Το 'Αγιο Πνευμα και ο Αρχάγγελος Γαβριήλ

Jean Daniélou, Το 'Αγιο Πνευμα και ο Αρχάγγελος Γαβριήλ,
Η Θεολογία του Ιουδαιοχριστιανισμού, Αθήνα 2018,
εκδ. Αποστολικής Διακονίας, σελ. 245-250

Η ταύτιση του αρχαγγέλου Μιχαήλ με τον Λόγο έχει ως αντίβαρο και την αντίστοιχη ταυτόχρονη επιβεβαίωση μεταξύ του αρχαγγέλου Γαβριήλ και του αγίου Πνεύματος. Το βασικό κείμενο επ' αυτού είναι η Ανάβασις Ησαΐου, όπου συχνά αναφέρεται ο «άγγελος του αγίου Πνεύματος», ο οποίος ταυτίζεται με τον αρχάγγελο Γαβριήλ. Πρόκειται για ένα όνομα που αποδίδεται στον Γαβριήλ ή μήπως στο άγιο Πνεύμα, που παρουσιάζεται με την μορφή του αρχαγγέλου; Το ερώτημα παραμένει υπό συζήτηση. Ο καρδινάλιος Tisserant έγραφε στον πρόλογο της μεταφράσεώς του: «Ο συντάκτης της Αναβάσεως προθύμως χρησιμοποιεί τον όρο ‘άγγελος του αγίου Πνεύματος', αλλά δεν γνωρίζουμε επαρκώς αν αναφέρεται στο τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος ή σε κάποιον άγγελο» (σελ. 14). Είναι μάλιστα πιθανόν και η άποψη του συντάκτη να είναι επαμφοτερίζουσα. Εκχριστιανίζει προγενέστερα αποκαλυπτικά θέματα, ο δε εκχριστιανισμός αυτός, στο Ενώχ Β σχεδόν εξωθείται, όπως διαπιστώσαμε προηγουμένως με τη σχέση αρχαγγέλου Μιχαήλ και Λόγου.

Το πρώτο χωρίο αφορά στην Ανάσταση του Χριστού. Μεταξύ άλλων συμβάντων, ο συντάκτης του κειμένου απαριθμεί κατά σειρά «την κάθοδο του αγγέλου της Εκκλησίας που βρίσκεται στους ουρανούς, αυτόν που θα καλέσει τις έσχατες ημέρες, του αγγέλου του αγίου Πνεύματος, καθώς και του Μιχαήλ, του επικεφαλής των αγίων αγγέλων, οι οποίοι την τρίτη ημέρα άνοιξαν τον τάφο» (ΙΙΙ, 15-16). Το χωρίο παραπέμπει στο Ευαγγέλιο Πέτρου (39), όπου δύο άγγελοι, πρόκειται αναμφισβήτητα για αγγέλους, εγείρουν τον Χριστό και τον βγάζουν από τον τάφο. Εν τούτοις, παρουσιάζονται κάποιες δυσκολίες, πρώτη εξ αυτών η αναφορά σε έναν τρίτο άγγελο. Φαίνεται ότι η αναφορά στον άγγελο της Εκκλησίας συνδέεται με κάποιο προηγούμενο επεισόδιο, διαφορετικό από το άνοιγμα του τάφου. Οδηγούμεθα λοιπόν σε δύο αγγέλους (1) . Σημειώσαμε πρωτύτερα ότι για τον Ερμά, ο αρχάγγελος Μιχαήλ, επικεφαλής του λαού του Θεού, είναι ένα από τα ονόματα που σημαίνουν τον Υιό του Θεού. Μπορούμε λοιπόν να προσθέσουμε το εν λόγω χωρίο σε εκείνα, που ο Λόγος ονομάζεται Μιχαήλ.

