Δύο μήνες μετά, πριν 200 χρόνια

Ομοτίμου καθηγητού ΕΚΠΑ, Λαυρεντίου Γ. Δελλασούδα
Ομιλία κατά τον επετειακό εορτασμό τής 25ης Μαρτίου 1821
στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός (24 Μαρτίου 2021)

Αξιότιμε κύριε Πρόεδρε του ΦΣΠ

Θέλω να σας ευχαριστήσω, τόσο εσάς όσο και το Δ.Σ. του Συλλόγου, για την πρόσκλησή σας και να σας πω, ότι η ανάθεση εκφώνησης του προσήκοντος λόγου στον σημερινό πολυσύνθετο και πολυσήμαντο εορτασμό, αποτελεί εξαιρετική τιμή για τον ομιλούντα. Απευθυνόμενος τώρα προς όλα τα πρόσωπα, που συμμετέχουν διαδικτυακά στην επετειακή αυτή εκδήλωση, θέλω επίσης να τα ευχαριστήσω για δύο λογούς. Πρώτον, διότι η συμμετοχή τους αυτή επιτελείται υπό ιδιαίτερα δυσμενείς προϋποθέσεις, προκειμένου να διαβεβαιώσουν, ότι συνεχίζουν να διαφυλάττουν το εθνικό και θρησκευτικό φρόνημα, το οποίο διέσωσαν και μεταλαμπάδευσαν στις επόμενες οι προηγούμενες γενιές, και, δεύτερον, διότι η παρουσία τους αυτή αποτελεί ομοίως εξαιρετική τιμή και προς τον ομιλούντα.

Ο συνεορτασμός της 25ης Μαρτίου

Πολυσήμαντη και πολυδύναμη η σημερινή εκδήλωση και πολλαπλά τα μηνύματά της, διότι σηματοδοτεί τόσο την επίσημη έναρξη του επετειακού εορτασμού των 200 χρόνων από την Εθνεγερσία τού 1821 όσο και τον διπλό εορτασμό τού από την 25η Μαρτίου 1838 καθιερωμένου συνεορτασμού1. Δηλαδή, της από τον 6ο αι. καθιερωμένης ημέρας εορτασμού τής θεομητορικής εορτής τού Ευαγγελισμού τής Θεοτόκου και της επετείου τής επίσημης έναρξης της επανάστασης τού 1821.

Ένας συνεορτασμός, ο οποίος συμβολίζει την αλληλοπεριχώρηση αξιών και ιδεωδών και όχι μονομερή εισπήδηση για τους εξής λόγους:

Πρώτον , διότι, σύμφωνα με το απολυτίκιο της εορτής2 ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου ανοίγει και ταυτόχρονα επιφέρει αντιστοίχως «τῆς σωτηρίας ἡμῶν τό Κεφάλαιον, καί τοῦ ἀπ᾽ αἰῶνος Μυστηρίου η φανέρωσις». Δηλαδή διαγγέλλεται, ότι «ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ, Υἱός τῆς Παρθένου γίνεται, καί Γαβριήλ τὴν χάριν εὐαγγελίζεται». Για το κοσμοσωτήριο αυτό γεγονός καλούμεθα να αναφωνήσουμε μαζί με τον Αρχάγγελο «Χαῖρε Κεχαριτωμένη, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ», αφού με τον ευαγγελισμό αυτό «τοῦ ὄφεως, ἀμαυροῦται τὸ φρύαγμα· ἀρᾶς γὰρ διαλέλυται, τοῦ Προπάτορος σύνδεσμος»3, δηλαδή αρχίζει πλέον το θείον έργο τής απελευθέρωσης όλων των ανθρώπων από την δουλεία τής αμαρτίας.

Δεύτερον, διότι η κήρυξη της εθνεγερσίας ευαγγελίζεται την ελευθερία μας από την μακραίωνη δουλεία που καταργούσε την ανθρώπινη υπόσταση και τα δικαιώματά της. Ευαγγελίζεται την ελευθερία, την οποία ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός χαιρέτισε τον Μάιο του 1823 με το ποίημά του «Ύμνος εις την Ελευθερία». «Το ποίημα αποτελείται από 158 τετράστιχες στροφές, από αυτές οι 24 πρώτες στροφές καθιερώθηκαν ως Εθνικός Ύμνος, το 1865. Ωστόσο, από αυτές, μόνο οι δύο πρώτες είναι εκείνες που ανακρούονται και συνοδεύουν πάντα την έπαρση και την υποστολή της σημαίας και ψάλλονται σε επίσημες στιγμές και τελετές»4.

Σὲ γνωρίζω ἀπ ὸ τὴν κόψι
τοῦ σπαθιοῦ τὴν τρομερή,
σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν ὄψι,
ποῦ μὲ βία μετράει τὴν γῆ.

Ἀπ’ τὰ κόκκαλα βγαλμένη
τῶν Ἑλλήνων τὰ ἱερά,
καὶ σὰν πρ ῶτα ἀνδρειωμένη,
χαῖρε, ὢ χαῖρε, Ἐλευθεριά!

Αυτή η σύζευξη θρησκευτικής εορτής και Εθνικής επετείου και ο συνεορτασμός τους "εις το διηνεκές" δεν ήταν έμπνευση πού γεννήθηκε δεκαεπτά χρόνια μετά την επίσημη έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Αποτελούσε έμπρακτη έκφραση της προϋπάρχουσας συλλογικής συνείδησης για τον δεσμό ελληνισμού και χριστιανισμού, η οποία εκφράζεται οιονεί διακηρυκτικά δύο μήνες μετά την 25η Μαρτίου 1821. Συγκεκριμένα την 28η Μαΐου υπήρξε μία μνημειώδης και μη αμφισβητήσιμη, ως είωθε ή ως έθος εστί, ενέργεια, η οποία και αποτελεί ομολογία τής συνείδησης του αγωνιζομένου για την απαλλαγή του από την δουλεία λαού, προκειμένου να μην απωλέσει την διαχρονική ταυτότητά του. Στην ενέργεια αυτή θα αναφερθούμε στη συνέχεια.

