ ἐκ μέτρου δίδωσιν αὐτῷ τό Πνεῦμα ὁ Πατήρ». Ὅπερ αὐτός πάλιν τόν εὐαγγελιστήν Ἰωάννην ἐξηγούμενος, οὐ τήν οὐσίαν, ἀλλά τήν ἐνέργειαν εἶναι τοῦ Πνεύματος ἐδίδαξεν ἡμᾶς. «Ἡμεῖς μέν γάρ», φησί, «πάντες μέτρῳ τήν τοῦ Πνεύματος ἐνέργειαν ἐλάβομεν». Πνεῦμα γάρ ἐνταῦθα τήν ἐνέργειαν λέγει˙ αὕτη γάρ ἐστιν ἡ μεριζομένη. Οὗτος δέ ἀμέτρητον ἔχει καί ὁλόκληρον πᾶσαν τήν ἐνέργειαν. Εἰ δέ ἡ ἐνέργεια αὐτοῦ ἀμέτρητος, πολλῷ μᾶλλον ἡ οὐσία. Τοιγαροῦν κατά τόν Χρυσόστομον τοῦτον θεολόγον, αὐτό μέν ἐστι τό ἐκχεόμενον τό Πνεῦμα τό ἅγιον, ἀλλ᾿ οὐ κατ᾿ οὐσίαν, κατά δέ τήν ἄκτιστον χάριν τε καί ἐνέργειαν.

Ἀλλ᾿ ἀκουστέον ἄν εἴη καί τῶν ἑξῆς λεγομένων τῷ χρυσορρήμονι˙ καί γάρ εἰπών, «οὐ γάρ ἐκ μέτρου δίδωσιν ἐκείνῳ τό Πνεῦμα, ἀλλ᾿ ὁλόκληρον τήν χάριν ὁ ναός ἔλαβεν», ἐπάγει κἄνταῦθα πάλιν, «ἡμεῖς δέ μικρόν τι (σελ. 308) καί ρανίδα ἀπό τῆς χάριτος ἐκείνης ἔχομεν. Ἐκ τοῦ πληρώματος γάρ, φησίν, αὐτοῦ πάντες ἐλάβομεν, ὡς ἄν εἴποι τις, ἐκ τοῦ ὑπερβλύζοντος, ἐκ τοῦ περιττεύοντος». Καί πάλιν, «οὐκ εἶπε δίδωμι τό Πνεῦμα, ἀλλ᾿ ἐκχεῶ ἀπό τοῦ Πνεύματός μου ἐπί πᾶσαν σάρκα. Τοῦτο γοῦν καί ἐξέβη˙ πᾶσαν γάρ τήν οἰκουμένην ἡ σταγών αὕτη καί ἡ ρανίς τοῦ Πνεύματος ἐνέπλησε τῆς γνώσεως˙ διά ταύτην τά σημεῖα ἐγένετο, τά ἁμαρτήματα ἐλύετο. Ἀλλ᾿ ὅμως ἡ ἐν τοσούτοις κλίμασι διδομένη χάρις, μέρος τι τῆς δωρεᾶς ἐστι καί ἀρραβών˙ δούς γάρ, φησί, τόν ἀρραβῶνα τοῦ Πνεύματος ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν». Πάλιν οὖν ἐνταῦθα ὁ Ἀκίνδυνος, ἐπειδή τήν οὐσίαν μόνην καί τήν ὑπόστασιν ἐνεργεῖν φησί τά πάντα, ὡς τῆς ἐνεργείας τοῦ Πνεύματος τῶν ἐνεργουμένων, ἀλλ᾿ οὐχί τῶν ἐνεργούντων οὔσης κατ᾿ οὐδέν τρόπον, ἡ δέ σταγών αὕτη καί ἡ ρανίς τοῦ Πνεύματος τήν οἰκουμένην ἐνέπλησε τῆς γνώσεως, τήν ρανίδα καί τήν σταγόνα ταύτην τήν ὑπόστασιν εἶναι τοῦ Πνεύματος ἐρεῖ; Καί πάλιν, «δι᾿ αὐτήν τά σημεῖα ἐγένετο, τά ἁμαρτήματα ἐλύετο». Τίς οὖν ἄλλο τοῦτο ἤ αὐτό τό Πνεῦμα τό ἅγιον; Κατά δέ τόν Βαρλαάμ καί τόν Ἀκίνδυνον, αὐτή ἡ ὑπόστασις τοῦ Πνεύματος. Ἀλλ᾿ ἀκουόντων μετά ταῦτα πάντα τοῦ χρυσορρήμονος ἐπενεγκόντος, «τό μέρος λέγει τῆς ἐνεργείας˙ οὐ γάρ δή ὁ παράκλητος μερίζεται». Ὁρᾷς πῶς οὐκ ἐκχεῖται ἡ τοῦ Πνεύματος ὑπόστασις, ἀλλ᾿ ἡ χάρις καί ἡ ἐνέργεια; Καί τοῦτό ἐστι, ὅ κἀκεῖ ἐδήλωσεν εἰπών, «οὐχ ὁ Θεός ἀλλ᾿ ἡ χάρις ἐκχεῖται». Κτιστή τοίνυν, ὅτι μή οὐσία καί ὑπόστασίς ἐστιν ἡ ἁγιάζουσα, ἡ σοφίζουσα, ἡ νόσους καί δαίμονας ἀπελαύνουσα, ἡ θανάτου καί πλάνης καί σῶμα καί ψυχήν ἀπαλλάττουσα καί πρός τήν ὄντως ἀλήθειαν καί ζωήν ἐπανάγουσα χάρις τοῦ Πνεύματος; Ἄπαγε τῆς ἀσεβείας!

(σελ. 310) Ἀλλ᾿ ὁ τήν εὐλάβειαν ἐν τοῖς θείοις προτετιμηκέναι λέγων Ἀκίνδυνος, τῷ μή μετά τῆς τοῦ Θεοῦ οὐσίας καί τήν τοῦ Θεοῦ θείαν χάριν ἄκτιστον ἐθέλειν ὁμολογεῖν, εἰς τοστοῦτο προκεχώρηκε τόλμης, ὡς καί τήν τοῦ δεσποτικοῦ προσλήμματος θέωσιν ἀποφήνασθαι κτιστήν. Συκοφαντῶν δή τόν ἐκ Δαμασκοῦ τά θεῖα σοφόν, ἐκ τῶν ἐκείνου λόγων συνάγειν οὗτος τό τοιοῦτό φησι, γράφοντος περί τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν καί Θεοῦ τῶν πάντων Χριστοῦ, «κυηθείς μέν ἐκ τῆς παρθένου, προελθών δέ Θεός μετά τῆς προσλήψεως ἤδη καί αὐτῆς ὑπ᾿ αὐτοῦ θεωθείσης ἅμα τῇ εἰς τό εἶναι ταύτης παραγωγῇ, ὡς ὁμοῦ γενέσθαι τά τρία τήν πρόσληψιν, τήν ὕπαρξιν, τήν θέωσιν αὐτῆς ὑπό τοῦ λόγου». Συνάγων τοίνυν ὡς οἴεται αὐτός καί συμπεραίνων ἐκ τούτων, φησίν˙ «εἰ οὖν ἅμα γεγένηται ἡ τῆς τοῦ Θεοῦ Λόγου προσλήψεως θέωσις αὐτῇ τῇ παραγωγῇ τῆς προσλήψεως καί τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἀνθρωπίνου τοῦ προαιωνίου Λόγου, πῶς ἄκτιστος;». Κακουργεῖ μέν οὖν τό τῆς προσλήψεως ὄνομα καί διπλῆν ἔχον τήν σημασίαν (ποτέ μέν γάρ αὐτό δηλοῖ τό προσειλῆφθαι μόνον, ποτέ δέ τό προσειλημμένον πρᾶγμα), καί τοῦ Δαμασκηνοῦ πατρός φανερῶς ἐπ᾿ ἀμφοτέρων ἐνταῦθα τούτῳ χρησαμένου, συνήγαγεν ὁ Ἀκίνδυνος εἰς ἕν κακούργως. Ἀγνοῆσαι δ᾿ ἔοικεν ὅτο τό γενέσθαι, διαφόρους σημασίας ἔχον, ἐπί διαφόρων τῷ ἁγίῳ τέθειται πραγμάτων. Οὐ μήν ἀλλ᾿ εἰ διά τό γεγράφθαι γεγενῆσθαι τοῦ δεσποτικοῦ προσλήμματος θέωσιν κτιστήν εἶναι ἀποδείξει, πῶς οὐχί καί τόν Θεόν αὐτόν φανερῶς ποιήσει κτίσμα, διά τό πρός αὐτόν τόν ψαλμῳδόν εἰπεῖν, «γενοῦ μοι εἰς Θεόν ὑπερασπιστήν»; Εἰ τοίνυν “γίνεται”, μᾶλλον δέ καί “γέγονεν” , ἐπακούσας, (σελ. 312) καί ταῦτα εἰς Θεόν πρός ὅν ὁ προφήτης εὔχεται, πῶς ἄκτιστος κατά τόν Ἀκινδύνου λῆρο; Ἀλλά καί τοῦ εὐαγγελιστοῦ γράφοντος ὅτι «ὁ λόγος σάρξ ἐγένετο», μή καί οὗτος κτίσμα; Καί τοῦτο γάρ, ἅμα τῇ τῆς σαρκός ὑπάρξει καί προσλήψει γέγονεν. Οὗτος ἄρ᾿ ἡ θέωσις ἐκείνου τοῦ προσλήμματος, ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ. Τί γάρ ἡ θέωσις; Οὐχί ἡ χρίσις τοῦ προσλήμματος; Παντί που δῆλον. Τίς οὖν ἡ χρίσις ἐκείνου τοῦ προσλήμματος; Τοῦ τῆς θεολογίας ἐπωνύμου Γρηγορίου λέγοντος ἀκούσωμεν˙ «Χριστός διά τήν θεότητα˙ αὕτη γάρ ἡ χρίσις τῆς ἀνθρωπότητος, οὐκ ἐνεργείᾳ κατά τούς ἄλλους χριστούς ἁγιάζουσα, παρουσίᾳ δέ ὅλου τοῦ χρίοντος˙ ὁ αὐτός οὖν ἥ τε χρίσις καί ὁ χρίων ἦν, ἥ τε θέωσις καί ὁ θεοποιῶν˙ δι᾿ ἑαυτοῦ γάρ ἔχρισεν ὡς ἠθέλησε τό ἡμέτερον φύραμα, δι᾿ ἄφατον φιλανθρωπίας πέλαγος». Ἀλλά καί ὁ παρ᾿ Ἀκινδύνου συκοφαντηθείς θεολόγος τοῦτο διδασκέτω, γράφων κατά τῶν μίαν φύσιν ἐπί Χριστοῦ κακῶς δογματιζόντων˙ «τό Χριστός ὄνομα τῆς ὑποστάσεως λέγομεν, οὐ μονοτρόπως λεγόμενον, ἀλλά τῶν δύο φύσεων ὑπάρχον σημαντικόν˙ αὐτός γάρ ἑαυτόν ἔχρισε, χρίων μέν ὡς Θεός τό σῶμα τῇ θεότητι αὐτοῦ, χριόμενος δέ ὡς ἄνθρωπος˙ αὐτός γάρ ἐστι τοῦτο κἀκεῖνο˙ χρίσις δέ ἡ θεότης τῆς ἀνθρωπότητος».