Αυτό θα επιβεβαιωνόταν, αν διακρίναμε στον άγγελο του αγίου Πνεύματος το ίδιο το άγιο Πνεύμα. ’λλωστε, η χρήση της εν λόγω εκφράσεως στο έργο επιβάλλει μία παρόμοια ερμηνεία. Πράγματι, στο χωρίο VII , 23 διαβάζουμε: «Χαίρομαι σφόδρα που όσοι αγαπούν τον Πανύψιστο και τον Αγαπημένο στα έσχατα θα ανεβούν εκεί (στον έβδομο ουρανό), συνοδευόμενοι από τον άγγελο του αγίου Πνεύματος». Το λειτούργημα της συνοδείας στον ουράνιο κόσμο συχνά αποδίδεται στον αρχάγγελο Μιχαήλ, στην ιουδαϊκή αποκαλυπτική όμως αποδίδεται συχνά και στον αρχάγγελο Γαβριήλ (2) . Εδώ όμως πρόκειται για την είσοδο στο ιερό της αγίας Τριάδος. Ο συντάκτης του κειμένου αναφέρει λίγο πριν ότι «ο θρόνος, τα ιμάτια και οι κορώνες», ήτοι όλα σύμβολα της θείας κλίσεως του ανθρώπου, «βρίσκονται πάνω από όλους τους ουρανούς και τους αγγέλους τους» ( V ΙΙ, 22). Συνεπώς, πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο εν λόγω άγγελος είναι το άγιο Πνεύμα (3).

Δύο ακόμη χωρία μας επιβεβαιώνουν με αμετάκλητο τρόπο. Όταν επιτρέπεται στον Ησαΐα να αντικρίσει τον έβδομο ουρανό, λέγει: «Και είδα ένα (ον) όρθιον, του οποίου η δόξα υπερείχε όλων, και η δόξα του ήτο μεγάλη και θαυμαστή. ...Και ο άγγελος μου είπε: ‘αυτός είναι ο Κύριος όλων των θαυμασίων που έχεις ιδεί. Κι ενώ ωμίλει ακόμη, είδα ένα δεύτερο (ον) ένδοξο, που του ωμοίαζε, και οι δίκαιοι ήλθαν πλησίον του, και προσεκύνησαν και ύμνησαν... Και είδα τον Κύριο και έναν δεύτερο άγγελο και ίσταντο , αλλά ο δεύτερος που είδα ήτο εις τα αριστερά του Κυρίου μου. Και ηρώτησα:'Ποιος είναι αυτός;' Και ο άγγελος μου είπε: ‘Προσκύνησέ τον, διότι, αυτός είναι ο άγγελος του αγίου Πνεύματος, που είναι επί σε, και που ωμίλησε επίσης δια των άλλων δικαίων» (ΙΧ, 27-36).

Ο Κύριος λοιπόν είναι ο Λόγος και ο άγγελος του αγίου Πνεύματος ομοιάζει σε αυτόν. Συνεπώς, δεν πρέπει να υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για το τρίτο πρόσωπο της αγίας Τριάδος. Ο πρώτος βρίσκεται εκ δεξιών του Πατρός και ο δεύτερος εξ αριστερών, μία από τις ιδιότητες που αποδόθηκαν στον αρχάγγελο Γαβριήλ. Τόσο ο ένας, όσο και ο άλλος υπερέχουν όλων των αγγέλων και γίνονται αντικείμενα λατρείας από όλα τα δημιουργήματα. ’λλωστε, ο άγγελος του αγίου Πνεύματος μίλησε δια μέσου των προφητών. Εν τούτοις, θα πρέπει να σημειώσουμε ένα χαρακτηριστικό, που μπορεί να μη θέτη εν αμφιβόλω τον συλλογισμό μας, φαίνεται όμως να απηχή μία μορφή Υιοθετισμού : ο Κύριος και ο άγγελος τoύ αγίου Πνεύματος λατρεύουν και εξυμνούν τον Θεό (ΙΧ, 40). Το στοιχείο αυτό είναι ένα από εκείνα που παρεισέφρησαν από την ιουδαιοχριστιανική αγγελομορφική θεολογία στη θεολογία του Ωριγένη και των Αρειανών.

