Η σπουδαιότης της νηστείας και η τήρησις αυτής σήμερον

Επίσημο κείμενο της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου
της Ορθοδόξου Εκκλησίας

•  Η νηστεία είναι θεία εντολή (Γεν. β', 16-17). Κατά τον Μ. Βασίλειον, « συνηλικιωτίς έστι της ανθρωπότητος· νηστεία γαρ εν τω παραδείσω ενομοθετήθη» (Περί νηστείας, 1, 3. PG 31, 168A). Είναι μέγα πνευματικόν αγώνισμα και η κατ' εξοχήν έκφρασις του ασκητικού ιδεώδους της Ορθοδοξίας. Η Ορθόδοξος Εκκλησία απαρεγκλίτως στοιχούσα εις τε τα αποστολικά θεσπίσματα και τους συνοδικούς κανόνας και εις την καθ' όλου πατερικήν παράδοσιν, διεκήρυξε πάντοτε την υψίστην αξίαν της νηστείας δια τον πνευματικόν βίον του ανθρώπου και την σωτηρίαν αυτού. Εις τον κύκλον της λατρείας του ενιαυτού του Κυρίου προβάλλεται η όλη περί της νηστείας πατερική παράδοσις και διδασκαλία δια την συνεχή και αδιάπτωτον εγρήγορσιν του ανθρώπου και την επίδοσιν αυτού εις τους πνευματικούς αγώνας. Διο και υμνείται εις το Τριώδιον ως χάρις πολύφωτος, ως όπλον ακαταμάχητον, ως πνευματικών αγώνων αρχή, ως καλλίστη τρίβος αρετών, ως τροφή ψυχης, ως πηγή φιλοσοφίας απάσης, ως αφθάρτου διαγωγης και ισαγγέλου πολιτείας το μίμημα, ως μήτηρ των αγαθών απάντων και πασών των αρετών.

•  Η νηστεία ως αρχαιότατος θεσμός απαντά ήδη εις την Παλαιάν Διαθήκην (Δευτ. θ', 18. Ησ. νη', 4-10. Ιωήλ β', 15. Ιωνάς γ', 5-7), βεβαιούται δε υπό της Καινής. Αυτός ο Κύριος ενήστευσεν επί τεσσαράκοντα ήμέρας προ της ενάρξεως της δημοσίας δράσεως αυτού (Λουκ. δ', 1-2) και έδωκεν οδηγίας ως προς τον τρόπον ασκήσεως της νηστείας (Ματθ. στ', 16-18). Εις την Καινήν Διαθήκην γενικώτερον συνιστάται η νηστεία ως μέσον εγκρατείας, μετανοίας και πνευματικής ανατάσεως (Μαρκ. α', 6. Πραξ. ιγ', 2. ιδ', 23. Ρωμ. ιδ', 21). Η Εκκλησία, από της αποστολικης εποχής, διεκήρυξε την υψίστην σημασίαν της νηστείας και ώρισε την Τετάρτην και την Παρασκευήν ως ημέρας νηστείας (Διδαχή η', 1), ως επίσης και την προ του Πάσχα νηστείαν (Ειρηναίος Λουγδούνου, εν: Ευσεβίου, Εκκλησιαστικη Ιστορία ε', 24. PG 20, 497 B -508 AB ). Βεβαίως, εις την εκκλησιαστικήν πράξιν, την ανά τους αιώνας μαρτυρουμένην, υπήρξε ποικιλία ουχί μόνον εις την έκτασιν της νηστείας προ του Πάσχα (Διονυσίου ’λεξανδρείας, Επιστολή προς Βασιλείδην έπίσκοπον, PG 10, 1277), αλλά και ως προς τον αριθμόν και το περιεχόμενον των υπολοίπων περιόδων νηστείας, αίτινες διεμορφώθησαν υπό την επιρροήν ποικίλων παραγόντων, πρωτίστως λειτουργικών και μοναστικών, προκειμένου να συντελήται μεταξύ άλλων και η κατάλληλος προετοιμασία προ των μεγάλων εορτών. Ούτως, ο άρρηκτος δεσμός νηστείας και λατρείας παρέχει το μέτρον και τον σκοπόν της νηστείας και αναδεικνύει τον πνευματικόν χαρακτηρα αυτής, διο και άπαντες οι πιστοί καλούνται να ανταποκριθούν, έκαστος κατά την ιδίαν αυτού δύναμιν και δυνατότητα, χωρίς όμως να παρέχηται και ελευθερία καταφρονήσεως του ιερού τούτου θεσμού: «δρα μη τις σε πλανήση από ταύτης της οδόν της διδαχής... Ει μεν γαρ δύνασαι βαστάσαι ολον τον ζυγόν τον Κυρίου, τέλειος εσει ει δε ου δύνασαι, ο δύνη τούτο ποίει. Περί δε της βρώσεως, δ δύνασαι, βάστασον» (Διδαχή στ', 1-3).