Οὕτως ἡ θέωσις ὑπό τοῦ λόγου τῷ προσλήματι γέγονε, δι᾿ αὑτοῦ χρίσαντος τό ἀνθρώπινον καί αὐτοῦ χρηματίσαντος ὑποστάσεως τῷ προσλήματι. Ἡ δ᾿ ὕπαρξις τοῦ προσλήμματος ὑπό τοῦ λόγου γέγονεν, ὡς αὐτοῦ τοῦτο κτίσαντος ἐκ τῶν παρθενικῶν αἱμάτων. Ὁρᾷς τό διάφορον ὅσον; Ἐπεί τοίνυν θέωσις τοῦ προσλήμματος, ἡ χρίσις τοῦ προσλήμματος, χρίσις δέ τοῦ προσλήμματος, ἡ θεότης τοῦ μονογενοῦς, ὡς ἀριδήλως ἠκούσαμεν, κτιστήν λέγων ὁ Ἀκίνδυνος τήν θέωσιν ταύτην, αὐτήν τήν (σελ. 314) θεότητα τοῦ μονογενοῦς κτίσμα παρίστησιν ἡμῖν. Ραδίως δ᾿ ῎αν οὗτος ὡς καί ἀνωτέρω εἶπον, τοῦ ψαλμῳδοῦ Δαβίδ λέγοντος, «ἐγένετό μοι ὁ Θεός εἰς καταφυγήν», κτίσμα καί ἀπό τούτου παραστήσει τόν Θεόν. Ἀλλά τίς ἄν εὖ φρονῶν κτιστήν εἴποι τήν προφητικήν καταφυγήν; Ὁ γάρ Θεός αὐτός ἐστιν αὐτοῦ καταφυγή. Τό δ᾿ “ἐγένετο” διά τό ἄρξασθαι. Τίς οὖν ἤρξατο; Πάντως ὁ καταφυγών. Κἀκεῖ τί τό ἀρξάμενον θεοῦσθαι; Πάντως τό ἀνθρώπινον. Ὥστε μάλιστα τούτοις ἐφαρμοστέον τό γενέσθαι. Καί ἡμῶν γάρ ἐγγιζόντων ἔργοις ἤ μακρυνομένων τοῦ Θεοῦ, τόν Θεόν ἐγγίζειν ἡμῖν ἤ μακρύνεσθαί φαμεν. Οὕτω τοίνυν καί τό γενέσθαι νοήσομεν ἐπί Θεοῦ.

Εἰ δ᾿ ἄρα καί ἐπ᾿ αὐτοῦ τρόπον ἕτερον θέλεις ἐκλαβεῖν, τό γίνεσθαι φανεροῦσθαι ἤ ἑνοῦσθαι νόμισον. Οὕτω γάρ «καί ὁ Λόγος σάρξ ἐγένετο», τουτέστιν ἥνωται σαρκί καί πεφανέρωται διά σαρκός. Καί μήν οὐδ᾿ ἔχει προφασίσασθαι μή τό χρίσμα τοῦ ἀνθρωπίνου τοῦ Χριστοῦ θέωσιν κτιστήν ἐνταῦθα λέγειν ὁ Ἀκίνδυνος. Τῶν γάρ αὐτοῦ λόγων ἀνωτέρω πάντα φύρων καί τῷ ψεύδει σαμφύρων καί κατά πολλήν ἐξουσίαν ὑβρίζων, φεῦ, εἰς τήν τοῦ Πνεύματος χάριν, νῦν μέν ἀποφαίνεται, ταύτην εἰς κτίσμα κατασπῶν, μηδεμίαν εἶναι χάριν ἄκτιστον ἄλλην, παρά τήν θείαν φύσιν, ἵνα καί εἰς αὐτήν ὁ τάλας βλασφημήσῃ τήν θείαν φύσιν, φυσικῆς χάριτος ἔρημον ἀποφηνάμενος εἶναι τήν ἀένναον πηγήν τῆς χάριτος, νῦν δέ φανερῶς τήν κυρίως, ὡς καί αὐτός γράφει, χάριν, αὐτήν τήν ἐκχεομένην ἀπό τοῦ Πνεύματος, κτιστήν ὑποδείκνυσιν, οὐδ᾿ αὐτό τό τοῦ ὀνόματος ἐμφαντικώτατον δυσωπηθείς. Πᾶν γάρ τό ἐκχεόμενον ἀπό τοῦ Πνεύματος πρός τούς ἐν αὐτῷ κατά τό εὐαγγέλιον τῆς χάριτος βαπτιζομένους καί πνευματικούς ἐκτελουμένους ἤρτηται δήπου τῆς πηγῆς, ἐξ αὐτῆς τέ ἐστι (σελ. 316) καί ἐν αὐτῇ ὄν τε καί προόν. Ὁ δέ καί ἀπαριθμεῖται τά εἴδη τῆς κυρίως χάριτος, τῆς ἐκχεομένης παρά τοῦ Πατρός ἀπό τοῦ Πνεύματος αὐτοῦ˙ καί φησιν εἶναι τό ἀσώματον καί ἀόρατον καί ἀτελεύτητον, καί ταῦτα οὐ μόνον τό προσόν ἀγγέλοις καί ψυχαῖς, ἀλλά καί αὐτοῖς τοῖς δαίμοσιν, ὡς αὐτός ἐκεῖ φησιν (ὤ ψυχῆς παντόλμου μᾶλλον δέ μαινομένης δαιμονίως), κατά τῆς παρά τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ τοῖς μαθηταῖς ἐπηγγελμένης καί πρός μόνους τούς ἀληθῶς πιστούς ἐκκεχυμένης χάριτος τοῦ Πνεύματος, ἥν καί αὐτός ὁ Πατήρ ἀνακηρύξαι θέλων πᾶσιν ἄκτιστον, διά τοῦ Ἰωήλ προανεφώνησεν, «ἐκχεῶ ἀπό τοῦ Πνεύματός μου ἐπί πᾶσαν σάρκα», δηλαδή τήν πιστεύσασαν, ὡς ὁ ἐν θεολογίᾳ μέγας φησί Γρηγόριος. Ὅ τοίνυν ὁ Πατήρ ἀπό τοῦ ἰδίου τοῦ Πνεύματος ἐξέχεε, καί ἐπί μόνους τούς ἀξίους κατά τήν ἑαυτοῦ καί τοῦ Υἱοῦ ἐπαγγελίαν, κτίσμα; Καί τοιοῦτον οἷον καί δαίμοσι προσεῖναι;

Ἀλλά πόθεν τοῦτο νῦν, ὁ καί τό θεῖον φῶς πρότερον ἀποφηνάμενος κτιστόν, καί εἰς τόν Βελίαρ, φεῦ, παραγνωρίσας; Πόθεν οὖν τήν ὄντως θείαν χάριν, τήν παρά τοῦ Πατρός ἀπό τοῦ Πνεύματος ἐκχεομένην, κτιστήν δεῖν οἴεται κατασκευάζειν καί αὐτό ταύτην εἶναι τό ἀσώματον καί ἀόρατον καί ἀτελεύτητον, ὧν καί τό δαιμόνιον οὐκ ἀμοιρεῖ φῦλον; Ἀπό τοῦ λέγειν τούς πατέρας, ὅτι χάριτι Θεοῦ ταῦτ᾿ἔσχον, ἅπερ ἔσχον, ἀλλ᾿ οὐκ ἀφ᾿ ἑαυτῶν. Μόνος γάρ ὁ Θεός οὐ ταῦτ᾿ ἔχει χάριτι, τό δεδόσθαι τούτοις δηλοῦντος ἐνταῦθα τοῦ τῆς χάριτος ὀνόματος, καί τό δι᾿ ἀγαθότητα Θεοῦ δωρεάν παρῆχθαι ἐκ μή ὄντων. «Τί γάρ ἔχομεν ὅπερ οὐκ ἐλάβομεν»; Τίς δέ ἔδωκε Θεῷ καί ἀνταποδοθήσεται αὐτῷ; Τίς γοῦν κοινωνία τοῦ χάριτι, τουτέστι δι᾿ ἀγαθότητα, (σελ. 318) τήν κτίσιν κτισθῆναι, πρός τήν ἐκχεομένην ἀπό τοῦ Πνεύματος χάριν τοῖς ἀξίοις; Ἐκείνη γάρ οὐκ ἔκτισται, ἀλλά ἐκκέχυται, ὡς καί ὁ μέγας ἔφη Βασίλειος, «κἀκείνη μέντοι χάριτι καί δωρεάν ἐκκέχυται». Τοιγαροῦν ἕτερον τό χάριτι διδόσθαί τι καί ἄλλο τό διδόμενον, εἰ καί μηδέ τοῦτο δῆλός ἐστι συνείς ὁ Ἀκίνδυνος. Ἀλλά καί πᾶν τό διδόμενον ἡμῖν ὑπό Θεοῦ καί χαριζόμενον οὐκ ἴσον, οὐδέ κτίσμα πᾶν˙ «δώσω γάρ ὑμῖν καρδίαν καινήν καί πνεῦμα καινόν δώσω ὑμῖν καί ἀφελῶ τήν καρδίαν τήν λιθίνην ἐκ τῆς σαρκός ὑμῶν καί δώσω ὑμῖν καρδίαν σαρκίνην, καί τό πνεῦμά μου δώσω ἐν ὑμῖν», διά τοῦ Ἰεζεκιήλ ἔφη ὁ Θεός. Ὁρᾷς δομάτων διαφοράν; Τό μέν γάρ καινόν πνεῦμα καί ἡ καινή καρδία, κτίσμα˙ τοῦτο γάρ ἐστιν ὅ καί ἀπόστολος καινήν ὀνομάζει κτίσιν, ὡς ἀναπλασθεῖσαν καί ἀνακαινισθεῖσαν τῇ διά σαρκός ἐπιδημίᾳ τοῦ καί τήν ἀρχήν πλάσαντος. Τό δέ τῇ καινῇ καρδίᾳ διδόμενον Πνεῦμα Θεοῦ, τό Πνεῦμα τό ἅγιόν ἐστιν, ὡς καί μετά τοῦ Ἰεζεκιήλ καί ὁ μέγας Ἀθανάσιός φησι, καί πρός τούτοις ὁ μέγας Βασίλειος «καινή πάλιν», λέγων, «ἡ κτίσις, μεταλαμβάνουσα τοῦ Πνεύματος, οὗ περ ἐστερημένη πεπαλαίωτο».