Σε ένα άλλο παρόμοιο χωρίο στην Ανάβαση, ο Ησαΐας ατενίζει την ένδοξη Ανάληψη του Κυρίου: «Και είδα πως ανήλθε εις τον έβδομο ουρανό, και όλοι οι δίκαιοι και όλοι οι άγγελοι το εδοξολόγησαν. Και τότε, τον είδα να κάθεται εις τα δεξιά της Μεγάλης Δόξης, περί της οποίας σας είπα, ότι δεν είχα δυνηθή να παρατηρήσω την λάμψιν της. Και είδα επίσης τον άγγελο του αγίου Πνεύματος να κάθεται εις τα αριστερά. Και αυτός ο άγγελoς μου είπε: Ησαΐα, υιέ του Αμώς, σε καθιστώ ελεύθερο... Επέστρεψε εις το ένδυμά σου, μέχρις ότου αι ημέραι σου πληρωθούν· τότε θα έλθης εδώ» (ΧΙ, 32-35). Ο παραλληλισμός σε αυτό το σημείο του Αγαπημένου και του αγγέλου του αγίου Πνεύματος είναι πρόδηλος. Μοιράζονται την ίδια θεία δόξα. Αυτά τα χωρία συγκαταλέγονται μεταξύ των παλαιοτέρων τριαδολογικών χριστιανικών κειμένων. Μόνο που εδώ η αγία Τριάδα νοείται με όρους αγγελομορφικούς.

Η Ανάβασις Ησαΐου θα μας επιτρέψη να αναλύσουμε και ένα άλλο ιουδαιοχριστιανικό κείμενο, με το οποίο παρουσιάζει εντυπωσιακές αναλογίες, και ταυτόχρονα να δείξουμε με ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια ότι ο άγγελος του αγίου Πνεύματος είναι μία προσαρμογή της ιουδαιοχριστιανικής περί αρχαγγέλου Γαβριήλ θεωρίας. Πράγματι, θα διαπιστώσουμε ότι στο εν λόγω κείμενο ο αρχάγγελος Γαβριήλ ασκεί όλα εκείνα τα λειτουργήματα, τα οποία στην Ανάβασιν Ησαΐου αποδίδονται στον άγγελο του αγίου Πνεύματος. Αυτό μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ταυτόχρονα τόσο ότι ο άγγελος του αγίου Πνεύματος της Αναβάσεως αποτελεί εκχριστιανισμό της ιουδαϊκής διδασκαλίας περί του αρχαγγέλου Γαβριήλ, όσο και να δεχθούμε ότι το άγιο Πνεύμα στο Β Ἐνώχ συνδέεται με το πρόσωπο του Γαβριήλ, ακριβώς όπως έπρεπε να υποθέσουμε ότι στην περίπτωση του αρχαγγέλου Μιχαήλ ήταν ο Λόγος.

Στο πρώτο χωρίο ο αρχάγγελος Γαβριήλ οδηγεί τον Ενώχ ενώπιον του Θεού: «Ο Θεός απέστειλε ένα από τους Ενδόξους του, τον Γαβριήλ, ο οποίος μου είπε: Θάρρος Ενώχ, μη φοβάσαι, σήκω και έλα μαζί μου και στάσου ενώπιον του Θεού για πάντα. Και του απάντησα: Αλίμονο, Κύριέ μου, ολιγοψύχησα από τον φόβο. Φώναξέ μου τους ανθρώπους που με οδήγησαν μέχρι εδώ. Και ο Γαβριήλ με σήκωσε και με έθεσε ενώπιον του Θεού. Και είδα τον Κύριο, το ένδοξο και τρομερό πρόσωπό του...Και ο Κύριος με φώναξε με το ίδιο του το στόμα και μου είπε: : Θάρρος Ενώχ, μη φοβάσαι, σήκω και στάσου ενώπιόν μου για πάντα» (ΧΙ, 15. ΧΙΙ, 13). Εδώ ο Γαβριήλ επιτελεί το ίδιο λειτούργημα με τον άγγελο του αγίου Πνεύματος της Αναβάσεως, αυτό της παραμυθίας και της συνοδείας. Πρόκειται για έναν από τους ρόλους του Παρακλήτου. ’λλωστε, διαπιστώνουμε ότι οι άγγελοι, που μέχρι τότε συνόδευαν τον Ενώχ, δεν μπορούν να κάνουν πλέον τίποτε περισσότερο για εκείνον, όπως άλλωστε συμβαίνει και στην Ανάβαση. Τέλος, διαπιστώνουμε ότι τα λόγια του Γαβριήλ επαναλαμβάνοναι αυτολεξεί από τον Κύριο. Αυτό μας παραπέμπει στην παρατήρηση του καρδιναλίου Tisserant σχετικά με τον άγγελο του αγίου Πνεύματος στην Ανάβαση Ησαΐου : «Απολύει τον προφήτη με την ίδια θεϊκή αυθεντία» (σελ. 211).