Δύο μήνες μετά, πριν 200 χρόνια

Προ διμήνου μου προσφέρθηκε τιμητικώς, σε αναγνώριση εθελοντικού διδακτικού έργου, μία έκδοση της Αποστολικής Διακονίας τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, η οποία φέρει τον τίτλο: "Επιστολή των αγωνιζομένων Ελλήνων προς τους ηγεμόνες της Ευρώπης κατά το 1821", καθώς και τον ίδιο τίτλο στην γαλλική και αγγλική, και υπέρτιτλο 1821-20215. Σημειώνω ότι επειδή η Επιστολή ήταν γραμμένη στην Αττική Διάλεκτο, έχει αποδοθεί στη Νέα Ελληνική Γλώσσα και μεταφρασθεί στην Αγγλική και Γαλλική από συνεργάτες τής Αποστολικής Διακονίας και έχει αποσταλεί σε όλα τα μέλη τού Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και στις Ηγεσίες των Ευρωπαϊκών και Χριστιανικών Χωρών.

Προλογίζοντας την υπόψη έκδοση ο Πανιερώτατος Φαναρίου Αγαθάγγελος, Γενικός Διευθυντής τής Αποστολικής Διακονίας, σημειώνει ότι η επιστολή, σύμφωνα με ιστορικές πληροφορίες απεστάλη στο συνέδριο της Βερόνας, που διεξήχθη το φθινόπωρο του 1822 με πρωτοβουλία της Αυστρίας και ήταν μία διπλωματικού επιπέδου συνάντηση των εκπροσώπων των κρατών τής Ιεράς Συμμαχίας με θέμα συζήτησης τα φλέγοντα τότε ζητήματα στην Ευρώπη και στόχο την αντιμετώπιση των διαφόρων επαναστατικών κινημάτων της εποχής.

Αν και δεν αναφέρεται ο συντάκτης της επιστολής, είναι γνωστό ότι πρόκειται για τον σπουδαίο λόγιο Κωνσταντίνο Μηνά (επί το αρχαιοπρεπέστερον Μηνά Μινωΐδη κατά την συνήθεια των ουμανιστών της εποχής), ο οποίος καταγόταν από την Έδεσσα (1788, Έδεσσα-1859, Παρίσι) και ήταν σημαντικός, αν και εν πολλοίς όχι προβεβλημένος εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, καθώς επίσης πρωτοπόρος τής αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων στην Ελλάδα. Ο Μινωίδης, φιλόλογος, σχολάρχης και άνθρωπος πολύ μεγάλης αρχαιομάθειας, ήλθε γρήγορα σε άμεση επαφή με το πνευματικά ρεύματα της Ευρώπης(σ.11-12).

Ο Μηνωίδης με το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στη διάδοση των ειδήσεων και των ιδεών του Αγώνα στον ευρωπαϊκό χριστιανικό κόσμο. Μαθήτευσε αρχικά στο «Ελληνομουσείον Βοδενών» και στην συνέχεια στην ελληνική «Σχολήν Χίου εις την οποίαν συνέρρεον μαθηταί πανταχόθεν εκ τής Ελλάδος και εκτός αυτής, ίνα ακροασθώσιν του Αθανασίου Παρίου» και αποτελεί γνωστό πρόσωπο του ελληνικού και γαλλικού χώρου κατά το πρώτο ήμισυ του 19 ου αι., ενώ σε ηλικία 31 ετών μεταβαίνει για συνέχιση των σπουδών του στο Παρίσι, το οποίο και έμελλε να αποτελέσει θετή πατρίδα του. Εκεί «εντάσσεται μεταξύ των Ελλήνων λογίων, οι οποίοι συντονισμένοι υπό το Ελληνικόν Κομιτάτον των Παρισίων συμμετείχον διά των πνευματικών όπλων εις την παλιγγενεσίαν του 1821.[…] Ή άρτια ελληνική μόρφωσίς του, ή ενεργητικότης και η ευφυία του επέσυρον αμέσως την προσοχήν τού Γαλλικού Συμβουλίου Εθνικής Παιδείας, το οποίον του εχορήγησε άδειαν διά την παράδοσιν μαθημάτων αρχαίας ελληνικής γλώσσης. Ταυτοχρόνως επεδόθη εις επιστημονικάς ερεύνας με άντικείμενον την ελληνικήν γλώσσαν και εξέδωκε πλήθος αξιολόγων εργασιών σχετικών με την ορθογραφία, την προφοράν, την ορθοφωνία και την γραμματικήν αυτής. Με τας εργασίας του αυτάς κατέστησε προσιτήν την ελληνικήν γλώσσαν εις τους Γάλλους ελληνιστάς. […] Το Υπουργείον Εξωτερικών τής Γαλλίας τον προσέλαβε ως επίσημον διερμηνέα ο δε βασιλεύς τής Γαλλίας Κάρολος I' εις ανταμοιβήν τού ζήλου του προς την υπηρεσίαν ταύτην τον ετίμησε με το παράσημον των ιπποτών τής Λεγεώνος τής Τιμής. Εκείνο όμως το οποίον τον κατέστησε πολύ γνωστόν μεταξύ των επιστημονικών κύκλων τής Γαλλίας ήσαν αι ερευναί του εις τας βιβλιοθήκας τών μονών τής Ανατολικής Εκκλησίας.[…] Ή Γαλλία αναγνωρίζουσα τας υπηρεσίας τας οποίας της προσέφερε, αλλ’ εν ταυτώ και την αξίαν τού ανδρός, τιμητικώς τού άπένειμεν ισόβιον σύνταξιν 6».

Αν και, κατά ορισμένους σχολιαστές του έργου του, η κατ’ ανάθεση του γαλλικού Υπουργείου Δημόσιας Εκπαίδευσης "συλλογή" χειρογράφων από τις ορθόδοξες μοναστηριακές βιβλιοθήκες παράγει αμφίσημα αποτελέσματα7, το σύνολο των σχολιαστών δεν παύει να εξυμνεί το πολυεπιστημονικό και εθνικό έργο του8.

«Ολόκληρος εφλέγετο από την ιδέαν τής ελευθερίας τού γένους και εις την ιεράν αυτήν υπόθεσιν αφωσιώθη ψυχή τε και σώματι. Υπό την αιγίδα τού Ελληνικού Κομιτάτου εξώρμησε με πυρωμένην γραφίδα διά να κινητοποιήση την Ευρώπην υπέρ των αγωνιζομένων Ελλήνων, διά να διαφωτίση τους ισχυρούς διά το δίκαιον τού αγώνος, διά να ελέγξη τούς κραταιούς, και αυτόν ακόμη τον Μέττερνιχ, διά την απάνθρωπον πολιτικήν τού σφαγιασμού τών δικαίων τού ελληνικού έθνους9».