Ἀλλά καί τόν Υἱόν ὁ Πατήρ ἐχαρίσατο ἡμῖν καί αὐτός ἑαυτόν ὁ Υἱός ἐκένωσεν ὑπέρ ἡμῶν. Καί διά ταύτην τήν ἀπόρρητον κένωσιν καί χάριν, ἕτερον πάλιν ἀπόρρητον τρόπον ἐκχεῖται πρός ἡμᾶς ἀπό τοῦ Πνεύματος ἡ τοῦ Πνεύματος χάρις, τῶν ἀξίων ἕκαστον ναόν ποιοῦσα ἑαυτῆς. Ὁ δ᾿ Ἀκίνδυνος οὐκ ὀλίγα πλημμελήσας μεταξύ λέγων καί πάντα συγχέας, ἐκ τοῦ μή συνεῖναι τήν πολυειδῆ σημασίαν τοῦ τῆς χάριτος ὀνόματος, εἶτα προϊών, τήν ἐκχεομένην ἀπό τοῦ Πνεύματος χάριν (σελ. 320) τό αἷμα εἶναι τοῦ Χριστοῦ φησι καί ἡ πρόφασις κἀνταῦθα, ἐπειδή τήν ἀπολύτρωσιν δι᾿ ἐκείνου τοῦ αἵματος ἐλάβομεν, χάριτι δοθέντος ὑπέρ ἡμῶν. Πῶς δέ παρά τοῦ Πατρός ἀπό τοῦ Πνεύματος αὐτοῦ τό αἷμα χεῖται, μόνος αὐτός ἄν εἴη δίκαιος διδάσκειν, ὅς μετά τοῦτο τήν τοῦ θείου Πνεύματος θείαν χάριν, ἥν ὁ Θεός ἄνωθεν ἐξέχεεν ἐπί τούς ἠξιωμένους δι᾿ αὐτῆς ἕν Πνεῦμα μετ᾿ αὐτοῦ γενέσθαι, τήν ζωήν εἶναι λέγει τῶν ἀλόγων ζώων καί τήν αἴσθησιν. Ἐν δέ τοῖς λογικοῖς ζώοις καί τόν λόγον ἀλόγως ὄντως οἰόμενος καί δυσσεβῶς ἐκχεῖσθαι παρά τοῦ Πατρός ἀπό τοῦ Πνεύματος αὐτοῦ, μή μόνον ἐπί τούς ἀσεβεῖς τε καί κτηνώδεις τόν τε βίον καί τόν λόγον, ἀλλά καί ἐπ᾿ αὐτά τά μηδαμῶς πρός λόγον πεφυκότα. Πλάτων μέν οὖν καί πρό τούτου Πυθαγόρας τό τῶν ἀνθρώπων ἔφησαν πνεῦμα θηρίοις καί κτήνεσιν ἐγγίνεσθαι μεταγγιζόμενον. Ὁ δ᾿ Ἀκίνδυνος ἀπό τοῦ θείου Πνεύματος κἀπί ταῦτα χεῖσθαι δογματίζει, λίαν ὡς ἐγᾦμαι δυσσεβεστέραν τῆς Πυθαγόρου καί Πλάτωνος εἰσάγων δόξαν. Εἰ δέ μή, τό γε ταύτης πάλιν δυσσεβέστερον, κτίσμα πείθων εἶναι τό παρά Χριστοῦ τοῖς κατ᾿ αὐτόν ζῶσι θεῖον Πνεῦμα παρεχόμενον. Διό, τήν γεννησαμένην τόν Χριστόν παρθένον ἐξυμνῶν ὁ ἐκ Δαμασκοῦ θεοφόρος μουσικός, φησίν˙ «ὤ συναλλαγμάτων τῶν ἐν σοί; ἀγαθῶν γάρ ἀφθόνων παρεκτικόν ὡς Θεός Πνεῦμα θεῖον δούς ἡμῖν σάρκα ἐκ σοῦ, κόρη, προσελάβετο». Τούτου γάρ ἕνεκεν Ἀκίνδυνος τῶν προακτειλεγμένων ἕκαστον τήν ἐκχεομένην παρά τοῦ Πατρός ἀπό τοῦ Πνεύματος αὐτοῦ διατελεῖν ἰσχυρίζεται χάριν, νομίζων περιβάλλειν ἡμᾶς ἀτόποις ὡς ἄκτιστα ταῦτα πάντα τιθεμένους, ἐπειδήπερ ἄκτιστον εἶναί φαμεν τό Πνεῦμα τό ἅγιον, τό ἐπί τούς ἀποστόλους καί τούς (σελ. 322) μετ᾿ αὐτούς ἀξίους ἐκχυθέν τε καί δοθέν, οὐ μέντοι κατ᾿ οὐσίαν ἀλλά κατ᾿ ἐνέργειαν καί χάριν.

Ἐπεί τοίνυν, περί τούτου πρός ἡμᾶς ποιούμενος τόν λόγον, ὅ λαμβάνοντες οἱ θεούμενοι θεοῦνται, καί περί ταύτης τῆς ἑνώσεως, ἥν οἱ λαβόντες οὐκ ἀπολιπόντες τήν ἰδίαν φύσιν, ἀλλ᾿ ὑπεραναβάντες ταύτην θείως θεοποιοῦνται, καί ταύην κτίσμα θέλων δεῖξαι, προαγαγεῖν εἰς παράστασιν ἐτόλμησε τήν τοῦ δεσποτικοῦ προσλήμματος θέωσιν καί ταύτην ἀποφήνασθαι κτιστήν, δῆλός ἐστι τοῦτο κἀν τούτῳ λέγων θέωσιν, ὅπερ εἰληφυῖα τεθέωται ἡ σάρξ ἐκείνη (τοῦτο δέ ἦν ἡ τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ ὑπόστασις), ἥ καί ἕνωσις ρηθείη ἄν˙ αὕτη γάρ ἡ ἕνωσις γέγονε τῆς θεότητος καί τῆς σαρκός, καί κατ᾿ αὐτήν ὁ Θεός ἥνωται τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει. Τόν αὐτόν δέ τρόπον καί ἡ χάρις καί ἡ ἐνέργεια τοῦ Πνεύματος ἕνωσις λεχθείη ἄν, τοῦ τε Θεοῦ καί τῶν ἁγίων˙ αὕτη γάρ ἐστι καθ᾿ ἥν ὁ Θεός ἑνοῦται τοῖς ἁγίοις ὥσπερ καί ἡ τοῦ ἡλίου ἀκτίς ἕνωσίς ἐστιν ὀφθαλμῶν πρός ἥλιον˙ αὕτη γάρ ἐστι καθ᾿ ἥν ἑνοῦνται τῷ ἡλίῳ οἱ τῶν ὁρώντων ὀφθαλμοί, οὐ γάρ ἐστιν ἔξω τῆς ἀκτῖνος γενόμενον ἡλίῳ προσορᾶν. Γίνεται μέν οὖν φῶς τῶν ἤδη τεθεαμένων ὀφθαλμῶν ὁ ἥλιος, ἀλλά καί πρό τοῦ θεαθῆναι φῶς ὑπῆρχειν οὗτος, ἡνίκα δ᾿ ὤφθη, περανέρωται φῶς καί φωτισμός ὑπάρχον. Οὐκοῦν, οὐ διά τό φῶς, ἀλλά διά τόν φωτισθέντα τό γίνεσθαι.