Το δεύτερο χωρίο είναι ακόμη πιο εντυπωσιακό. Ενθυμούμεθα ότι στην Ανάβασιν ο άγγελος του αγίου Πνεύματος κάθεται εξ αριστερών του Πατρός. Στο κείμενό μας διαβάζουμε: «Ο Κύριος με κάλεσε και με έθεσε εξ αριστερών του, πλησίον του Γαβριήλ, και λάτρευα τον Κύριο» ( XIV , 3-4) (4). Συνεπώς, ο Γαβριήλ είναι ο άγγελος που κάθεται εξ αριστερών. Η αναλογία εδώ είναι πρόδηλη. Μας επιτρέπει να συμπεράνουμε με βεβαιότητα ότι ο άγγελος του αγίου Πνεύματος στην Ανάβασιν αποτελεί μεταφορά του Γαβριήλ. Αυτό κάνει πιθανόν, εφ' όσον το Ενώχ Β εἶναι ιουδαιοχριστιανικό κείμενο, το άγιο Πνεύμα να δηλώνεται με το όνομα Γαβριήλ.

Μένει ένα τελευταίο χωρίο, το οποίο θα μας εισαγάγη σε μία επιπλέον εκδοχή της ταυτίσεως αγίου Πνεύματος και Γαβριήλ. Διαβάζουμε στην Ανάβασιν (ΧΙ, 4) σχετικά με ο,τι επακολούθησε την Ενσάρκωση: «Και ο άγγελος του Πνεύματος ενεμφανίσθη εν τω κόσμω τούτο, και μετά τούτο ο Ιωσήφ δεν την εξαπέστειλε, και εκράτησε την Μαρία». Είναι πρόδηλο, όπως άλλωστε επεσήμανε και ο Tisserant , ότι εδώ πρόκειται για τον αρχάγγελο Γαβριήλ, το συνήθη αγγελιαφόρο για ο,τι έχει να κάνη με την ενσάρκωση. Ο άγγελος του αγίου Πνεύματος είναι λοιπόν εδώ ο αρχάγγελος Γαβριήλ. Όπως όμως αποδείξαμε και ανωτέρω, εφ' όσον ο άγγελος του αγίου Πνεύματος είναι το ίδιο το άγιο Πνεύμα στα γεγονότα που αφορούν στη γέννηση του Χριστού, τότε έχουμε μία ταύτιση του αρχαγγέλου Γαβριήλ με το άγιο Πνεύμα.

Υποσημειώσεις

(1)Αυτή την υπόθεση αποδέχεται ο G . Kretschmar , ένθ ' αν., σ. 74.

(2) Βλ . Ενώχ Β , ΧΙΙ, 2.

(3) E . Tisserant θε ωρεί ότι αυτό είναι πιθανόν, ένθ' αν., σ. 156.

(4) Ο A . V aillant προτιμά την έκδοχή «εγγύτερα από τον Γαβριήλ» (σ. 29), εκδοχή που μας φαίνεται λιγότερο πιθανή.