Στο Παρίσι δημοσιεύει στα ελληνικά και στα γαλλικά και τα ακόλουθα κείμενα υπέρ τού ελληνικού αγώνα: (α) ‘’Τοις κραταιοτάτοις εν Ευρώπη βασιλεύσιν’’, (28 Μαΐου 1821) (β) ‘’Προς τους Γερμανούς και τα λοιπά έθνη της Ευρώπης’’ πρόσκλησις εις βοήθειαν των Ελλήνων (1826) και (γ) ‘’Σύντομος επίστασις εις την του της Αυστρίας Μηνιστηρίου πολιτικήν ως προς την Ελλάδα’’ (1826)10.

Η πρώτη εκ των επιστολών αυτών 32 χρόνια αργότερα εκδόθηκε και από τον Σπ. Ζαμπέλιο και τυπώθηκε στο τυπογραφείο Σχερία τής Κέρκυρας. Τα αντίστοιχα σχετικά κείμενα τού πρωτοτύπου τής έκδοσης στην Ελληνική (Αττική διάλεκτος) και Γαλλική είναι προσπελάσιμα μέσω τής Ψηφιακής Βιβλιοθήκης Νεοελληνικών Σπουδών ΄΄Ανέμη΄΄ τού Πανεπιστημίου τής Κρήτης .

Το τριμερές διάγραμμα της Επιστολής, όπως περιγράφεται στον προαναφερθέντα πρόλογο, περιλαμβάνει: (α) Την Εισαγωγή, στην οποία εκτίθεται ο λόγος για τον οποίο οι Έλληνες αποφασίζουν να απευθυνθούν στις Μεγάλες Δυνάμεις. (β) Το κυρίως Σώμα, στο οποίο εκτίθενται τα επιχειρήματα για την σύνταξη και αποστολή τής επιστολής. (γ) Τον Επίλογο, ως ανακεφαλαίωση.

Παραθέσω ενδεικτικά αποσπάσματα του περιεχομένου της από την σχετική απόδοση στη Νέα Ελληνική με εξαίρεση δύο προτάσεις από την αρχή και το τέλος της.

Δηλαδή, «Εξοχώτατοι και αξιοσέβαστοι βασιλείς της Ευρώπης, «Πόσο φοβερά δεινά έχουμε υποστεί οι δυστυχείς Έλληνες από τους αδικότατους και τυραννικότατους Οθωμανούς, ούτε εσείς το αγνοείτε, ούτε κανείς από τους πολίτες της ευδαίμονος Ευρώπης. Διότι πολλοί Ευρωπαίοι είδαν και, όσο ήταν εφικτό, ο καθένας με τις συγγραφές του διεκτραγώδησε, πόσο μεγάλα αδικήματα διέπραξαν αυτοί οι τύραννοι εδώ και πάρα πολύ καιρό. Όμως, το πόσο φοβερά είναι αυτά που ήδη τώρα εναντίον μας αποτολμούν, αυτό είναι αδύνατο με λόγια κάποιος να το περιγράψει · αλλά και όποιος το ακούσει, απίστευτο θα του φανεί. Αρμόζει λοιπόν σε Εσάς που φροντίζετε για την ειρήνη της Ευρώπης, όχι λιγότερο μάλιστα για την ιερότατη θρησκεία της, που τόσο ασεβώς από αυτούς τους διεστραμμένους περιφρονείται, αλλά και για τη δική σας ευφημία, την οποία έχετε λάβει από όλους τους ανθρώπους της υφηλίου, αρμόζει να μη μας αφήσετε τους ταλαίπωρους Έλληνες να αποκλεισθούμε αδίκως από αυτούς τους βαρβάρους. Διότι απάνθρωπο θα είναι κατά τη δική σας ένδοξη βασιλεία να απολεσθούν ολοσχερώς οι Έλληνες, τους οποίους οφείλατε να λυπηθείτε, αφενός σεβόμενοι το όνομα της Ελλάδος, αφετέρου ενθυμούμενοι τα αγαθά που γεννήθηκαν σε σας από τη σοφία των προγόνων μας.

Επειδή όμως σε κάποιους, και μάλιστα ομοθρήσκους μας -από τους οποίους κάνεις που υποφέρει τόσο δεν θα περίμενε ποτέ αντίθετη στάση-, το εγχείρημά μας κάποια άλλη εντύπωση έδωσε, ώστε να κινδυνεύουμε και να θεωρηθούμε ένοχοι που παίρνουμε τα όπλα εναντίον των εξουσιαστών μας, γι' αυτό πρέπει να προσπαθήσουμε με συντομία και σε αυτούς να εξηγήσουμε όσα υφιστάμεθα και σε εσάς ολοφάνερα να καταστήσουμε τα αδικήματα αυτών των τυράννων. Με αυτόν τον τρόπο πιστεύουμε ότι και το δικό μας έργο θα αποδειχθεί ευσεβέστατο, αλλά και η δική Σας βοήθεια θα φανεί ότι είναι αναγκαιότατη και ότι για πολύ δίκαιο σκοπό θα παρασχεθεί.

Εμείς λοιπόν στερούμενοι όσα οι θείοι αλλά και οι ανθρώπινοι νόμοι έδωσαν στον καθένα μας για να ζει, και επίσης βλέποντας τις γυναίκες μας να ατιμάζονται και τα παιδιά μας να αρπάζονται από τους τυράννους, αλλά και τους ίδιους τους εαυτούς μας από μέρα σε μέρα αλόγιστα να χάνονται, και μη μπορώντας από κάπου να ελπίζουμε κάποια απαλλαγή από τα δεινά μας, μακαρίζαμε όσους πέθαιναν και απαλλάσσονταν έτσι από τα δεινά, ενώ τους εαυτούς μας ελεεινολογούσαμε για την άθλια ζωή μας. Είναι τόσο μεγάλα τα εναντίον μας αδικήματα, που ζούμε βίο εντελώς παράδοξο και αθλιότερο ακόμα και από αυτόν των αλόγων ζώων.