Οὕτω τοίνυν, καί πολλῷ μᾶλλον οὐδ᾿ ὅσον εἰπεῖν, ὁ Θεός ἀεί μένων ἐπί τοῦ αὐτοῦ καί ὁ αὐτός ἀεί διατελῶν καί τῆς καθ᾿ ἑαυτόν μονιμότητος ἐξιστάμενος οὐδ᾿ ὁπωσοῦν, ὤν τε ὅπερ ἦν τε καί ἔστιν ὡς ἀληθῶς, φῶς καί χάρις καί ζωή, λαμπρότης τε καί θέωσις πεφανέρωται μέν ἅπαξ, ὡς εὐδόκησε, τοιοῦτος ὤν διά σαρκός οἰκείας, ἥν ἀνείληφεν ἐκ τῆς Παρθένου, καί ᾗ κατά (σελ. 224) μίαν τῶν ἑαυτοῦ θείων ὑποστάσεων ὑπερφυῶς ἡνώθη, φανεροῦται δέ διηνεκῶς διά τῶν ἐκ τῆς αὐτοῦ χάριτος θεουργουμένων, καί οὕτω χάρις αὐτός αὐτοῖς γίνεται, λαμπρότης τε καί θέωσις, αὐτῶν γινομένων καί ἀλλοιουμένων καί αὐτῶν ἠργμένων, ἀλλ᾿ οὐ τῆς λαμπρότητος καί τῆς χάριτος καί τῆς θεώσεως. Ἠργμένων δέ καί τούτων, τί; Κτίσμα τι προσλαμβάνειν; Οὐμενοῦν, ἀλλά Θεόν. Οὐ μήν ἀλλ᾿ ἐπεί τῷ ἀκτίστῳ καί τό ἄναρχον πρός ἡμᾶς ἀντιλέγων ὁ Ἀκίνδυνος συναπηγόρευσεν, ἰσχυριζόμενος αὐτός μήτε ἄκτιστον μήτε ἄναρχον εἶναι τήν τοῦ δεσποτικοῦ προσλήμματος θέωσιν, εἰ μέν τό θεούμενον ἀρχήν φησί λαμβάνειν, τίς ἐστιν ὁ λέγων, ὡς οὐκ ἤρξατο θεοῦσθαι τό θεούμενον, εἰ καί μή διά κτίσματος; Οὐ μέντοι περί τούτου πρός αὐτόν ἡμῖν ὁ λόγος, ὥστ᾿ εἰ τοῦτό φησι περί ἡμῶν αὐτός, συκοφάντης ἐστί περιφανής˙ εἰ δέ θέωσίν φησιν ὅ λαμβάνον τό θεούμενον θεοῦται καί δι᾿ οὖ ἑνός αὐτοῖν ὄντος μετά τήν τῶν ἡνωμένων ἕνωσιν ἀμφότερα συνδεῖται, περί οὗ ἡμῖν ὁ λόγος, εἰ τοῦτο κτιστόν ὁ Ἀκίνδυνός φησιν, ὥσπερ οὖν φησι, φανερόν ὅτι καθάπερ πρότερον τήν λαμπρότητα τῆς θείας φύσεως καθ᾿ ἥν ἑνοῦται τοῖς ἁγίοις ὁ Θεός ἔλεγε κτιστήν, οὕτω νῦν αὐτήν φησι κτιστήν τήν τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ ὑπόστασιν. Αὕτη γάρ ἐπί Χριστοῦ μία ἐστί μετά τήν ἕνωσιν τῆς θεότητος καί τῆς σαρκός καί διά ταύτην ἡ σάρξ ἐκείνη τεθεωμένη τε ὁμοῦ καί ὁμόθεος ὑπῆρξεν.

Ἀλλά ταῦτα μέν τό νῦν ἔχον ἐατέον, ἐπειδή κἀν τῷ τρίτῳ τῶν πρός αὐτόν μοι λόγων διατετράνωται. Τήν δ᾿ ἐπί τῶν αὐτοῦ λόγων περί τῆς χάριτος ἐμφύλιον στάσιν καί τῷ καιρῷ καθ᾿ ὅν ἔτυχε τῆς παρρησίας οὐκ ἀπᾴδουσαν, διασκεψώμεθα καί ταύτην ὡς ἔνι δι᾿ ὀλίγων, (σελ. 326) ἐπεί κἀν τοῖς ἄνω λόγοις περί τῆς αὐτῆς χάριτος ἀνετάζοντες αὐτόν, μαχόμενον ἑαυτῷ καί αὐτέλεγκτον ἐδείξαμεν.

Οὗτος δή κἀνταῦθα νῦν μέν διά πολλῶν ἐπιχειρημάτων καί μακρῶν μαρτυριῶν αὐτήν οἴεται κατασκευάζειν ἄκτιστον ἔλλαμψιν καί χάριν εἶναι διδομένην ἡμῖν παρά Θεοῦ τήν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ, καί αὐτήν τήν ὑπόστασιν τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ ἁγίου Πνεύματος, νῦν δ᾿ αὖ μηδέν μελλήσας, μεταβαλών ἐν τῷ αὐτῷ συγγράμματι, κτίσμα ταύτην εἶναι λέγει φανερῶς, ταῖς τῆς κτιστῆς φύσεως χάρισιν αὐτήν συντάττων, καί ἀσεβεῖν διατείνεται περιφανῶς ἀθεΐᾳ περιπίπτοντας τούς μή κτίσμα λέγοντας τό παρά Θεοῦ ἐκχεόμενον καί διδόμενον καί ἀγγέλοις καί ἀνθρώποις, καί πνευματικούς καί ἁγίους τούτους ἐκτελοῦν. Τό μέν οὖν τίθεσθαι καί ἐπί τοῦ κτιστοῦ καί ἐπί τοῦ ἀκτίστου τοὔνομα τῆς χάριτος, καί χάριν εἶναι μέν τινα κτιστήν, εἶναι δ᾿ ἄλλην ἄκτιστον, θαυμαστόν οὐδέν˙ ἀλλ᾿ οὐδέ τό ποτέ μέν αὐτό τό δωρεάν δίδοσθαι δηλοῦν, ἔσθ᾿ ὅτε δέ τό δωρεάν διδόμενον, ὅ μή συνιείς μηδέ διαιρεῖν ὑγιῶς δυνάμενος ὁ καινός οὗτος θεολόγος, πολλοῖς καί ἀπό τούτου κινδυνεύει περιπίπτειν ἀτοπήμασιν, ὡς ἐν ἀδιακρίτῳ σκότῳ πυκνά προσπαίων ὑπ᾿ ἀνοίας. Ἡ δέ χάρις ἔσθ᾿ ὅτε οὐ τό δόμα οὐδέ τό δωρεάν δίδοσθαι διατελει δηλοῦσα τοῖς ἐπαΐουσιν, ἀλλ᾿ αὐτήν ὡς ἄν εἴποι τις τήν καλλονήν καί εὐπρέπειαν καί ἀγλαΐαν τῆς ἑκάστου φύσεως. Καί ἡγεμονικοῦ γάρ καί λόγων χάριν λέγομεν τό φύσει χαρίεν αὐτῶν δεικνύντες, καθ᾿ ὅ σημαινόμενον καί ἡ τοῦ Θεοῦ λαμπρότης χάρις λέγεται, ἀφ᾿ ἧς, οὐχ ὁ Υἱός μόνον ἤ τό Πνεῦμα τό ἅγιον, ἀλλά καί ὁ Πατήρ καλεῖται˙ κοινή γάρ καί ἡ τοιαύτη δόξα καί χάρις καί ἐνέργεια τῶν τριῶν προσκυνητῶν προσώπων ἡ καί τοῖς (σελ. 328) καταξιουμένοις ἐπιφαινομένη θείως. Διό καί ψάλλομεν ἐπ᾿ ἐκκλησίας˙ἡ

«φυσικήν συναΐδιον δόξαν προβαλλομένη

μοναρχικωτάτη Τριάς ἁγία,

τούς ὑμνοῦντας ὀρθοδόξῳ σε πίστει

τῆς σῆς δόξης ἰδεῖν ἀξίωσον

ἄναρχον καί μίαν αὐγήν τήν τρισήλιον.

Τό μέν οὖν ὁμώνυμον εἶναι φωνήν καί πολυσήμαντον τήν χάριν θαυμαστόν οὐδέν. Τό δ᾿ αὐτό τό ἐκ Θεοῦ τοῖς ἁγίοις παρεχόμενον καί ἐγγινόμενον κάι ἑνοῦν πρός τόν Θεόν αὐτούς καί πνευματικούς ἀπεργαζόμενον, ὡς ἕν εἶναι Πνεῦμα μετά τοῦ Κυρίου, νῦν μέν λέγειν ἄκτιστον καί αὐτήν τήν ὑπόστασιν τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ ἁγίου Πνεύματος, νῦν δέ κτίσμα λέγειν τοῦτ᾿ αὐτό, διιστάν Θεοῦ μᾶλλον ἤ συνάπτον τούς αὐτό λαμβάνοντας, ἅτε πρῶτον αὐτό διεστηκός τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ὁμοίως – τίς γάρ φυσική συνάφεια κτίσματος πρός ἄκτιστον; - , ταῦτα τοίνυν τά οὕτως ἐναντία λέγειν, οὐκ ἔχω συνιδεῖν τίνος ἐστί φρενός. Ἡνίκα μέν γάρ κτίσμά φησι τήν ὑπό τοῦ Θεοῦ πρός τούς ἀξίους χεομένην χάριν, ἀναιρεῖ φανερῶς τήν πρός τόν Θεόν τῶν ἁγίων ἕνωσιν καί ἀθετεῖ τήν κοινωνίαν τῆς θεότητος, εἰς ἥν κατά τούς θεολόγους ἕκαστος ἄγεται ὑπό τοῦ Χριστοῦ, εἰ μηδέν ἐπάγοιτο τῆς πρός τό θεῖον συμφυΐας ἀνάξιον. Ἡνίκα δ᾿ αὖ φησί τήν ὑπόστασιν αὐτήν τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ ἁγίου Πνεύματος τήν ἐκχεομένην τε καί διδομένην τοῖς ἁγίοις εἶναι, πάντες ὁμοθέους ποιεῖ καί ὁμοτίμους τῷ Χριστῷ, ἅτε καθ᾿ ὑπόστασιν ἡνωμένους τῷ Υἱῷ, καί μή τούτῳ μόνον - ὤ βλασφημίας - , ἀλλά καί τῷ Πνεύματι, ὡς μετά τῆς ἄλλης δυσσεβείας καί σαβέλλειον συναλοιφήν ὑποφαίνεσθαι τῶν ὑποστάσεων. Ἀλλά, «κτίζει», φησίν, «ἡ ὑπόστασις τοῦ παναγίου Πνεύματος (σελ. 330) ἐν τοῖς ἁγίοις τήν θεοποιόν χάριν, καί παρά τοῦτο ἡ κτιστή χάρις αὕτη ὑπόστασις εἶναι λέγεται τοῦ παναγίου Πνεύματος˙ καί οἱ τήν κτιστήν χάριν λαβόντες τό Πνεῦμα τό ἅγιον λέγονται λαβεῖν, αὐτήν τήν οὐσίαν καί ὑπόστασιν τοῦ Πνεύματος». Καί τί τῶν ἐν τοῖς οὖσι πᾶσιν οὐκ ἔκτισται παρά τοῦ παναγίου Πνεύματος; Οὐκοῦν πάντ᾿ ἔλαβον ἄνωθεν ἐκχυθεῖσαν κατ᾿ αὐτόν τήν οὐσίαν καί ὑπόστασιν τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Πνεύματος. Καί μετά τῆς ἐκβαινούσης ἐντεῦθεν ἀτοπίας καί τἠς ἄλλης δυσσεβείας καί παραπληξίας οὐδ᾿ ἐπαγγελία ἦν οὐδέ προφητεία τό «καί ἔσται ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις, ἐκχεῶ ἀπό τοῦ Πνεύματός μου», ἀλλ᾿ οὐδ᾿ ἐπί τούς πεπιστευκότας μόνους τήν ἔκβασιν ἐδέξατο, μᾶλλον δέ κατά τόν Ἀκίνδυνον, ἐπήγγελται μέν οὐκ ἀληθῶς˙ ἡ γάρ ἔκβασις κατά τήν αὐτοῦ μύησιν κτίσμα παρέστησεν ἡμῖν τό προφητευόμενον ὡς Πνεῦμα θεῖον.

