ΚΥΡΙΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ

Του κ. ΒΛΑΣΙΟΥ ΦΕΙΔΑ, Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών

4. Οι νέες τάσεις του Μοναχισμού κατά το τέλος της Εικονομαχίας (843) εκφράσθηκαν με την οργάνωση μεγάλων μοναστικών κέντρων και την ελεύθερη άσκηση σε αυτά όλων των μορφών του μοναχικού βίου. Ωστόσο, όπως οι μοναχοί έτειναν να αυτονομηθούν από τις μονές της μετανοίας τους για να κινούνται ελεύθερα στις πόλεις, έτσι και τα μεγάλα μοναστικά κέντρα επιδείκνυαν ευνόητη απροθυμία να αναγνωρίσουν την κανονική εποπτεία του επιχώριου επισκόπου. Τα ζητήματα αυτά απασχόλησαν έντονα την Εκκλησία της Ανατολής μετά τα μέσα του Θ' αιώνα , οι δε λύσεις αναζητήθηκαν κυρίως μέσα στα πλαίσια του ευρύτερου πατριαρχικού συστήματος της εκκλησιαστικής διοικήσεως. Τα μεγάλα μοναστικά κέντρα πράγματι διεκδίκησαν και τελικώς έλαβαν την αυτονομία τους από τον επιχώριο επίσκοπο, αλλά δεν μπορούσαν να αρνηθούν και την πνευματική εποπτεία του οικείου πατριάρχη (Πατριαρχικά σταυροπήγια). ’λλωστε, ήταν κοινή συνείδηση των μοναχών ότι η απώτερη εκκλησιαστική αυθεντία του πατριάρχη ήταν χαλαρότερη και κατά συνέπεια προτιμότερη από την εγγύτερη και κατά συνέπεια πιεστικότερη αυθεντία του επιχώριου επισκόπου. Πλήρης αυτονομία των μοναστικών κέντρων από κάθε εκκλησιαστική εποπτεία ήταν εκκλησιολογικώς αδιανόητη και κανονικώς αδύνατη.

Υπό το πνεύμα αυτό οργανώθηκαν λ.χ. όλες οι κοινοβιακές μονές της μοναστικής πολιτείας του Αγίου Όρους, η όποια, καίτοι ήταν « αυτοδέσποτος και αυτεξούσιος», έπρεπε να υπόκειται στην πνευματική εποπτεία του Οικουμενικού Πατριάρχη. Το ’ γιον Όρος αναδείχθηκε πράγματι σε ένα υπερεθνικό και πανορθόδοξο κέντρο Μοναχισμού, στο οποίο συνέρρεαν ασκητές από όλους τους ορθόδοξους λαούς Έλληνες, Ίβηρες, Αρμένιοι, Ρώσοι, Βούλγαροι, Σέρβοι, Βλάχοι κ.α.), αφού λειτουργούσε ως μία έκφραση της υπερβάσεως όλων των εθνικών διακρίσεων μέσα από την πνευματική εμπειρία της ασκήσεως. Οι ίδιες τάσεις μεταφέρθηκαν από τη βυζαντινή Ιεραποστολή και στους νέους χριστιανικούς λαούς της Ανατολής, όπως λ.χ. στη Ρωσία ( Πετσέρσκαγια Λαύρα, Ζαγκόρσκ ), στη Βουλγαρία (Μονή Ρίλας ) κ.λπ. Υπό την έννοια αυτή, ο Μοναχισμός της Ανατολής, υπό την έντονη και συνδυασμένη πίεση της Εκκλησίας και της Πολιτείας, έτεινε να απομακρυνθή από τον κόσμο και να ιδρύη μεγάλα μοναστικά κέντρα σε έρημες ή και δυσπρόσιτες περιοχές για να αφιερωθή πλήρως στο παραδοσιακό ιδεώδες της ασκήσεως.

