Προεόρτια των Χριστουγέννων
Ιωάννου Φουντούλη, Λογική Λατρεία , Αθήνα 1997 3,
Αποστολική Διακονία, σελ. 328-335
 Σε λίγες ήμέρες θα εορτάσωμε την μεγάλην εορτή του χριστιανικοϋ κόσμου, την εορτή των Χριστουγέννων. Το γεγονός της γεννήσεως του Κυρίου θα ξαναφέρη η Εκκλησία μπροστά στα μάτια της ψυχής μας και θα μας καλέση να προσκυνήσουμε μαζί με τους ποιμένας και με τους μάγους τον γεννηθέντα βασιλέα και να υμνολογήσωμε μαζί με τις στρατιές των ουρανίων αγγέλων την ενανθρώπησι του Θεού της ειρήνης και της αγάπης. Το «Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία», ο αγγελικός ύμνος της γεννήσεως(Λουκ. 2, 14) , θα αντηχήση και πάλι στους ναούς μας. Στο νεογέννητο βρέφος της Βηθλεέμ θα ιδούμε τον τεχθέντα Σωτήρά μας, τον ενανθρωπήσαντα Θεό. Σ' αυτό το βρέφος θα αντικρύσωμε την «λύτρωσιν» που «απέστειλεν ο Κύριος τω λαώ αυτού» (Ψάλμ. 110, 9), γιατί μέσα στο βρεφικό του σώμα δεν κρύβεται μόνον ο Θεός, αλλά και το πλήρωμα της σωτηρίας μας, η ανακαίνισις και η θέωσις της φθαρτής μας φύσεως, η καινή κτίσις· ο άνθρωπος που γίνεται Θεός, αυτό το μυστήριο της σωτηρίας και της λυτρώσεως όλων ημών.
Ακριβως δε λόγω της θεολογικής της αυτής σπουδαιότητος η εορτή των Χριστουγέννων αποτελεί μαζί με την εορτή του Πάσχα τους δύο μεγάλους πόλους γύρω από τους οποίους στρέφεται το λειτουργικό έτος. Το Πάσχα είναι η κορωνίς των κινητών και τα Χριστούγεννα των ακινήτων εορτών. Ειδικά δε η εορτή των Χριστουγέννων είναι η «μητρόπολις» των εορτών κατά τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο (Εις τον μακάριον Φιλογόνιον, 3), γιατί το γεγονός που εορτάζομε κατ' αυτή είναι η προϋπόθεσις όλων των άλλων σταθμών της σωτηρίας μας. Αν δεν εγεννάτο ο Χριστός ούτε θα εβαπτίζετο, ούτε θα εδίδασκε και θα εθαυματούργει,ούτε θα έπασχε και θα ανίστατο. Ήδη με την γέννησι του Χριστού η σωτηρία του γένους μας έχει δυνάμει συντελεσθή. Η θεία και η ανθρωπίνη φύσις έχουν ενωθή εν Χριστώ. Ο Θεός και άνθρωπος Ιησούς Χριστός αποτελεί την ζώσαν εικόνα και την εγγύησι της μελλοντικής εν Χριστώ ανακεφαλαιώσεως των πάντων.
Θα περίμενε κανείς ύστερα από όλα αυτά η εορτή των Χριστουγέννων να είναι και η χρονολογικώς πρώτη εορτή του χριστιανικού ημερολογίου. Η εορτή όμως του Πάσχα και η καθ' εβδομάδα επανάληψίς της, η Κυριακή, είναι κατά πολύ αρχαιοτέρα από τα Χριστούγεννα. Για πρώτη φορά κατά τα μέσα του Β' αιώνος αιρετικές γνωστικές παραφυάδες αρχίζουν να εορτάζουν τα Χριστούγεννα μαζί με την βάπτισι του Χριστού την παλαιά ημερομηνία του χειμερινού ηλιοστασίου, στας 6 δηλαδή Ιανουαρίου. Μέχρι τον Δ' αιώνα στην Ανατολή συνεώρταζαν την ημέρα αυτή τις δύο αυτές εορτές με το όνομα «Επιφάνεια» ή «Θεοφάνεια».
