ΚΥΡΙΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ

Του κ. ΒΛΑΣΙΟΥ ΦΕΙΔΑ, Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών

3. Η διάδοση του Μοναχισμού από την Ανατολή στη Δύση μετέφερε σε αυτήν όχι μόνο την ασκητική πνευματικότητα, αλλά και τα παρεπόμενα προβλήματα για τον εκκλησιαστικό βίο. Στις ευρύτερες περιοχές των μεγάλων πόλεων της Δύσεως (Ρώμη, Μεδιόλανα, Μασσαλία, Καρθαγένη, Αρελάτη κ.λπ.) ιδρύθηκαν αξιόλογα μοναστήρια, στα οποία κατέφυγαν και πολλοί ασκητές από την Ανατολή, είχαν δε ως πρότυπα τους ασκητικούς κανόνες του Μ. Βασιλείου και τα οργανωμένα μοναστήρια της Ανατολής. Η υπαγωγή των μοναστηριών υπό την εποπτεία του επιχωρίου επισκόπου με τους κανόνες 4 και 8 της Δ' Οικουμενικής Συνόδου είχε βεβαίως άμεση αναφορά και στο δυτικό Μοναχισμό, αλλά εφαρμόσθηκε στην πράξη με μεγαλύτερη ελαστικότητα. Ο άγιος Βενέδικτος (480-547), μετά από μία σύντομη εμπειρία του αναχωρητικού βίου, ίδρυσε κοινόβιο στο Μόντε Κασσίνο της Καμπανιάς και συνέταξε Κανόνα για την άσκηση των μοναχών με κριτήρια τους «Όρους» του Μ. Βασιλείου και τις ασκητικές αναζητήσεις του Κασσιανού . Ο Μοναχισμός της Δύσεως ανανεώθηκε με την αθρόα συρροή, ήδη κατά τον Ζ' αιώνα, πολλών μοναχών από την Ανατολή στην Ιταλία, η οποία ενισχύθηκε από τους διωκόμενους μοναχούς της Ανατολής κατά την περίοδο της Εικονομαχίας (727-843).

Είναι λοιπόν ευνόητο, ότι η ιερότητα των αγώνων των μοναχών της Ανατολής τόσο για την υπεράσπιση της Ορθοδοξίας κατά την μακρά περίοδο της Εικονομαχίας (727-843) όσο και για τη διάδοση της πίστεως στους λαούς της Ανατολικής Ευρώπης μετά το τέλος της Εικονομαχίας (843) λειτουργούσε όχι μόνο ως ένα επαχθές κριτήριο για την αρνητική αξιολόγηση από το σώμα της Εκκλησίας της α συνέπειας ή και της αδράνειας της ιεραρχίας και του ενοριακού κλήρου, αλλά και ως ένα ισχυρό κίνητρο για αυθαιρεσίες των μοναχών όχι μόνο στις σχέσεις τους με τους επιχωρίους επισκόπους, αλλά και έναντι των καθιερωμένων Κανόνων του μοναστικού βίου. Υπό την έννοια αυτή, η λεγόμενη Πρωτοδευτέρα Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως (861) αντιμετώπισε με χαρακτηριστική αυστηρότητα τις αυθαίρετες πράξεις των μοναχών μετά το πέρας της Εικονομαχίας (843), ιδιαίτερα δε την αυθαίρετη εγκατάλειψη των μονών από τους μοναχούς και την άσκοπη περιφορά τους στις πόλεις.