Ο Μοναχισμός λοιπόν των νεοσύστατων Εκκλησιών των ορθοδόξων Σλαβικών λαών διαμορφώθηκε και αναπτύχθηκε σύμφωνα με τα πρότυπα του αγιορείτικου Μοναχισμού, από τον οποίο τροφοδοτήθηκαν πνευματικά σε όλες τις εποχές. Η περιστασιακή χαλάρωση της ασκητικής αυστηρότητας των υστεροβυζαντινών χρόνων θεραπεύθηκε με την ανανεωτική πνοή της ησυχαστικής παραδόσεως κατά τον ΙΔ' αιώνα, η όποια έδωσε τη δύναμη στον Μοναχισμό να ανταποκριθή κατά τους χαλεπούς καιρούς της τουρκοκρατίας στην ευρύτητα της νέας του αποστολής. Βεβαίως, στη Ρωσία εκδηλώθηκε και μία ιδιότυπη ασκητική ευαισθησία υπό τη μορφή του ερημιτικού αναχωρητισμού, ιδιαίτερα μετά τη βαθύτατη κρίση του ρώσικου μοναχισμού κατά την περίοδο της μογγολικής κυριαρχίας (13 ος -15 ος αιώνας), αλλά η μεγάλη πνευματική μορφή του αγίου Σεργίου του Ραντονέζ και η ίδρυση του μεγάλου μοναστικού κέντρου στο Ζαγκόρσκ (14 ος αιώνας) εκφράζει τις υγιείς αναζητήσεις για την υπέρβαση της κρίσεως του κοινοβιακού συστήματος στη Ρωσία. Φωτεινό πρότυπο για την ανανέωση του μοναχικού βίου παρέμεινε πάντοτε η αδιάκοπη συνέχεια της μακραίωνης ασκητικής παραδόσεως του Αγίου Όρους.

Ωστόσο, ο εμπνευσμένος από τις ιδέες του αγιορείτη αγίου Μαξίμου του Γραικού ιδιότυπου αναχωρητισμού των Ζαβολγείων ασκητών στα πέραν του Βόλγα ακατοίκητα δάση {Νείλος Σόρσκυ κ.λπ.) υποδηλώνει τις εγγενείς δυσχέρειες για την ανανέωση του πνευματικού βίου των ασκητών στα πλαίσια ενός τυπολατρικού κοινοβιακού συστήματος. Έτσι, το οξύτατο ζήτημα της μοναστηριακής περιουσίας (16ος -17 ος αιώνας) οξύνθηκε κυρίως από την πλουτομανία των μεγάλων κοινοβιακών μοναστικών κέντρων της Ρωσίας, ειδικώτερα δε των Ιωσηφιτών της μονής Βολοκολάμσκυ , ενώ οι Ζαβόγλειοι αναχωρητές υποστήριζαν το ιδεώδες της πλήρους ακτημοσύνης των μοναχών και των μοναστηριών. Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, ο ορθόδοξος Μοναχισμός ανέλαβε μία ευρύτερη κοινωνική και εθνική αποστολή έναντι των υποδούλων ορθοδόξων λαών, τα δε μοναστήρια αναδείχθηκαν σε σπουδαία πνευματικά κέντρα για την εθνική, τη θρησκευτική και την πνευματική επιβίωση των λαών.

Εν τούτοις, μετά την απελευθέρωση των ορθοδόξων λαών από τον τουρκικό ζυγό η εκκοσμικευμένη κρατική εξουσία, η οποία επηρέασε την εχθρική πολιτική του Μ. Πέτρου και των διαδόχων του στη Ρωσία, επηρέασε την πολιτική της κρατικής εξουσίας και των νεοσύστατων ορθοδόξων κρατών τόσο με την απαλλοτρίωση ή και τη δήμευση της μοναστηριακής περιουσίας, όσο και με την αποθάρρυνση της προσελεύσεως των νέων στον Μοναχισμό. Οι τάσεις αυτές, οι όποιες κυριάρχησαν κατά τον ΙΘ' αιώνα σε όλους σχεδόν τους ορθόδοξους λαούς της Βαλκανικής (Ρουμάνους, Σέρβους, Βούλγαρους), έπληξαν καίρια τον Μοναχισμό και στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος τόσο με την κατάργηση πολλών Ι. Μονών και τη δήμευση των περιουσιών τους, όσο και με την εχθρική αντιμετώπιση των ασκητικών τάσεων από την κρατική εξουσία, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της βαυαροκρατίας.