Ο ηγεμόνας των Ιωαννίνων καταδιωκόμενος από τον μεγάλο δυνάστη, τον σουλτάνο, καλούσε στα όπλα τους Έλληνες που είναι στην εξουσία του, λέγοντας πως ήλθε ο καιρός να απαλλαγούν από τα δεινά τους, αρκεί να θελήσουν να τον βοηθήσουν στον κίνδυνο που αντιμετώπιζε. Όταν πληροφορήθηκε την ταραχή στην Ήπειρο ο Πρίγκιπας Υψηλάντης, άνδρας φιλόπατρις, που έβλεπε τους ομογενείς του οικτρά να υποφέρουν, αφού διευθέτησε κάπως τις υποχρεώσεις του αξιώματος που κατείχε τότε στη Ρωσία, έρχεται εθελοντικά να κινδυνεύσει μαζί με τους ομογενείς του, αν βέβαια αυτοί θελήσουν να τον ακολουθήσουν. Έτσι, εισβάλλει στη Δακία με κάποιους Έλληνες, τους οποίους βρήκε να περιπολούν στη Ρωσία. Λίγοι Έλληνες συμφώνησαν και τον ακολούθησαν, οι περισσότεροι έμειναν, αλίμονο, άπραγοι. Θα είχε χαθεί τότε ο φαύλος δυνάστης, ο σουλτάνος, αν όλοι μαζί ξεσηκώνονταν, γιατί θα είχε βρεθεί απροετοίμαστος. Όταν όμως τα έμαθε αυτά ο τύραννος, και υποκινηθείς από συκοφάντες που έλεγαν ότι η συνωμοσία είναι όλων των Ελλήνων, επιτίθεται στους Πελοποννησίους, καίγοντας σπίτια, φονεύοντας ανθρώπους και προξενώντας τους κάθε είδους δεινά. Αυτοί λοιπόν, όταν έπαθαν τέτοια δεινά, δεν είχαν άλλο τρόπο σωτηρίας από τα να αρπάξουν τα όπλα για να πολεμήσουν και να πεθάνουν. Κι ενώ υπέφεραν αυτά, ο δυνάστης γίνεται αγριότερος και από τον ίδιο τον εαυτό του, και τον παναγιώτατο Πατριάρχη μας και τη Σύνοδό του καταδικάζει στον πιο ατιμωτικό θάνατο.[…] Και ήταν ημέρα της του Χριστού Αναστάσεως η μέρα που τα πάθαιναν αυτά. Την ώρα που εσείς οι ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΤΑΤΟΙ ΒΑΣΊΛΕΙΣ και όλος ο χριστεπώνυμος λαός της Ευρώπης που εξουσιάζετε πανηγυρίζατε με χαρά, την ίδια ώρα σε εκείνους, ενώ πανηγύριζαν στον θείο ναό, αιφνιδίως επιτίθενται οι βάρβαροι με κραυγές και αλαλαγμούς. ’λλους χριστιανούς τους φόνευσαν, τους πιο πολλούς τους τραυμάτισαν, ενώ άλλους τους συνέλαβαν και τους απαγχόνισαν.

Αυτά τα εγκλήματα δεν διαπράττονταν μόνο στην Κωνσταντινούπολη, ενώ οι άλλες πόλεις της Ελλάδος είχαν ηρεμία, αλλά παντού συνέβαιναν δεινά, φόνοι ιερέων και αρχιερέων και προκρίτων κάθε πόλεως, εμπρησμοί όλων των ιερών ναών, πυρπολήσεις σπιτιών και μύρια άλλα, που, αν κάποιος τα έβλεπε, θα σάστιζε και θα έφριττε και θα αδυνατούσε με λόγια να τα περιγράψει».

Σταχυολογώντας πρόσφατες αναφορές άμεσων πηγών σημειώνω για παράδειγμα το κάψιμο της Μονής Χρυσοπηγής στην Κρήτη το Πάσχα τού 182111.

«Επιπλέον, δεν είναι δύσκολο να απαντήσουμε και σε εκείνη την αναπόφευκτη κατηγορία τους, ότι δηλαδή στραφήκαμε εναντίον νομίμου βασιλέως, ενώ είμαστε υπήκοοί του. Μα αυτός που κάνει τέτοια στους υπηκόους του δεν είναι βασιλιάς, είναι ο πιο τυραννικός από όλους τους δυνάστες.

Ήταν αδύνατον οι ίδιοι νόμοι να συμφέρουν και εμάς και εκείνον, καθώς η θρησκεία του ήταν αντίθετη προς τη δική μας, των χριστιανών. [...] Επειδή όμως οι θρησκείες μας τόσο πολύ διέφεραν μεταξύ τους, δεν μας έβλεπαν σαν ανθρώπους αλλά σαν σκυλιά, γι' αυτό και κάθε επιθυμία τους ήταν ήδη επικυρωμένος νόμος · όσα εναντίον μας ήθελα να πράξουν, τόσοι ήταν και οι νόμοι τους.

Γιατί δεν μας τυραννούσε μόνο αυτός που ονομάζεται δυνάστης ή οι ηγεμόνες που έστελνε κάθε φορά στις πόλεις μας (αυτό παρ’ όλο που είναι από μόνο του δεινό, δεν θα ήταν ίσως τόσοφοβερό), αλλά ακόμα και οι ίδιοι οι δούλοι τους γίνονται τυραννικότατοι εξουσιαστές και κύριοι της ζωής μας. Διότι το να σκοτώσει κάποιος έναν Έλληνα χριστιανό δεν θεωρείται έγκλημα σε αυτούς, ακόμα και αν σε τίποτα δεν αδίκησε κανέναν. Το να φονεύσει κάποιος έναν "άπιστο", όπως μας αποκαλούν οι τύραννοι, είναι ισάξιο για αυτούς με το να σκοτώσεις έναν σκύλο.

Ενώ το να αντισταθείς σε αυτόν που πάει να σε σκοτώσει και να αποφύγεις τον φονέα και, αν μπορείς, να σωθείς, αυτό θεωρείται αδίκημα άξιο της χειρότερης τιμωρίας. Αυτούς λοιπόν που τόσο φοβερά τυραννούνται και θέλουν με τα όπλα να σωθούν θα τους παρομοίαζε κάποιος ορθά με αυτούς που εξεγείρονται στις ευνομούμενες πολιτείες; Αλώστε ούτε σε νόμιμο βασιλιά εναντιωθήκαμε.