Καί τό νῦν δ᾿ αὖ ἡμῖν δεδόσθαι Πνεῦμα θεῖον λέγεσθαι φενακισμός αὖθις ἕτερος οὐδ᾿ ἀφανής˙ καί γάρ κτίσματος ἡμῖν δοθέντος κατ᾿ αὐτόν, Πνεῦμα ἅγιον ἡμῖν λέγεται δεδόσθαι. Βαβαί, τίς ἡ περί ἡμᾶς τοσαύτη κυβεία καί ἀπάτη καί κλοπή, ναούς λέγεσθαί τε καί προλέγεσθαι Πνεύματος, καί κατοικητήρια τελεῖσθαι κτίσματος; Τί δέ; Οὐχί καί ἡμῶν ἕκαστος ἔκτισται παρά τοῦ παναγίου Πνεύματος; Οὐκοῦν ἕκαστος ἡμῶν αὐτή ἄν εἶναι λέγοιτο ἡ οὐσία καί ἡ ὑπόστασις τοῦ παναγίου Πνεύματος, ὡς ὑπ᾿ αὐτοῦ κτισθείς, εἴπερ κατά τόν Ἀκίνδυνον λῆρον ὡς ὑπό τοῦ Πνεύματος κτισθεῖσα ἡ ἐν ἡμῖν χάρις ἡ οὐσία καί ὑπόστασις εἶναι λέγοιτο τοῦ Πνεύματος. Εἰ δέ ὁ κτισθείς ὑπό τοῦ Πνεύματος οὐσία λέγοιτ᾿ ἄν τοῦ Πνεύματος κατά τό ἀπό τῶν Ἀκινδύνου λόγων συναγόμενον, πόσῳ μᾶλλον ὁ ἀναγεννηθείς ὑπό (σελ. 332) τοῦ Πνεύματος, ἐπεί «καί τό γεγεννημένον ἐκ τοῦ Πνεύματος, Πνεῦμά ἐστι» κατά τό γεγραμμένον.

Ἆρ᾿ οὐ δαιμονῶντος τά τοιαῦτα δόγματα; Πᾶσι δέ τούτοις ἑαυτόν περιβάλλει τοῖς ἀνηκέστοις ἀτοπήμασιν, ἐπεί μή βούλεται πιστεύειν, ὡς ὁ Θεό κατ᾿ οὐσίαν καί ἐνέργειαν ὑπάρχων ἄκτιστος, κατά μέν τήν ἐνέργειαν μετέχεται, κατ᾿ οὐσίαν δέ ἀμέθεκτός ἐστιν. Οὕτω γάρ καί Πνεῦμα γίνεται ὁ γεγεννημένος ἐκ τοῦ Πνεύματος, ὡς τῆς χάριτος καί ἐνεργείας τοῦ Πνεύματος μετέχων, ἀλλ᾿ οὐ τῆς οὐσίας καί ὑποστάσεως τοῦ Πνεύματος. Ἡμῖν μέν οὖν περί τούτων ἔν τε τῷ Περί θείων ἐνεργειῶν καί τῆς κατ᾿ αὐτάς μεθέξεως βιβλίῳ κἀν τῷ διαλόγῳ ὅς Περί τοῦ ἀμεθέκτου τῆς θείας φύσεως ἐπιγέγραπται διαρκέστερον διείληπταί τε καί διηυκρίνηται. Νῦν δ᾿ εἴ τις δυσχερῶς ἔχει τοῦ πιστεύειν ταῦθ᾿ ἅπερ ἀνωτέρω τῶν ἐνταῦθα λόγων ἐξελήλεγκται φρονεῖν καί κατασκευάζειν τόν Ἀκίνδυνον (εὐλόγως γάρ ἄν τις ἀπιστήσειε πρός τήν πληθύν καί τό μέγεθος τῶν ἀτόπων ἀπιδών καί τήν τῆς ἐναντιώσεως, καί ταῦτ᾿ οἴκοθεν, ὑπερβολήν), ἕτοιμα παρ᾿ ἡμῖν ὁρᾶν, καί παρ᾿ οἷς ἔπεμψεν αὐτός, τά τοῦ ἀνδρός συγγράμματα, μή τοσαῦτα μόνον κεκτημένα πονηρεύματα μηδέ διά τοσούτων χωροῦντα τῶν ἐναντιωμάτων μηδέ δι᾿ ὅσων ἐνταῦθα προὐθέμεθα τῶν ἐπιχειρημάτων, ἀλλά καί πλείω καί διά πλειόνων.

Ἡμῖν δ᾿ ἤδη σκεπτέον ἄν εἴη καί τόν Περί Ἐνεργειῶν αὐτῷ πεποιημένον λόγον καί τήν ἐν τούτῳ λίαν ἠκριβωμένην εὐσέβειαν, ἥτις ἐπί τοσοῦτον ἔχεται τῆς ἀσφαλείας, ὡς μηδ᾿ ἑαυτῇ συμβαίνειν μηδέ συναινεῖν μηδ᾿ ὁμολόγος κατά μηδέν ὑπάρχειν. Τοῦτο δή μόνον νῦν ἀνετάσαντες ἐκφήνωμεν, τό ἀσύμβατον καί ἀσύστατον καί ὡς εἰπεῖν ἀλληλοφθόρον ἐν αὐτῷ. Γράφει γάρ, ὅτι τό (σελ. 334) «ὅσα περί τόν Θεόν οὐσιωδῶς θεωρεῖται, οὐκ οὐσιώδη τοῦ Θεοῦ νοοῦμεν˙ οὐ γάρ τοῦτο δηλοῖ τό οὐσιωδῶς». Ἆρ᾿ ἔστιν εὑρεῖν νεανικώτερον εἰς ἀνοίας ἤ ἀναιδείας λόγον, ὅτι τό οὐσιωδῶς περί τι θεωρούμενον οὐκ ἔστιν ἐκείνου οὐσιῶδες; Ἀλλ᾿ εἰπέ, τί λοιπόν δηλοῖ τό οὐσιωδῶς περί τόν Θεόν θεωρεῖσθαι; Μᾶλλον δ᾿ ἐκεῖ τούτου γράφοντος, ἡμεῖς προθώμεθα νῦν, τό οὐσιωδῶς περί τόν Θεόν θεωρεῖσθαι τήν αὐτῶν τῶν λεγομένων οὐσίαν δηλοῖ καί τό κατά τήν αὐτῶν τῶν λεγομένων ὑπόστασιν. Τίνα δή τά λεγόμενα ταῦτα; Ἡ ἁγίοτης, ἡ ἀγαθότης, ἡ ἁπλότης, ἡ ἀθανασία, ἡ ἀπειρία, ἡ ζωή καί ὅσα τούτοις παραπλήσια˙ ταῦτα γάρ ὁ θεῖος Μάξιμος ἀπαριθμεῖται καί τά τοιαῦτα πάντα περί τόν Θεόν οὐσιωδῶς φησι θεωρεῖσθαι κατά τό τεσσαρακοστόν ὄγδοον καί τεσσαρακοστόν ἔνατον καί πεντηκοστόν τῆς πρώτης ἑκατοντάδος τῶν Θεολογικῶν Κεφαλαίων, ἅ μεγαλοφυῶς ὁ Ἀκίνδυνος διερευνώμενος καί πανσόφως ἐξηγούμενος καί φιλευσεβῶς διαφερόντως, οὐσίας καί ὑποστάσεις εἶναι δογματίζει περί τόν Θεόν θεωρουμένας, ὑπ᾿ αὐτοῦ πρό τῶν ἀγγέλων ἐν αἰῶνι κτισθείσας, καί αὐτῶν μέν τῶν ἀγγέλων ὑπερτέρας, ὑπ᾿ αὐτῶν δέ μετεχομένας καί τῶν μετ᾿ αὐτούς κτισθέντων˙ τούτων γάρ τῇ μετοχῇ πάντ᾿ ἔστιν, ὅσα ἐστίν. Ἆρα τῶν πλατωνικῶν ἰδεῶν ταῦτα τί διενήνοχε; Μᾶλλον δέ μή κἀπί τό χεῖρον ταῦτα διενήνοχεν; Ἆρα τῶν προϋπάρξεις δοξαζόντων τῶν ἡμετέρων ψυχῶν οὐ δυσσεβέστερα διαφερόντως; Ἆρα τραγελάφων καί ἱπποκενταύρων καί τῶν τοιούτων ἀναπλασμάτων πάντων οὐ μυθωδέστερα καί τερατωδέστερα; Πῶς γάρ ἄν καί συσταίη καθ᾿ ἑαυτήν ἁγιότης ἤ ἀγαθότης ἤ ἁπλότης ἤ τι ἄλλο τῶν τοιούτων μήτε τῷ Θεῷ μήτε τινί τῶν ὑπ᾿ αὐτοῦ προηγμένων ἐκ μή (σελ. 336) ὄντος ἐνθεωρουμένη, φυσικῶς ἤ κατά χάριν; Πῶς δ᾿ ὅλως οὐσία ἡ ἀτρεψία καί ἡ ἀθανασία καί τἄλλ᾿ ὅσα κατά ἀφαίρεσιν προῆκται; Πῶς δ᾿ ὅλως οὐ φυσικά καί οὐσιώδη μόνου τοῦ Θεοῦ ἡ ἀτρεψία τε καί ἀπειρία; Πέρας γάρ κτιστῶν ἁπάντων τό τε ἦρχθαι καί ἡ κατ᾿ αὐτό τροπή˙ καί γάρ ἐκ μή ὄντος εἰς τό εἶναι, κἄν ἔστιν ἅ διαφεύγῃ τό τοῦ τέλους πέρας καί τήν κατ᾿ αὐτό τροπήν˙ εἰ δέ ταῦτα, καί τά συγκατειλεγμένα πάντως.