Κατά τον κανόνα 4 της Συνόδου «πολυτρόπως ο πονηρός του μοναχικού σχήματος το σεβάσμιον επονείδιστον θείναι κατηγωνίσατο και πολλήν εύρεν εις τούτο συνδρομήν της προκατασχούσης αιρέσεως τον καιρόν (Εικονομαχίας). Τας γαρ ιδίας μονάς την ανάγκη της αιρέσεως οι μονάζοντες καταλιμπάνοντες , οι μεν εις ετέρας, οι δε εις κοσμικών ανδρών μετέπιπτον καταγώγια. Αλλά γαρ, όπερ αυτούς δι' ευσέβειαν τότε πραττόμενον μακαριστούς απέφαινεν , εις έθος άλογον μεταπεσόν καταγελάστους παρίστησι . Πανταχού γαρ νυν της ευσεβείας εξηπλωμένης και σκανδάλων της Εκκλησίας απηλλαγμένης , έτι τινές των οικείων μοναστηριών αποφοιτώντες και καθάπερ τι ρεύμα δυσκάθεκτον , ώδε κακείσε μεταγγιζόμενοί τε και μεταρρέοντεε , πολλοίς μεν πληρούσι της ακοσμίας τα μοναστήρια, πολλήν δε την αταξίαν εαυτοίς συνεισκωμάζουσι και της υποταγής το σεμνόν διασπώσί τε και καταλυμαίνονται . Αλλά τούτων το άστατον της ορμής και ανυπότακτον η αγία Σύνοδο$ ανακόπτουσα ώρισεν , ίνα, ει τις μοναχός της ιδίας αποδράσας μονής εις έτερον μεταπέση μοναστήριον ή εις κοσμικόν εισκωμάση καταγώγιον αυτός τε και ο τούτον υποδεξάμενος άφωρισμένος είη , έως αν ο αποφυγών επανέλθη εξ ης κακώς εξέπεσε μονής...» (Γ. Ράλλη - Μ. Ποτλή , Σύνταγμα II , 658-659).

Η χαλάρωση όμως της εσωτερικής ενότητας και της κανονικής πειθαρχίας του μοναστικού βίου εκφράσθηκε στην Ανατολή από τις αρχές του Θ' αιώνα και με την τάση της εσωτερικής διακρίσεως των μοναχών με ποιοτικά κυρίως κριτήρια σε «μικρόσχημους» και « μεγαλόσχπμους », α φού οι μεν «μικρόσχημοι» ακολουθούσαν ηπιώτερο καθεστώς, οι 6ε «μεγαλόσχημοι» επέλεγαν το αυστηρότερο καθεστώς ασκήσεως. Με τα ίδια κριτήρια και κατά την ίδια εποχή διαμορφώθηκε η τάση νομιμοποιήσεως του λεγομένου ιδιορρύθμου συστήματος στα πλαίσια του καθιερωμένου κοινοβιακού βίου. Οι τάσεις αυτές όχι μόνο περιόριζαν την παλαιότερη επιρροή των μοναχών στη ζωή της Εκκλησίας, αλλά και διευκόλυναν την κανονική επέμβαση της εκκλησιαστικής Ιεραρχίας για τον αμεσώτερο έλεγχο του μοναχικού βίου. Ο Θεόδωρος Στουδίτης αντέδρασε στις τάσεις χαλαρώσεως της ασκήσεως ή της ενότητας του μοναστικού ιδεώδους «εν γαρ το σχήμα» ( Ρ G 99, 1820) και ανανέωσε την παλαιά αυστηρότητα των κανόνων της κοινοβιακής ασκήσεως στο Τυπικόν της περίφημης μονής του Στουδίου (Ρ G 99, 1703-1720), το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο για τα μοναστηριακά Τυπικά σε ολόκληρη την Ανατολή.

Συνεπώς, οι συνθήκες οργανώσεως του μοναχικού βίου μετά το τέλος της Εικονομαχίας είχαν πλέον διαφοροποιηθή πλήρως από τις παλαιότερες εποχές. Πράγματι, κατά την περίοδο της Εικονομαχίας {727-843) οι διωκόμενοι εικονόφιλοι μοναχοί κατέφευγαν σε έρημες ή δυσπρόσιτες ορεινές περιοχές και ίδρυαν μεγάλα μοναστικά κέντρα για την απρόσκοπτη συνέχιση τόσο των αγώνων κατά των εικονομάχων, όσο και των ποικίλων μορφών της ασκητικής εμπειρίας (Όλυμπος Βιθυνίας, Λάτρος , ’θως, Μετέωρα κ.λπ.). Σε ένα Όρος δηλαδή συνωστίζοντο όλες οι παραδοσιακές εκφράσεις της ασκητικής παραδόσεως (Κοινόβια, Λαύρες, Σκήτες, Κελλία , Σπήλαια, Ερημίτες, Στυλίτες, κ.λπ.), οι δε ασκητές προήρχοντο συνήθως από πολλές εθνότητες ή επαρχίες της Ανατολής, ώστε να είναι αδύνατη πλέον η υπαγωγή των μεγάλων αυτών μοναστικών κέντρων υπό μόνη την κανονική εποπτεία του επιχώριου επισκόπου.