Δεν είναι μικρά τα δεινά που αυτές οι κατηγορίες μας έχουν προκαλέσει. Και αυτό θα το καταλάβετε από τα παρακάτω.Ο πρίγκιπας Υψηλάντης, θέλοντας τεχνηέντως να επηρεάσει τους ομογενείς Έλληνες και να τους κάνει περισσότερο πρόθυμους για μάχη, στην προκήρυξή του προσέθεσε με σοφία και στρατηγική σκέψη το "άλλη τις δύναμις υπερτέρα των δικαιωμάτων ημών υπερασπίσεται". Γιατί αφενός ο τύραννος δεν ήταν μικρός, αφετέρου γνώριζε ότι και εμείς είμαστε φοβισμένοι ύστερα από τόσο πολύ χρόνο δουλείας και ότι δεν υπήρχε άλλος τρόπος να συνέλθουμε και να αποκτήσουμε γενναίο φρόνημα εναντίον αυτών που με πυγμή μάς εξουσιάζουν. Τότε λοιπόν πρόθυμα οι περισσότεροι προετοιμάζονταν για επίθεση. Όταν όμως το βασιλικό εκείνο θέσπισμα διακηρύχθηκε, να μην προσδοκά καμία βοήθεια ο πρίγκιπας Υψηλάντης και ότι το τόλμημα του είναι δείγμα ανοησίας και αυθάδειας, όλοι οι Έλληνες καταλήφθηκαν από αθυμία και δίσταζαν να ξεκινήσουν την εξέγερση. Τότε λοιπόν ο δυνάστης εξαγριώθηκε και έσπειρε τον φόνο στις ελληνικές πόλεις. Αν το ψήφισμα εκείνο δεν είχε γίνει, ίσως να είχε ήδη τιμωρηθεί ο τύραννος και ίσως να μην είχαν χαθεί τόση άνθρωποι. […] Είναι, ωστόσο, δυνατό την εναντίον μας ορμή των τυράννων να αναχαιτίσουμε, αν νοιαστείτε για εμάς, όσοι έχουμε πλέον απομείνει και δεν έχουμε ακόμα εξοντωθεί από αυτούς.

Βέβαια, ακόμα και αν τίποτε άλλο δεινό δεν παθαίναμε από αυτούς τους τυράννους και ακόμα και αν δεν ήθελαν όλους εμάς να μας καταστρέψουν, θα επιθυμούσαμε να θεωρείτε μέγιστο δεινό και μόνο το ότι είμαστε δούλοι σε τυραννικότατους και ανομότατους εξουσιαστές. Γιατί γνωρίζετε ότι εξαιτίας των δικών μας προγόνων η Ευρώπη κατέστη ευνομούμενη και ευτυχής. Η σοφία και οι επιστήμες και οι τέχνες που προήλθαν από αυτούς, είναι που οδήγησαν τους λαούς της Ευρώπης να ζουν με ευημερία. Τους απογόνους λοιπόν εκείνων που εξ αιτίας τους λάβατε την ευημερία μην ανεχθείτε να τους βλέπετε να χάνονται από τους βαρβάρους και ούτε καν μικρή βοήθεια να μην αξιώνονται να λάβουν από εσάς. Αφήνουμε δε κατά μέρος το ποσό οι δικοί μας πρόγονοι συνεισέφεραν σε αυτήν εδώ την ιερότατη θρησκεία, από την οποία και τα δικαιώματα όλων όσοι την ακολουθούν ασφαλέστερα καθίστανται και τα καθήκοντα του καθενός εμπεδώνονται και ο ανθρώπινος βίος, όλο και περισσότερο διέπεται από ειρήνη.

Αλλά ακόμα και αν δεν έλεγε κάποιος ότι αποκτήσατε όλα αυτά από τους προγόνους μας, όμως και μόνο επειδή είμαστε ομόθρησκοι με εσάς θα έπρεπε να μας σώσετε. Από τον ίδιο τον θείο νόμο μας παραδίδεται ως εντολή το να συμπάσχει κάποιος με τους οικείους και τους δικούς του ανθρώπους, όταν φερ' ειπείν ο Παύλος βοά και λέει ότι πρέπει οι πιστοί να προνοούν για τους οικείους και για τους δικούς τους (Α' Τιμ. 5, 8 "εἰ δέ τις τῶν ἰδίων καὶ μάλιστα τῶν οἰκείων οὐ προνοεῖ, τὴν πίστιν ἤρνηται καὶ ἔστιν ἀπίστου χείρων’’).Τι είναι περισσότερο ενδεικτικό της οικειότητας και ταυτίσεως με κάποιον από το να μετέχει κανείς εξίσου των θείων Χαρίτων; Και τι άλλο συνδέει περισσότερο τους ανθρώπους από το να έχουν την ίδια πίστη;

Πότε κάποιος θα φαινόταν ότι είναι φιλάνθρωπος, παρά όταν εναντιώνεται σε αυτούς που φονεύουν αθώους; Και εκείνος ο Μωυσής όταν είδε κάποιον Αιγύπτιο να χτυπά έναν ομόθρησκό του Εβραίο και σκότωσε τον υβριστή, θεωρήθηκε ότι κάνει δίκαιη και ευσεβή πράξη.

Και μη σκεφθείτε, ΚΡΑΤΙΣΤΟΙ ΒΑΣΙΛΕΙΣ, ότι στο σημείο που έχουν φτάσει τα πράγματα είναι δυνατό εφεξής να συμβιώνουμε στην Ελλάδα εμείς οι Έλληνες με τους αχρείους δυνάστες.

Σκεφθείτε, ΕΞΟΧΟΤΑΤΟΙ ΒΑΣΙΛΕΙΣ της Ευρώπης, και σύ, η ΕΥΔΑΙΜΩΝ και ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΗ ΑΓΓΛΙΑ, για λίγη δική σας βοήθεια πόση καλή φήμη και δόξα θα αποκτήσετε από τους ανθρώπους.

Όταν, για τον Θεό, όλοι θα έχουν φονευθεί τότε θα θέλετε να τιμωρήσετε τους απάνθρωπους φονείς; Αλλά ποιος τότε θα σας εκφράσει ευγνωμοσύνη»;

Και η επιστολή-αναφορά κλείνει με την εξής επωδό:

Τα επιχειρήματα τα οποία διατρέχουν κάθε παράγραφο και κάθε πρόταση τής αναφοράς από την αρχή μέχρι το τέλος της είναι, κατά σειρά συχνότητας, τα εξής: (α) Η κοινή χριστιανική θρησκεία. (περίπου 80 φορές γίνεται αναφορά σε όρους που αναφέρονται ή έχουν σχέση με την χριστιανική θρησκεία). β) Τα δυσθεώρητα ανθρωπίνοις λογισμοίς δεινά που οδηγούν τους Έλληνες στην επανάσταση. (γ) Το αστήρικτο των λόγων τού ‘’βέτο’' της Ιερής Συμμαχίας. (δ) Οι επαπειλούμενοι κίνδυνοι για την Ευρώπη εάν ο δυνάστης αφεθεί ανενόχλητος. (ε) Η συμπεριφορά τού αλλόθρησκου ηγεμόνα, η οποία δεν είναι όμοια με αυτή των ηγεμόνων τής δύσης.