Ὁ δέ πρός τά οἰκεῖα παραληρήματα ἐκεῖνα ὡς κοινάς ἐννοίας καί ὁμολογούμενα δόγματα τῆς ἐκκλησίας τούς τῶν πατέρων ἕλκειν καί συμβιβάζειν εἰσηγεῖται λόγους, κἄν τι τῶν εἰρημένων τοῖς πατράσιν ἐπί τοσοῦτον ἐναντίον τούτοις ᾖ, ὡς μή δύνασθαι μεθέλκεσθαι, διαγράφειν καί ἀποδοκιμάζειν ἤ μή νοεῖν ὁμολογεῖν. Οὕτω γάρ, φησί, τῇ ἁγίᾳ Τριάδι μόνῃ τό ἄκτιστον κατά τούς τῶν ἁγίων ὅρους, βεβαίως ἄν φυλάττοιτο, καί οὕτως ἡμῖν εἷς ἄκτιστος Θεός, ἀλλ᾿ οὐ δύο καί πολλοί, εἰ μή καί ταῦτα εἶεν ἄκτιστα. Οὕτω μέν οὖν οὐχ εἷς, ἀλλ᾿ οὐδείς ἄκτιστος Θεός, οὐδ᾿ ἡ Τριάς αὐτή. Κτιστῶν γάρ ὄντων τῶν περί τόν Θεόν οὐσιωδῶς θεωρουμένων, καί αὐτός κτιστός ἐστιν˙ οὐ γάρ ἐκτός οὐδέ χωριστά τῆς φύσεως τά φυσικῶς περί αὐτήν θεωρούμενα. Καί μήν, καί «ὑμεῖς χωρίζετε», φησί, «ταῦτα τοῦ Θεοῦ˙ περί γάρ τόν Θεόν αὐτά φατε καί, εἰ μέν ἀτελής ἐκτός τούτων, πῶς ὅλως θεός, εἰ δ᾿ εἷς καί τέλειος ὁ Θεός ἐκτός τούτων, ἡ μακαρία Τριάς, πῶς ἄκτιστα καί ταῦτα»; Τῆς ἀνοίας! Αὕτη γάρ ὑπόθεσις αὐτῷ γίνεται τῆς τοιαύτης φλυαρίας. Οὐδέ γάρ ὁ περί τόν νοῦν εἰπών θεωρεῖσθαι τήν δόξαν τε καί τήν διάνοιαν τοῦ νοῦ κεχωρισμένας εἶναι δείκνυσιν αὐτάς, ὡς εἶναί ποτε ταύτας νοῦ χωρίς ἤ δύο καί πολλούς γίνεσθαι τόν ἕνα (σελ. 338) νοῦν, ἐπεί καί αὗται νοῦς. Ἀλλά καί περί τούτων ἐν τῷ πρός σοφόν Γαβρᾶν ἐπιστολιμαίῳ λόγῳ διελάβομεν, δεικνύντες διαιροῦντά πως τόν λόγον τά ἀδιαίρετα, καί οὕτω τό ἀδιαίρετον αὐτῶν δεικνύντα.

Τῷ δέ Ἀκινδύνῳ ἡ μεγίστη πρόφασις, δι᾿ ἥν εἰς κτίσμα κατήνεγκε τά περί τόν Θεόν οὐσιωδῶς θεωρούμενα, τήν ἀγαθότητα, τήν ἁγιότητα, τήν ἁπλότητα καί τά παραπλήσια τούτοις, ὅτι ἔργα τοῦ Θεοῦ ταῦτ᾿ ὠνόμασεν ὁ θεῖος Μάξιμος καί ὑπερκεῖσθαι τούτων τόν Θεόν ἐθεολόγησεν. Ἀλλα καί περί τούτων, ἔν τε τοῖς ἐπιστολιμαίοις λόγοις καί τῷ δευτέρῳ καί τοῖς ἄλλοις τῶν πρός αὐτόν Ἀντιρρητικῶν καί πρό τούτων ἐν τοῖς Πρός τόν Βαρλαάμ, τόν ἀσφαλῆ καί ἀνεπιθόλωτον νοῦν ἐδείξαμεν τοῦ τε θείου Μαξίμου καί τῶν ἄλλων ἱερῶν πατέρων, ἐν οἷς, ὅτι καί ἄναρχα καί ἀπ᾿ ἀρχῆς ὄντα καί ὑπέρ τά ὄντα πολλαχοῦ τά τοιαῦτα ἔργα παρά τούτων εἴρηται, δεδήλωται. Ἐρῶ δ᾿ ὅμως καί νῦν, ὅτι τῆς φύσεώς ἐστιν ἔργα τά τῇ φύσει φυσικῶς προσόντα καί ἀεί˙ τοῦ γάρ πυρός τό θερμαίνειν ἔργον, φυσικῶς αὐτῷ καί διηνεκῶς προσόν καί προσπελαζούσης ἐπιτηδείας ὕλης φανερούμενον, ὥσπερ καί τοῦ νοῦ τό νοεῖν καί ἡ νόησις τοιοῦτον ἔργον. Πάσῃ δέ φύσει καί τά φυσικά κατάλληλα, καί κτιστά μέν τά τῆς κτιστῆς φύσεώς ἐστιν, ἄκτιστα δέ τά τῆς ἀκτίστου φύσεως˙ πηγή δ᾿ οὖσα καί κατά τόν θεῖον Μάξιμον τῶν τοιούτων αὐτῆς ἐνεργειῶν ἡ δύσις καί τούτων ὑπέρκειται κατά τό αἴτιον, οὐ κατά χρόνον προτεταγμένη.

Ἀλλά ταῦτα μέν καί τάς ἄλλας περί τούτων ἐρεσχελίας τῶν ἡμῖν ἀντιλεγόντων, καθά πολλάκις ἔφημεν, ἐν ἄλλοις διηλέγξαμεν. Νῦν δέ τοῦτ᾿ ἔχει μοι πρό ὀφθαλμῶν, ἱεραρχῶν ἀκρότης, ὅτι κτιστάς οὐσίας (σελ. 340) ναί φησιν ὁ Ἀκίνδυνος πάντα τά περί τόν Θεόν οὐσιωδῶς θεωρούμενα, τήν ἀθανασίαν, τήν ἁπλότητα, τήν ἁγιότητα καί τά τοιαῦτα˙ καί γάρ αὐτός πάλιν ἀλλαχοῦ τῶν λόγων περί ἀθανασίας καί ἁπλότητος καί τῆς θεατικῆς τοῦ Θεοῦ δυνάμεως θεολογῶν, ματαιολογῶν δ᾿ εἰπεῖν οἰκειότερον, μᾶλλον δέ καί βλασφημῶν, ὅ καί ἀληθέστερον, εἶτ᾿ ἐπαναλαμβάνων καί συμπεριλαμβάνων πάντα τά τοιαῦτα γράφει, «καί ὅλως ὅσα τοῦ Θεοῦ εἶναι λέγεται, οὐκ ἔστι ταῦθ᾿ ἕτερα ἄκτιστα, τῆς θείας φύσεως παρηλλαγμένα». Φανερῶς μέν οὖν ἄκτιστα ταῦτ᾿ εἶναι φάσκει νῦν, τήν ἀθανασίαν, τήν ἁπλότητα, τήν ἁγιότητα καί τά τοιαῦτα, οὐχ ἕτερα δέ καί παρηλλαγμένα τῆς θείας φύσεως, τουτέστι κατά μηδέν διαφέροντα τῆς θείας φύσεως. Τοῦτο μέν οὖν καί διά πάντων τῶν αὐτοῦ κατασκευάζει λόγων καί τοῦτό ἐστιν αὐτῶν ἡ πάσα πρόθεσις, ὅτι μόνη ἄκτιστος ἡ φύσις τοῦ Θεοῦ, τό δέ ὁπωσδήποτε ταύτης διαφέρον κτίσμα, κἄν εἰ φυσικῶς προσείη, τῷ Θεῷ, κἄν μή τοῦθ᾿ οὕτως ἔχειν φῶμεν καί ἡμεῖς, ἀλλά τι τῶν ἀκτίστων, ὡς φυσικῶς καί οὐσιωδῶς περί τόν Θεόν θεωρουμένων, τῆς θείας ὁπωσοῦν διενηνοχέναι φύσεως, εἰς πολυθεΐαν ἐκπεσούμεθα. Διό κἀνταῦθα φησί μέν ἄκτιστον εἶναι τήν ἀθανασίαν καί τήν ἁπλότητα καί τήν θεατικήν καί προνοητικήν καί θελητικήν καί ἁπλῶς τήν ἐνεργητικήν τῆς θείας φύσεως δύναμιν, ἀλλ᾿ ὡς μηδαμῇ μηδαμῶς τῆς θείας φύσεως διαφέρουσαν.