•  Η αληθής νηστεία, ως πνευματικόν αγώνισμα, συνδέεται προς την αδιάλειπτον προσευχήν και την ειλικρινή μετάνοιαν. «Μετάνοια χωρίς νηστείας αργή» (Μ. Βασιλείου, Περί νηστείας 1, 3. PG 31, 168 A ), ως επίσης και νηστεία άνευ έργων ευποιίας είναι νεκρά, ιδία δε κατά την σύγχρονον εποχήν, καθ' ην η άνισος και άδικος κατανομή των αγαθών στερεί και αυτού του επιουσίου άρτου ολοκλήρους λαούς. «Νηστεύοντες αδελφοί σωματικώς, νηστεύσωμεν και πνευματικώς · λύσωμεν πάντα σύνδεσμον αδικίας διαρρήξωμεν στραγγαλιάς βιαίων συναλλαγμάτων· πάσαν συγγραφήν άδικον διασπάσωμεν δώσωμεν πεινώσιν άρτον, και πτωχούς αστέγους εισαγάγωμεν εις οίκους »(Στιχηρόν, Ιδιόμελον Τετάρτης, Α' Εβδομάδος Νηστειών. Πρβλ. Ησαΐου νη', 6-7). Η νηστεία δεν εξαντλείται εις απλήν και τυπικήν αποχήν εκ τινων μόνον καθωρισμένων τροφών. «Ου μέντοι εξαρκεί καθ' εαυτήν η αποχή βρωμάτων προς την επαινετήν νηστείαν, αλλά νηστεύσωμεν νηστείαν δεκτήν, ευάρεστον τω Θεώ. Αληθής νηστεία η τον κακόν αλλοτρίωσις, εγκράτεια γλώσσης, θυμού αποχή, επιθυμιων χωρισμός, καταλαλιάς, ψεύδους, επιορκίας. Η τούτων ένδεια νηστεία εστίν αληθής. Εν τούτοις μεν η νηστεία καλόν» (Μ. Βασιλείου, Περί νηστείας 2, 7. PG 31, 196 D ). Η κατά την νηστείαν αποχή εκ τινων καθωρισμένων τροφών και η κατ' αυτήν ολιγάρκεια, ου μόνον κατά το είδος, αλλά και κατά την ποσότητα των μεταλαμβανομένων τροφών, αποτελούν το αισθητόν στοιχείον του πνευματικού αγωνίσματος. «Η νηστεία αποχή τροφής εστι κατά το σημαινόμενον. Τροφή δε ουδέν δικαιοτέρους ημάς ή αδικωτέρους απεργάζεται κατά δε το μυστικόν δηλοί ότι, ώσπερ τοις καθ' ένα εκ τροφής η ζωή, η δε ατροφία θανάτου σύμβολον, ούτω και ημάς των κοσμικών νηστεύειν χρη, ίνα τω κόσμω αποθάνωμεν, και μετά τούτο, τροφής θείας μεταλαβόντες, Θεώ ζήσωμεν» (Κλήμεντος ’λεξανδρέως, Εκ των Προφητικών Εκλογαί. PG 9, 704 D -705 A ). Ούτως, η αληθής νηστεία αναφέρεται εις την καθ' όλου εν Χριστώ ζωήν των πιστών και κορυφούται δια της συμμετοχής αυτών εις την θείαν λατρείαν και ιδία εις το μυστήριον της Θείας Ευχαριστίας.