200 χρόνια μετά

Διακόσια χρόνια μετά την επανάσταση του 1821 τι έχει αλλάξει και τι δεν έχει μεταβληθεί μέσα στην διαχρονική αυτή πορεία της Ελλάδας; Πώς διαμορφώνοντα τα πράγματα μέσα σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο παγκόσμιο περιβάλλον; Από την μια πλευρά έχομε την εδαφική επέκταση των γεωγραφικών ορίων τής Ελλάδας και τη διαμόρφωση ενός σύγχρονου κράτους, το οποίο εδώ κα 40 χρόνια αποτελεί μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την άλλη θα έλεγε κανείς ότι όπως πάντα προσβλέπουμε στην Ευρώπη. Προσβλέπουμε επίσης παγίως, ήδη από πολλών δεκαετιών, στην στήριξη της υπερδύναμης των ΗΠΑ για την αντιμετώπιση εθνικών πλέον ζητημάτων μας. Δημιουργήσαμε διαφόρων ειδών συμμαχίες, όπως π.χ. με μεσογειακές χώρες.

Όμως αλλάζοντας περιβάλλον διακρινόμαστε και ασφαλώς όχι παραδόξως. Το αποτέλεσμα αυτό είναι παράγωγο ενός αναγκαίου κακού, δηλαδή τού νέου μεταναστευτικού ρεύματος με την αναχώρηση από την χώρα μας όχι εργατικού δυναμικού πλέον, αλλά σφύζουσας νεανικής επιστημονικής δύναμης και των δύο φύλων.

Ασφαλώς, βρισκόμαστε ενώπιον μιας νέας τάξης πραγμάτων γενικώς. Σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον που ο άνθρωπος δημιουργεί, καινοτομεί, αναπλάθει, καταστρέφει, αποδομεί τρέχοντας με ασύλληπτες ταχύτητες. Τα πρόσωπα που εκφράζουν αντιπροσωπεύουν ή εκπροσωπούν την αντίδραση ή την άρνηση απέναντι στην προσπάθεια του ’λλου για να ζήσει (όταν μάλιστα ο άλλος είναι πολύ μικρός ως προς ένα πλήθος χαρακτηριστικών που συγκεντρώνει, ώστε να χαρακτηρίζεται αδύνατος ή ευάλωτος) δεν είναι άλλα από αυτά που χθες ήθελαν αυτόν τον ’λλο ως δούλο η δουλοπάροικο και σήμερα ως προγραμματισμένη μηχανή ή ρομπότ για να εργάζεται για το δικό τους συμφέρον και μάλιστα χωρίς οποιαδήποτε εκ μέρους τους προσπάθεια.

Αξιότιμες Κυρίες, αξιότιμοι Κυρίοι,

Ειδικά εφέτος, παράλληλα προς τα ειωθότα κα την επελθούσα δουλεία τού κορωνοϊού, έχομε τον εορτασμό μιας εξαιρετικής επετείου. Επετείου όχι μόνο για την ανάδειξη ή την περιγραφή επιτευγμάτων και κατορθωμάτων των αγωνιστών προγόνων μας αλλά και για συνειδητοποίηση της θυσίας τους και της ανάγκης μη επανάληψης και επικράτησης σφαλμάτων λόγω εγωιστικών διαθέσεων που καλλιεργούν την αντιπαλότητα.

Το ζητούμενο δεν είναι να αναλογιζόμαστε απλώς το τι επέτυχαν οι πρόγονοί μας και να μένουμε σε αυτά κομπάζοντας, αλλά το πως δεν θα απολεσθεί το καταπίστευμα και το πως η οποιαδήποτε επόμενη νίκη δεν θα οδηγεί σε εμφύλια διαμάχη θεωρώντας, ότι η νίκη ανήκει στα πρόσωπα και όχι στο έθνος.

Θα έσφαλλε κανείς εάν σκεπτόταν, ότι η θυσία των προγόνων μας για την απαλλαγή από την δουλεία και την απόκτηση της ελευθερίας, την οποία και οι επόμενες γενιές διέσωσαν και διεύρυναν ίσως δεν μας συνεγείρει συνολικά, αλλά μπορεί και κάπου στο πίσω μέρος τής κεφαλής μερικών από εμάς να σκαλίζει κάποιες παράδοξες σκέψεις, όπως ότι ο αγώνας των προγόνων μας καθυστέρησε τον αποχριστιανισμό και διατήρησε την προγονολατρεία- προγονοπληξία.

Ας μην ξεχνούμε ότι ακόμη και ο Κ. Παλαμάς, έχει ‘’σκιαγραφηθεί… ως μονότροπα ιδεαλιστής και απολύτως εθνοκεντρικός’’ 12. Όμως, ό,τι και να επιχειρείται, αισθανόμαστε υπερηφάνεια όχι μόνο όταν ακούμε τον Ολυμπιακό Ύμνο στις πρωτεύουσες του κόσμου, αλλά ακόμη και όταν διαβάζουμε σε περιοδική έκδοση εκπολιτιστικού Συλλόγου13, τι ακριβώς θέλει να εκφράσει ο ποιητής με το "Ελληνόπουλο" της επαναστατικής περιόδου που αγωνίζεται για την ελευθερία τού έθνους του. Πρόκειται για την γνωστή μετάφραση του ποιήματος του Ουγκώ (L' Enfant), του φιλέλληνα που διακρινόταν ‘’για την ελευθεροφροσύνη του, τα δημοκρατικά και ανθρωπιστικά του ιδεώδη, την κοινωνική του ευαισθησία”14.

Με μεγάλη χαρά και ικανοποίηση βλέπουμε όλες αυτές τις θαυμάσιες επετειακές παραγωγές και ποικίλες εκδηλώσεις (δημόσιες και ιδιωτικές, φυσικών και νομικών προσώπων, με εικόνα, λόγο, μουσική επένδυση κ.λπ.), οι οποίες καθημερινά αυξάνονται και ως παραπόταμοι χύνονται στον μεγάλο ποταμό που τείνει να γίνει χείμαρρος, ενώ τα διαφημιστικά μηνύματα είναι εμπνευσμένα και θεαματκά.