Ὡς μέν οὖν σαφής λῆρος πάντες οἱ τοῦτ᾿ ἐπιχειροῦντες συνιστάναι καί ἀποφαίνεσθαι τολμῶντες λόγοι, δι᾿ ὀλίγων ἐνδεικτέον νῦν, ἐπειδήπερ ἄλλοτε διά πολλῶν καί πολλάκις ἀποδέδεικται ἡμῖν. Ὡς γάρ οὐκ ἔστι τά ὑποστατικά ὑπόστασις, ἀλλά χαρακτηριστικά ὑποστάσεως, οὕτω καί τά φυσικά οὐ φύσις, ἀλλά χαρακτηριστικά φύσεως˙ «φυσικά δέ φαμεν», κατά τόν ἐκ Δαμασκοῦ (σελ. 342) θεολόγον, «τά θελήματα καί τάς ἐνεργείας, λέγω δή αὐτήν τήν θελητικήν καί ἐνεργητικήν δύναμιν, καθ᾿ ἥν θέλουσι καί ἐνεργοῦσι τά θέλοντα καί ἐνεργοῦντα». Τί οὖν; Ἆρα κτιστά ταῦτ᾿ ἔστιν, ὅτι φύσις οὐκ ἔστιν; Ἤ πολυθεΐαν συνίστησι, διότι διενήνοχεν τρόπον ἕτερον τῆς θείας φύσεως, εἰ καί τῷ ἀκτίστῳ μή διενήνοχεν; Ἀλλ᾿ ὁ πρότερον ταῦτα κτιστάς οὐσίας εἰρηκώς, νῦν δ᾿ ἄκτιστα καί αὐτήν εἶναι ταῦτα τήν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ, μικρόν ἐκεῖ τῶν αὐτοῦ λόγων ἀνωτέρω γράφει πάλιν, «ὄνομα μετά νοήματος εἶναι τήν ἁπλότητα, δηλοῦντος τό μή μεριστόν˙ οὕτω δέ καί τήν ἀθανασίαν καί τά παραπλήσια τούτοις». Οὐκοῦν ὁ αὐτός ἐρεῖ καί τήν ἀγαθότητα ὄνομα μετά νοήματος δηλοῦντος τό μή πονηρόν, καί τήν ἁγιότητα ὄνομα μετά νοήματος δηλοῦντος τό μή κίβδηλον. Ἀναπλάσσει δ᾿ ἔτι κατά πολλήν ἐξουσίαν καί περί τῶν ἄλλων ἁπάντων καί αὐτῆς τῆς ἀρχῆς, ὅταν ὁ Υἱός εἶναι λέγηται ἀρχή (προσγέγραπται γά, ἀλλ᾿ οὐ φύσις αὐτῷ ἡ ἀρχή), τοῦθ᾿ ἡμᾶς αὐτός ἐνταῦθα πάλιν διδάσκων διά τῶν τοιούτων λόγων, ὅτι «τά τοιαῦτ᾿ ἐπί Θεοῦ νοήματά ἐστιν ἔρημα πραγμάτων, ἵνα μή πολλοί, φησί, γένοιντο ἄκτιστοι θεοί». Ἡμεῖς δ᾿ ἴσμεν ὑπό τῶν θείων πατέρων μεμυημένοι, ὡς οὐδέν μέν τούτων δηλωτικόν ἐστι τῆς θείας φύσεως, οὐ μήν ψιλῆς ἐστι διανοίας ἀναπλάσματα, μή τά θετικῶς μόνον ἀλλά καί τά ἀφαιρετικῶς λεγόμενα καί περί τόν Θεόν οὐσιωδῶς θεωρούμενα καί δι᾿ ἑαυτῶν ἕνα παντοδύναμον Θεόν τόν διά πάντων αὐτῶν δεικνύμενον πᾶσι παριστῶντα καί τήν βαθυτάτην Ἀκινδύνου πλάνην καί ἀνακόλουθον καί αὐτεπίβουλον καί δαιμονιώδη ἔνστασιν κατά τῶν τῆς εὐσεβείας συνηγόρων ἐναργέστατα δεικνύντα τοῖς εὑ φρονοῦσι πᾶσι. Καί αὐτό γάρ τό μή μεριστός εἶναι, μηδέ (σελ. 344) πεπερασμένος μηδαμῇ, φυσικῶς καί ἐξ ἀϊδίου ἔχει ὁ Θεός. Ὅτι δέ πράγματά ἐστι κἄν οὐκ οὐσίαι περί ὧν ἡμῖν ὁ λόγος, ἐπισφραγίζων ἡμῖν τόν λόγον, διδασκέτω νῦν ὁ μέγας θεολόγος Ἀθανάσιος˙ φησί γάρ ἐν τῇ κατά Νίκαιαν συνόδῳ πρός Ἄρειον ἀποτεινόμενος˙ «οὐχ ἕνεκεν κτιστῶν πραγμάτων ἔφη ὁ Σωτήρ, “πάντα ὅσα ἔχει ὁ Πατήρ ἐμά ἐστιν”, ἀλλ᾿ ὅσα ἀνῆκε τῇ θεότητι τοῦ Πατρός αὐτά ἴδια ἔφη ὁ Κύριος, οἷον τό ἀθάνατον, τό ἄφθαρτον, τό ἄτρεπτον, τό ἀκατάληπτον, τό δυνατόν, τό προγνωστικόν, τό ἀγαθόν, τό ἄπειρον, τό παντοδύναμον, τό ἀναλλοίωτον καί ὅσα ἐστίν ὁ Πατήρ, ταῦτα ἴδια τοῦ Υἱοῦ τυγχάνει».

Ἀλλά τῷ Ἀκινδύνῳ ρᾷον παραγράψασθαι τόν εἰρηκότα, κἄν μέγας ᾖ καί πολύς τά θεῖα, καί τοῦ χοροῦ περιγράψαι τῶν ὁμολογουμένων ὑπ᾿ αὐτῷ κριτῇ θεολόγων (οὕτω γάρ ἐκεῖνος ἄλλοτε ἄλλον ἐγκρίνων ἐπονομάζει κατά πολλήν ἐξουσίαν), ἤ πολλά φάναι τῶν ἱερῶν πατέρων αἱ θεῖαι σύνοδοι καί οἱ μετ᾿ αὐτούς ἀπεδοκίμασαν θεοειδεῖς, οὐκ οἶδα ποῖαι καί τίνες καί τίνων, καί ταῦτα τῶν ὑφ᾿ ἡμῶν εἰς μαρτυρίαν προαγομένων, ἤ διδάσκειν λέγειν μή νοεῖν, ὅτι πράγματα ταῦτ᾿ εἴρηκεν ὁ τῆς ἀθανασίας ἐπώνυμος, ὁ καί τῆς ἀσφαλείας εἴπερ τις ἀπρίξ ἀντιπεοιημένος καί κομψείας καί ἀσαφείας ἐπίσης ἐπεσχημένος˙ ἤ τό γε μετριώτερόν τε καί φίλτερον αὐτῷ καί τῶν ἄλλων ἐνδυμάτων τοῦ ψεύδους προχειρότερον, ἅτε πρός ἀπάτην ἀνυσιμώτερον, τῆς μέν ἐπωνυμίας τοῦ Πατρός τῶν λόγων ἀφέξεται, ἀντί δέ προσωπείου κεχρημένος ἡμῖν, τοῦ Παλαμᾶ μέγα καταβοήσεται ὡς ἄκτιστα πολλά πρεσβεύοντος καί πολλά πράγματα λέγοντος εἶναι τόν Θεόν.

Ἡμῶν οὖν αὐτῶν ἕνεκα καί τοῦ μεγάλου Πατρός λόγον ἀποδιδοῦσιν, ἐρωτητέον ἄν ἡμῖν εἴη τό ὄνομα μετά (σελ. 346) νοήματος ἀλλ᾿ οὐ πρᾶγμα τῶν περί Θεόν θεωρουμένων ἕκαστον τιθέμενον˙ ἐπειδή τῶν λεγομένων τό μέν οὐκ ἔστι, λέγεται δέ, τά δέ καί ἔστι καί λέγεται, τό τοῦ Θεοῦ ἄτρεπτον καί ἁπλοῦν καί ἀΐδιον, καί τό προγνωστικόν καί παντοδύναμον καί τά τοιαῦτα ποῦ θήσομεν; Ἐν τοῖς λεγομένοις, μή οὖσι δέ; Καί πῶς Θεός, εἰ μή ταῦτ᾿ ἔστιν; Εἰ δ᾿ ἐν τοῖς οὖσι καί λεγομένοις, πῶς οὐχί πράγματα; Τό γάρ ὁπωσδήποε ὄν, πρᾶγμα, κἄν μέν μή ἐν ἑτέρῳ θεωρῆται, φύσις, τῶν δ᾿ ἐν ἑτέρῳ θεωρουμένων καί μή καθ᾿ ἑαυτά ὑφεστηκότων, τά μέν φυσικῶς ἐστι, τά δέ κατά συμβεβηκός. Κατά συμβεβηκός μέν οὖν πρόσεστι Θεῷ οὐδέν, φυσικῶς δέ τά προαπιριθμημένα τῷ μεγάλῳ πάντα. Καί ὁ σοφός γάρ τά θεῖα Κύριλλός φησιν˙ «οὐκ οὐσία τό ἀγέννητον ἤ τό ἄφθαρτον ἤ τό ἀθάνατον ἤ τό ἀόρατον˙ εἰ γάρ ἕκαστον τούτων οὐσίαν σημαίνει, ἐκ τοσούτων οὐσιῶν σύγκειται ὁ Θεός, ὅσαπερ ἄν αὐτῷ φυσικῶς προσόντα φαίνηται». Ὁ δέ Δαμασκηνός θεηγόρος, πάνθ᾿ ὅσα σχεδόν κατά θέσιν καί ἀφαίρεσιν θεολογεῖται προθείς ἀπαριθμησάμενος, καθάπερ καί ὁ μέγας Ἀθανάσιος, εἶτ᾿ ἐπάγει˙ «πάντα ταῦτα καί τά τοιαῦτα ἡ θεία φύσις ἔχει». Καί πάλιν˙ «καί ὅσα δέ λέγομεν ἐπί Θεοῦ καταφατικῶς, οὐ τήν φύσιν, ἀλλά τά περί τήν φύσιν δηλοῖ». Καί πάλιν˙ «τό δέ ἀγαθόν καί δίκαιον καί ὅσιον καί τά τοιαῦτα παρέπονται τῇ θείᾳ φύσει, οὐκ αὐτήν δέ δηλοῖ τήν οὐσίαν». Ἔστι δ᾿ ἆρα καί τι τῶν ἐπί Θεοῦ λεγομένων, ὅ μή ὄνομα μετά νοήματός ἐστιν; Οὐμενοῦν. Ὁ τοίνυν μή εἶναι πρᾶγμα τό τοιοῦτον ἀποφηνάμενος καί τήν θείαν φύσιν οὐκ εἶναι φήσει, κατ᾿ ἔλλειψιν οὐ καθ᾿ ὑποδοχήν, ὡς μηδαμῇ οὖσαν μηδαμῶς˙ καί ἡ φύσις γάρ ὄνομα μετά νοήματός ἐστιν, οὐ τό τί ἐστιν ἐπί Θεοῦ δηλοῦσα, ἀλλ᾿ ὅτι ἔστιν ὑπερούσιος οὐσία˙ ὥστε (σελ. 348) τοῦτο λέγει πάλιν ὁ ἀντικείμενος ἡμῖν, ὅ σχεδόν πανταχόθεν τῶν αὐτοῦ λόγων συναγόμενόν ἐστιν, ὅτι Θεός οὐκ ἔστιν.