•  Η τεσσαρακονθήμερος νηστεία του Κυρίου κατέστη υπόδειγμα της νηστείας των πιστών, η οποία ενεργοποιεί την μετοχήν αυτών εις την υπακοήν του Κυρίου, ίνα δι' αυτής, «ο μη φυλάξαντες αποβεβλήκαμεν, φυλάξαντες απολάβωμεν» (Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΜΕ', Εις το ’γιον Πάσχα,28. PG 36, 661 C ). Η χριστοκεντρική κατανόησις του πνευματικού χαρακτήρος της νηστείας, ιδία της Μ. Τεσσαρακοστής, κανών εις την καθ' όλου πατερικήν παράδοσιν, συγκεφαλαιούται χαρακτηριστικώς υπό του άγίου Γρηγορίου του Παλαμά: «Εάν ούτω νηστεύης, ου μόνον συμπάσχων έση και συννεκρούμενος, αλλά και συνανιστάμενος και συμβασιλεύων Χριστώ εις αιωώας τους άαεράντους · σύμφυτος γαρ γεγονώς δια της τοιαύτης νηστείας τω ομοιώματι του θανάτου αυτού, και της αναστάσεως κοινωνός έση και της εν αυτώ ζωής κληρονόμος» (Ομιλία ΙΓ', τη Ε' Κυριακή των Νηστειων. PG 151, 161 AB ).

•  Κατά την ορθόδοξον παράδοσιν, το μέτρον της πνευματικής τελειώσεως είναι το «μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού» (Εφεσ. δ', 13) και έκαστος οφείλει, αν θέλη να φθάση εις αυτό, να αγωνισθή και υψωθή αναλόγως. Ακριβώς δε δια τούτο, η άσκησις και ο πνευματικός αγών δεν έχουν τέλος εν τω παρόντι βίω, όπως και η τελειότης των τελείων. Πάντες καλούνται να ανταποκρίνωνται, όση δύναμις αυτοίς, εις τας επιταγάς του ορθοδόξου υψηλού μέτρου με σκοπόν την κατά χάριν θέωσιν. Και αυτοί, παρ' ότι πράττουν πάντα τα διατεταγμένα, ουδέποτε υψηλοφρονούν, αλλ' ομολογούν ότι «δούλοι αχρείοι εσμεν, ο οφείλομεν ποιήσαι πεποιήκαμεν» (Λουκ. ιζ'17, 10). Πάντες εχουν - κατά την ορθόδοξον περί πνευματικής ζωής αντίληψιν - χρέος να μη εγκαταλείπουν τον καλόν της νηστείας αγώνα, αλλ' εν αυτομεμψία και συναισθήσει της ταπεινότητος της καταστάσεως αυτών, να επαφίενται δια τας παραλείψεις των εις το έλεος του Θεού, καθ' όσον Ορθόδοξος πνευματική ζωή είναι ανεπίτευκτος χωρίς τον πνευματικόν άγωνα της νηστείας.

•  Η Ορθόδοξος Εκκλησία, ως φιλόστοργος μήτηρ, ώρισε τα εις σωτηρίαν συμφέροντα και προέταξε τους ιερούς καιρούς της νηστείας ως θεοδώρητον «φυλακτήριον» της καινής εν Χριστώ ζωής των πιστων κατά πάσης έπιβουλής του αλλοτρίου. Στοιχούσα τοις θείοις Πατράσι, φυλάσσει, ως και πρότερον, τα ιερά αποστολικά θεσπίσματα, τους συνοδικούς κανόνας και τας ιεράς παραδόσεις, προβάλλει πάντοτε τας ιεράς νηστείας ως αρίστην εν τη ασκήσει τρίβον πνευματικής τελειώσεως και σωτηρίας των πιστων και κηρύσσει την ανάγκην τηρήσεως υπ' αυτών των τεταγμένων νηστειών του ενιαυτού του Κυρίου, ήτοι της Μ. Τεσσαρακοστής, της Τετάρτης και της Παρασκευής, αίτινες μαρτυρούνται υπό των ιερών κανόνων, ως και των νηστειων των Χριστουγέννων, των Αγίων Αποστόλων, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, και των μονοημέρων της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρου, της παραμονής των Θεοφανείων και της αποτομής της τιμίας κεφαλής Ιωάννου του Προδρόμου, προς τούτοις δε και πασών των κατά ποιμαντικήν μέριμναν οριζομένων εκάστοτε νηστειών ή των κατά την προαίρεσιν των πιστών τηρουμένων.

•  Η Εκκλησία όμως έθετο άμα, κατά ποιμαντικήν διάκρισιν, και όρια φιλανθρώπου οικονομίας του καθεστώτος της νηστείας. Διο και προέβλεψε την δι' ασθένειαν του σώματος ή δι' αδήριτον ανάγκην ή και δια την χαλεπότητα των καιρών ανάλογον εφαρμογήν της αρχής της εκκλησιαστικής οικονομίας κατά την υπεύθυνον κρίσιν και ποιμαντικήν μέριμναν του σώματος των επισκόπων των κατά τόπους Εκκλησιών.