Όμως, πόσοι και ποιοι παρακολουθούμε όλα τα σχετικά αφιερώματα των δωρεάν και με συνδρομή τηλεοπτικών σταθμών και των άλλων ΜΜΕ; Σε ποιο βαθμό είμαστε θεατές ή/και ακροατές. Ποιοι και με ποιες προϋποθέσεις, ανεξαρτήτως μέσου προβολής και ηλικιακής ομάδας, μπορούν να κοσκινίζουν τις πληροφορίες, τόσο γενικότερα όσο και ειδικά αυτές της επετειακής περιόδου, όταν μάλιστα την πληροφορία αυτή την προσφέρουν διακεκριμένοι επιστήμονες και δημοσιογράφοι γενικότερης αναγνώρισης και σχεδόν ανεπιφύλακτης αποδοχής;

Διότι, εάν η πληροφορία αυτή βρίσκεται σε διάσταση με ότι τυπώνεται, ανατυπώνεται και διδάσκεται μέσω των διδακτικών εγχειριδίων, τότε κάτι από όλα αυτά πρέπει να αλλάξει και γρήγορα, διότι τους νέους ανθρώπους που έχουν ολοκληρώσει τις παντός είδους σπουδές τους, τους απασχολούν νέων μορφών δουλείες και ζητούν βοήθεια από εμάς; Γενικώς οι νέοι ζητούν κάτι που δικαιούνται. Ζητούν βοήθεια προς κατάκτηση κοινωνικών αγαθών, όπως η εκπαίδευση και η εργασία. Ζητούν να τους επιτρέψουμε να διαφυλάξουν ότι τους προσέφεραν οι θυσίες τού χθες και να μην τους αποπροσανατολίζουν με διαμετρικά αντίθετες ερμηνευτικές προσεγγίσεις, δηλαδή χωρίς διαφορές μεταξύ θεωρίας και πράξης.

Χωρίς η μία πλευρά να φιλτράρει τα γεγονότα, όπως ο φακός τού φωτογράφου, κατ’ εντολήν τού σκηνοθέτη, ώστε να αποκρύπτονται οι ρυτίδες, και η άλλη να υπερθεματίζει προβάλλοντας και επαινώντας άλλα ζητήματα, ώστε εντέχνως να εμφυτεύεται η αμφιβολία. Χωρίς να επιζητείται η ευχαρίστηση ή η ικανοποίηση και αντίστροφα η αλλαγή άποψης τής μιας ή της άλλης πλευράς, αλλά ο αντικειμενικός τρόπος ενημέρωσης των νέων ανθρώπων και η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης τους , ώστε να αποκτήσουν την ικανότητα διάκρισης του ήχου τού κουδουνιού για διάλειμμα, από τον ήχο τού κουδουνιού για είσοδο στην τάξη, παρόλο ότι οι ήχοι είναι ίδιοι.

Το Διαδίκτυο και το ‘’ευαγγέλιο τής τηλεόρασης’’, τα οποία με την κατ’ αίσθηση αντίληψη της αληθούς ή της εικονικής πραγματικότητα δημιουργούν την αντίληψη της γενικά αναμφισβήτητης πραγματικότητας, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα το σχολείο, το οποίο καθημερινά θα εξελίσσεται κατά δυναμικό τρόπο, παρά το γεγονός ότι καθημερινώς θα εγκαλείται, έως ότου φτάσουμε στο απόλυτο ‘’τηλεσχολείο’’ μιας άλλης κοινωνίας. Διότι, στο πλαίσιο της πορείας προς την παγκοσμιοποίηση, το τηλεοπτικό περιβάλλον ̶ εν ονόματι της ελεύθερης διακίνησης ιδεών, αγαθών και προσώπων που αποτελεί ζητούμενο κάθε λογικού ανθρώπου ̶ μας βομβαρδίζει καθημερινώς και αδιάκοπα και με ό,τι απαξιώνει την έννοια του ανθρώπου και με ό,τι τον αγκυρώνει στην ενστικτώδη υποκειμενικό-ατομοκρατική συμπεριφορά, απαξιώνοντας παράλληλα διαχρονικής ισχύος ιδεώδη.

Είναι αναγκαία, λοιπόν, η επιπρόσθετη διδασκαλία μέσα στο περιβάλλον και σε όλες τις βαθμίδες τόσο της κατά σύστημα όσο και κάθε άλλης μορφής εκπαίδευσης. Διαφορετικά μόλις σβήσουν τα δύο κεράκια (ένα για κάθε εκατονταετία) στην τούρτα των γενεθλίων θα σβήσουν και τα μηνύματα.

Ίσως, η συγκυρία τής νέας δουλείας ̶ τής και πανδημίας καλουμένης ̶ να μας αφυπνίσει, για να δούμε, ότι αυτά που ζούμε σε παγκόσμιο επίπεδο δεν είναι όνειρο αλλά οι νέες μορφές άμεσης ή έμμεσης δουλείας. Δουλείας, η οποία επιτυγχάνεται με τους πάσης μορφής πολέμους: θερμούς, ψυχρούς, οικονομικούς, βιολογικούς (εμπρόθετους ή απρόθετους/τυχαίους) κ.ά., σύντομους ή πολυετείς. Τα όπλα ποικίλα, από τη μία πλευρά αρχίζοντας με την απλή δια των χειρών ή των ποδών επίθεση, συνεχίζοντας με το βόλι και, τελικά, φθάνοντας στην διαστημική δράση και από την άλλη με την αποδόμηση, την μεταλλαγή, την λήθη δια της προοδευτικής απόσβεσης, την μη διαφύλαξη της πνευματικής υγείας.