Ἐπεί δέ καί τάς ἐπί Θεοῦ θέσεις οὗτος στρεβλῶν εἰς τάς ἀφαιρέσεις στρέφει, κατηγορείτω πάλιν τῶν θεολόγων, ἅτε διαφοράν τούτων οὐ μικράν εἰσαγόντων, καί μάλισθ᾿ ὅτι κἄν ταῖς τούτων διακρίσεσι πολύ τό ὑποβεβηκός καί ὑπερκείμενον ὁρᾶται. Κατά γάρ τόν θεῖον Μάξιμον, ἄμφω περί τόν αὐτόν θεόν εὐσεβῶς θεωρεῖται τό εἶναι καί τό μή εἶναι, κτιστῶς δ᾿ ἔχει πάλιν κατ᾿ ἐκεῖνον τήν ὕπαρξιν καί παντελῶς ἀνερμήνευτον, ὡς πάσης καταφάσεως καί ἀποφάσεως οὖσαν ἐπέκεινα. Καί κατά τόν μέγαν Διονύσιον αἱ ἀφαιρέσεις ὑπερέχουσι τῶν θέσεων ἐπί Θεοῦ˙ αὐτός δέ πάλιν ὑπέρ πᾶσαν καί θέσιν καί ἀφαίρεσίν ἐστι. Παρίημι γάρ λέγειν ὅτι κατά τόν αὐτόν θεολόγον κἀν ταῖς θέσεσιν ἐνθεωρεῖται τό μᾶλλον καί τόν ἧττον εὐσεβῶς, ἀλλ᾿ οὐ κατά τό ἄκτιστον καί κτιστόν (τοῦτο γάρ τό δυσσεβές), ὡσαύτως κἄν ταῖς ἀφαιρέσεσιν˙ οὐ γάρ ἔστιν, οὐκ ἔστιν, ἐν ταῖς τοῦ ἑνός Θεοῦ διακρίσεσι, μή ταῦθ᾿ ὁρᾶσθαι τοῖς μετά συνέσεως ὁρῶσιν, εἰ μή κατατομή τις εἴη μᾶλλον ἄθεος, ἀλλ᾿ ἤ διάκρισις θεοπρεπής, ἀδιαιρέτως διαιροῦσα καί εἰς ἕν αἴτιον ἀναφέρουσα τά διακεκριμένα, καί κατά τό ἄκτιστον ἑνοῦσα τάς τε δυνάμεις καί τάς ἐνεργείας καί τάς ὑποστάσεις τοῦ Θεοῦ, καί Θεόν ἕνα δεικνῦσα τρισυπόστατον ἐνεργῆ τε καί παντοδύναμον, αὐτόν ἑαυτῷ ἴσον καί ὁμότιμον ὡς ἕνα, μᾶλλον δέ ὡς ἑνικῶς μέν ἁπάντων αἴτιον ὄντα, αὐτόν δέ κατά τόν μέγαν Διονύσιον καί ὑπέρ αὐτό τό ἕν ὄντα, κἄν Βαρλαάμ καί Ἀκίνδυνος ἀπαρέσκωνται˙ καί γάρ ὡς μέν (σελ. 350) ἑνικῶς ἁπάντων αἴτιος, ἐν σχέσει τινί θεωρεῖται, αὐτός δέ καθ᾿ ἑαυτόν πάντων

ὑπερεξῃρημένος τε καί ἀπολελυμένος ὤν, καί ὑπέρ αὐτό τό ἕν ἐστιν ὑπερουσίως.

Οὐ μήν ἀλλ᾿ ὁ λέγων ὄνομα μετά νοήματος εἶναι τήν ἀθανασίαν καί τήν πρόνοιαν καί τήν ἁπλότητα καί πάνθ᾿ ὅσα περί τόν Θεόν θεωρεῖται φυσικῶς, εἰ μέν ἀναπλάσματα ταῦθ᾿ ἡγεῖται καί ψιλῆς ἁπλῶς ἐπινοίας καί κατά τούς τραγελάφους τελέως ἀνύπαρκτα, πῶς οὐχί καί περί τῆς φύσεως ἐκείνης τούς αὐτούς ἕξει λογισμούς; Εἰ δ᾿ εἶναι μέν φησι ταῦθ᾿ ὡς ἀληθῶς, μᾶλλον δ᾿ εἴπερ νῦν ὑπό τῆς τῶν λόγων ἀνάγκης συνελαυνόμενος, ὅ μή πρότερον ἔλεγεν, εἶναι ταῦθ᾿ ὡς ἀληθῶς φαίη, ἀλλ᾿ οὐκ οὐσίας οὐδέ ὑποστάσεις εἶναι καθ᾿ ἑαυτά ὑφεστῶτα, τό αὐτό λέγει πάντως τοῖς ταῦτα πράγματα προσαγορεύουσιν˙ οὐδέ γάρ ἐκεῖνοι ταῦτ᾿ οὐσίας φασίν˙ αὕτη γάρ οὐ τῶν ἐν ἑτέρῳ θεωρουμένων ἐστί. Μάτην τοίνυν αὐτῷ πρός αὐτούς πᾶς ὁ διά λόγων πόλεμος ἀναρριπίζεται, μᾶλλον δέ κατά τῆς ἑαυτοῦ μόνης καί τῆς τῶν αὐτῷ συναινούντων κεφαλῆς, ἤ τοσαύτας καί οὕτως ἀνακολούθους ἐπεσώρευσεν αἱρέσεις.

Μικρόν δ᾿ ἔτι προσερωτητέον αὐτόν, ἵν᾿ ἡμῖν ἀνελλιπές εἴη τό γράμμα τοῦτο. Τούτων τῶν τοῦ Θεοῦ ὄντων ἤ περί τόν Θεόν ὄντων φυσικῶς, ἅπερ εἶναι λέγεις αὐτός ὀνόματα μετά νοήματος, οἷόν τινα διανοίας ἀναπλάσματα, ἡμεῖς δέ θεοπαραδότους καί ἀληθεῖς ἐννοίας περί Θεοῦ καί θεολογίας τῶν ἐξ ἀϊδίου τῷ Θεῷ προσόντων, ἆρ᾿ ὑπέρκειται τό θεῖον κατ᾿ οὐσίαν; Ἤ τί φῄς; Εἰ γάρ μή ὑπέρκειται, καταληπτόν σοι καί πάντα γίνεται καί ἀνυπόστατον καθ᾿ ἑαυτό καί τοῖς ὑπό σοῦ σμικρυνθεῖσι συσμικρύνεται καί χωρεῖ πρός τό μή ὄν. Καί μάλισθ᾿ ὅτι σόν τούτων ἕκαστον λέγεις νόημα καί μηδέν πλέον. (σελ. 352) Ἀλλά τοῦτον μέ ἐῶμεν ἑαυτῷ πρός ἀντίπαλον μοῖραν ἀντικαθιστάμενον καί αὐτόν ὑφ᾿ ἑαυτοῦ πολεμούμενόν τε καί βαλλόμενον, μᾶλλον δέ καταβαλλόμενον. Ἡμεῖς δέ τοῖς λέγουσι προσέχωμεν τόν νοῦν, ὅτι πάντων τῶν περί Θεόν νοουμένων ἄνω καί ὑψηλότερον τό θεῖόν ἐστι, πάντα δέ τά περί τόν Θεόν νοούμενα πρό τῆς τοῦ κόσμου συστάσεως ἦν, εἰ καί ὠνομάσθη μετά τό γενέσθαι τόν ὀνομάζοντα˙ καί μετά τοῦ μεγλάλου Βασιλείου «τήν μεγαλειότητα τοῦ Θεοῦ ἡμῶν ὁμολογοῦμεν εἰδέναι καί τήν δύναμιν καί τήν σοφίαν καί τήν ἀγαθότητα καί τήν πρόνοιαν, ᾗ ἐπιμελεῖται ἡμῶν, καί τό δίκαιον αὐτοῦ τῆς κρίσεως, ἀλλ᾿ οὐκ αὐτήν τήν οὐσίαν», πάντως ὡς κατ᾿ αὐτήν ὑπερκειμένου καί ὑπέρ πᾶσαν ἔκφρασίν τε καί μέθεξιν, παντάπασιν ὄντος. Καί γάρ πάλιν, ἵνα κατά τόν αὐτόν εἴπω, ἕκαστος αὐτός τῶν ἑαυτοῦ μείζων. Τοῦτο δέ φησι περί Θεοῦ καί τῆς αὐτοῦ περί μελλόντων γνώσεως τόν λόγον ποιούμενος.

Σύ δ᾿ εἴπερ ἔνι βουλομένῳ, θεσπισιώτατε, καί περί τούτων ἀκριβῶς ἀκοῦσαι, διαρκῶς οἶμαι τῆς ἐπιθυμίας ἕξεις, τῷ δευτέρῳ καί τρίτῳ μάλιστα τῶν πρός τουτονί, τόν ἐν ὑποκρίσει τοῦ ἐξαίρειν καθαιροῦντα, μᾶλλον δέ ἀθετοῦντα τελέως τόν Θεόν, εἰργασμένον μοι λόγων ἐντυχών.