•  Είναι γεγονός, ότι σήμερον πολλοί πιστοί δεν τηρούν απάσας τας περί νηστείας διατάξεις, είτε εξ ολιγωρίας είτε λόγω των υπαρχουσών συνθηκών ζωής, οιαιδήποτε καν ώσιν αύται. ’πασαι όμως αι περιπτώσεις αύται της χαλαρώσεως των περί νηστείας ιερών διατάξεων, είτε είναι γενικώτεραι, είτε ατομικαί, δέον όπως τυγχάνουν της ποιμαντικής μερίμνης εκ μέρους της Εκκλησίας, διότι ο Θεός «ον θέλει τον θάνατον τον αμαρτωλόν ως το έπιστρέψαι και ζην αντόν» (πρβλ. Ιεζ. λγ', 11), χωρίς όμως να περιφρονήται η αξία της νηστείας. Όθεν δια τους έχοντας δυσκολίαν εις την τήρησιν των ισχυουσών περί νηστείας διατάξεων είτε εκ λόγων ατομικών (ασθένεια, στράτευσις, συνθήκαι εργασίας κ.λπ.) είτε γενικωτέρων (ειδικαί συνθήκαι επικρατούσαι εις τινας χώρας από πλευράς κλίματος, καθώς και κοινωνικο-οικονομικαί ιδιαιτερότητες τινων χώρων λ.χ. αδυναμία ευρέσεως νηστησίμων τροφών) επαφίεται εις την διάκρισιν των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών να καθορίσουν την φιλάνθρωπον οικονομίαν και επιείκειαν, απαλύνουσαι, κατά τας ειδικάς ταύτας περιπτώσεις, το τυχόν «στυφόν» των ιερων νηστειων. Πάντα δε ταύτα εντός των πλαισίων των ως άνω λεχθέντων και επί τω σκοπώ να μη ατονήση ποσώς ο ιερός θεσμός της νηστείας. Η φιλάνθρωπος αύτη συγκατάβασις πρέπει να ασκηθή υπό της Εκκλησίας μετά πάσης φειδούς, οπωσδήποτε δε επί το επιεικέστερον δια τας νηστείας εκείνας, δι' ας δεν υπάρχει ομοιόμορφος πάντοτε και εις απάσας τας περιπτώσεις παράδοσις και πράξις εν τη Έκκλησία. «... Καλόν το νηστεύειν πάσαν ημέραν, αλλ' ο μη έσθίων τον εσθίοντα μη κρινέτω. Εν τοις τοιούτοις ου νομοθετείν, ου βιάζεσθαι, ουκ αναγκαστικώς άγειν το εγχειρισθέν προσήκει ποίμνιον, πείθοι δε μάλλον, και ηπιότητι, και λόγω αλάτι ήρτυμένω..» (Ιωάννου Δαμασκηνού, Περί των αγίων νηστειών, 3. PG 95, 68B).

•  Η προ της θείας κοινωνίας νηστεία τριών ή περισσοτέρων ημερών επαφίεται εις την ευλάβειαν των πιστών, συμφώνως και προς τα λόγια του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου «... μ' όλον όπου από τους θείους Κανόνας νηστεία προ της Μεταλήψεως ου διορίζεται· οι δυνάμενοι δε νηστεύειν προ αυτής και όλόκληρον εβδομάδα, καλώς ποιούσι» (Ερμηνεία εις τον κανόνα ιγ' της Στ' Οίκουμενικής Συνόδου, Πηδάλιον, 191). Όμως, το σύνολον των πιστών της Εκκλησίας οφείλει να τηρή τας ιεράς νηστείας και την από μεσονυκτίου ασιτίαν προκειμένου να προσέρχηται τακτικώς εις την θείαν Μετάληψιν, ήτις είναι η κατ' εξοχήν έκφρασις της εκκλησιαστικής οντότητος, να εθισθή δε ώστε να νηστεύη εις ένδειξιν μετανοίας, εις εκπλήρωσιν πνευματικης υποσχέσεως, προς επίτευξιν ιερού τινος σκοπού, εις καιρούς πειρασμού, εν συνδυασμώ προς αιτήματα αυτού παρά του Θεού, προ του βαπτίσματος (δια τους προσερχομένους εις το βάπτισμα ενηλίκους), προ της χειροτονίας, εις περιπτώσεις επιτιμίων, κατά τας ιεράς αποδημίας και εις άλλας παρομοίας περιστάσεις.