Προ διετίας, όπως μου διηγείται αξιόπιστο πρόσωπο, μία μικρή ομάδα μαθητών τού Δημοτικού, η οποία, όπως προέκυψε εκ των υστέρων είχε αναλάβει την εκπόνηση μιας ομαδικής εργασίας για την Φιλική Εταιρεία, την καρδιά τού Υψηλάντη κ.ά., φθάνοντας στο τέρμα τής οδού Σκουφά, 200 μέτρα πριν από το Προεδρικό Μέγαρο, ρωτά έναν διερχόμενο και παράλληλα δείχνοντας: "αυτή είναι η Πλατεία Φιλικής Εταιρείας"; Ο ερωτηθείς απάντησε με μία σχεδόν αντανακλαστική κίνηση προσώπου και ώμων που δήλωνε άγνοια και πριν ρωτήσουν κάποιον άλλον, ακούν κάποια φωνή από την αντίθετη της πορείας τους κατεύθυνση να τους ενημερώνει με την έπαρση του παντογνώστη λέγοντας: "αυτή είναι η Πλατεία Κολωνακίου". Ευτυχώς που ο ηλεκτρονικός χάρτης που είχαν τα παιδιά επέμενε.

Κλείνω την παρέκβαση αυτή και συγχρόνως την ομιλία μου προσθέτοντας, ότι κατά την επεισοδιακή αρχική τοποθέτηση της προτομής τού Εμμανουήλ Ξάνθου στην υπόψη πλατεία, ο εκ των ομιλητών Κ. Παλαμάς, εκπροσωπώντας την Ακαδημία Αθηνών, εξιστόρησε το έργο των Φιλικών προκαλώντας ιδιαίτερη αίσθηση15.

Αξιότιμες Κυρίες, αξιότιμοι Κυρίοι,

Τα κυρίως ζητούμενα, κατά την άποψη του ομιλούντος, είναι δύο: (α) Να προσφέρονται στους νέους ανθρώπους οι αντικειμενικές μέθοδοι αναζήτησης τής πληροφορίας, τα δύσκολα θέματα καθώς και οι θεωρούμενες δευτερεύοντος ενδιαφέροντος γνώσεις και με εναλλακτικές μεθόδους. Οι παροικούντες την Ιερουσαλήμ γνωρίζουν ότι υπάρχουν τέτοιες μέθοδοι. Μεταξύ αυτών είναι και η παιγνιώδης μορφή μάθησης, η αξιοποίηση της κατ΄ αίσθηση αντίληψης, η διαθεματική προσέγγιση της γνώσης, η επ’ ευκαιρία διδασκαλία-μάθηση. (β) Να παρουσιάζονται όλες οι απόψεις τεκμηριωμένα και όχι με δογματικές από καθέδρας δηλώσεις, όταν μάλιστα αυτές εμφανίζονται από δύο αντιθέτων προσεγγίσεων ή απόψεων πλευρές.

Σας ευχαριστώ για την συμμετοχή και την προσοχή σας και σας εύχομαι χρόνια πολλά.

1. Εορτάστηκε για πρώτη φορά στον τότε καθεδρικό Ι.Ν. τής Αγίας Ειρήνης στην Αιόλου.
Πηγή: https://www.cityofnafplio.com/

2. Ἀπολυτίκιον, Ἦχος δ',
https://glt.goarch.org/texts/Mar/Mar25.html και http://www.apostoliki-diakonia.gr/

3. Κάθισμα, Ἦχος γ', Σήμερον ἅπασα κτίσις ἀγάλλεται, ὅτι τὸ χαῖρέ σοι φωνεῖ Ἀρχάγγελος, εὐλογημένη σὺ Σεμνή, καὶ Ἄχραντε πανάμωμε. Σήμερον τοῦ ὄφεως, ἀμαυροῦται τὸ φρύαγμα· ἀρᾶς γὰρ διαλέλυται, τοῦ Προπάτορος σύνδεσμος. Διὸ καὶ κατὰ πάντα βοῶμέν σοι· Χαῖρε ἡ Κεχαριτωμένη.
https://glt.goarch.org/texts/Mar/Mar25.html

4. Προεδρία της Ελληνικής Δημοκρατίας (2018). Εθνικός Ύμνος.
Πηγή: https://www.presidency.gr/proedria/ethnikos-ymnos-ths-ellados/

5. Αποστολική Διακονία τής Εκκλησίας τής Ελλάδος (2020 1). Επιστολή των αγωνιζομένων Ελλήνων προς τους ηγεμόνες της Ευρώπης κατά το 1821.

6. Τουσίμης Γ., Κωνσταντίνος Μηνάς, Μηνωίδης, ένας Εδεσσαίος λόγιος του 1821, Σύμμεικτα, 403.
Αρχείο pdf

7. Κουτζακιώτης Γ., Η βιβλιοθήκη του Κ. Μηνά Μηνωίδη στις Σέρρες (1815 -1819) και η τύχη της. Ο Ερανιστής, 23 (2001), σ. 220-221 και Τουσίμης Γ. , ό.π.
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/eranistis/article/view/1530

8. Παπάζογλου Γ. Ό Μηνωίδης Μηνάς και ένας κατάλογος χειρογράφων της μονής τού Τιμίου Προδρόμου Σερρών, Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός, Φιλολογικό Περιοδικό, τόμ. ΛΓ΄(1991), σ. 65-79. Όλα τα άρθρα τού τόμου στο ψηφιοποιημένο αρχείο τού ΦΣΠ.
Αρχείο pdf.

9. Κουτζακιώτης Γ. και Τουσίμης Γ., ό.π .

10. Κουτζακιώτης Γ. και Τουσίμης Γ., ό.π.

11. Ερτ2, Φωτεινά Μονοπάτια, 14 Μαρτίου 2021

12. Κόκορης Δημήτρης. Δείγμα κριτικής ωριμότητας από τον Μανόλη Αναγνωστάκη του Ξεκινήματος. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ζητήματα Νεοελληνικής Φιλολογίας, Πρακτικά ΙΔ΄ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης 27–30 Μαρτίου 2014 (Θεσσαλονίκη 2016, σ. 895).

13. Βαρώνη Μ. Η καταστροφή της Χίου και το ποίημα του Βίκτωρος Ουγκώ ‘’Το Ελληνόπουλο’’/ Περιοδικό Καμπάνες, τ. 17 (Δεκ. 2020, Ιαν. 2021, σ.72)

14. Λουκία Δρούλια, Βίκτωρ Ουγκώ:Οι φιλελληνικές του εκδηλώσεις, σ. 54.
http://helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/774/1/M01.021.04.pdf

15. Σκιαδάς Ελευθέριος. Όταν στηνόταν η προτομή του Εμμανουήλ Ξάνθου. Τα Αθηναϊκά (ηλεκτρονική έκδοση, 27/11/2020)
https://www.taathinaika.gr/otan-stinotan-i-protomi-tou-emmanouil-ksanthou/