Η ακριβής ημέρα της γεννήσεως του Χριστού δεν μας είναι γνωστή από τα Ευαγγέλια. Από ενδείξεις που έχομε από τον ευαγγελιστή Λουκά (απογραφή, ταξείδι επιτόκου γυναικός, παραμονή σε σταύλο ζώων, ποιμένες αγραυλούντες και φυλάσσοντες τας φυλακάς της νυκτός), φαίνεται ότι η γέννησίς Του δεν έγινε κατά τους χειμερινούς μήνες. Οι οπαδοί του Βασιλείδου την καθώριζαν στας 20 Μαΐου ή στας 19 ή στας 20 Απριλίου. Για πρώτη φορά γύρω στο 330 εισήχθη στην Ρώμη η εορτή των Χριστουγέννων χωριστά από την εορτή των Επιφανείων της 6ης Ιανουαρίου. Ημέρα έορτασμοϋ της καθωρίσθη η 25η Δεκεμβρίου, όχι γιατί κατ' αυτήν υπελόγισαν ότι εγεννήθη ο Χριστός, αλλά για τους ίδίους λόγους που είδαμε ότι στην Ανατολή ωρίσθη η 6 η Ιανουαρίου. Η 25η Δεκεμβρίου ήταν κατά το νέο τότε ημερολόγιο η ημέρα του χειμερινού ηλιοστασίου. Κατ' αυτήν οι εθνικοί εώρταζαν την γενέθλιο ημέρα του αηττήτου ήλίου, την αύξηση δηλαδή της ημέρας, την νίκη του φωτός κατά του σκότους. Στην παγανιστική αυτήν εορτή η χριστιανική Εκκλησία πολύ σοφά αντέταξε την γέννησι του αληθινύϋ φωτός, του νοητού ηλίου της δικαιοσύνης, του Χριστού, που ανέτειλεν εκ Παρθένου και εφώτισε την εν σκότει και σκιά θανάτου ανθρωπότητα. Ήταν δε τόσον επιτυχής ο συνδυασμός αυτός, ώστε μέσα σε λίγα χρόνια η εορτή των Χριστουγέννων διεδόθη σ' ολόκληρο σχεδόν τον χριστιανικό κόσμο. Από την Ρώμη διεδόθη στην Δύσι· γύρω στα 376 την βρίσκομε στις Εκκλησίες της Αντιόχειας και της Καισαρείας Καππαδοκίας, γύρω στο 431 στα Ιεροσόλυμα και βαθμηδόν σ' όλες τις Εκκλησιες της Ανατολής, εκτός από την αρμενική.
Συγχρόνως με την διάδοσί της παρουσιάζεται και μία προσπάθεια ιστορικής της δικαιώσεως. Ο Πρόδρομος συνελήφθη εξ μήνες προ του ευαγγελισμού της Θεοτόκου (Λουκ. 1, 26). Με βάσι την 25 η Δεκεμβρίου ο ευαγγελισμός πρέπει να έγινε πριν από εννέα μήνες, δηλαδή την 25 η Μαρτίου και η σύλληψις του Προδρόμου την 23 η Σεπτεμβρίου. Πατήρ του Προδρόμου ήταν ο ιερεύς Ζαχαρίας, που μπήκε στο ιερό να θυμιάση και είδε τον άγγελο, που του ευηγγελίσθη την μέλλουσα σύλληψι του Βαπτιστού (Λουκ. 1, 9-11). Εδώ τα πράγματα πιέζονται λίγο για να δώσουν το ζητούμενο. Ο Ζαχαρίας γίνεται αρχιερεύς και δεν μπαίνει στα άγια, αλλά στα άγια των αγίων του ιουδαϊκού ναού. Στα άγια των αγίων έμπαινε ο αρχιερεύς μόνον μία φορά το έτος, στην εορτή του εξιλασμού. Αυτή τοποθετείται λίγο προ της 23ης του Σεπτεμβρίου. Έτσι και από άλλο δρόμο ερχόμαστε στις ίδιες ημερομηνίες: 23η Σεπτεμβρίου σύλληψις του Προδρόμου, 25η Μαρτίου ευαγγελισμός της Θεοτόκου «τω μηνί τω έκτω» 24η Ιουνιου γέννησις του Προδρόμου και μετά από εξ μήνες γέννησις τοϋ Χριστού: 25η Δεκεμβρίου.
Στην λειτουργική διαμόρφωσι της εορτής των Χριστουγέννων επέδρασε η προϋφισταμένη, καθώς είπαμε, εορτή του Πάσχα. Κατά τον Δ΄ αιώνα στα Ιεροσόλυμα, καθώς μαρτυρεί η προσκυνήτρια Αιθερία στο Οδοιπορικό της, κατά μίμησι του Πάσχα εγίνετο νυκτερινή λειτουργία από τον επίσκοπο Ιεροσολύμων στον ναό της Γεννήσεως στην Βηθλεέμ. Μετά από αυτήν όλος ο λαός με επί κεφαλής τον κλήρο και τον επίσκοπο κατηυθύνοντο εν λιτανεία στα Ιεροσόλυμα ψάλλοντες το «Ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου». Στον ναό της Αναστάσεως εγίνετο ύστερα από μικρά διακοπή η δευτέρα λειτουργία. Με την πάροδο του χρόνου η επίδρασις του Πάσχα εγίνετο όλο και μεγαλυτέρα. Στην σημερινή δε μορφή των ακολουθιών μπορούμε εύκολα να διακρίνωμε τον βαθμό και τα στοιχεία των επιδράσεων αυτών, ιδίως στην προεόρτιο περίοδο, την οποία και διερχόμεθα.
Πρώτον προσετέθη στην εορτή των Χριστουγέννων μία προπαρασκευαστική Κυριακή· την ωνόμασαν «Κυριακή των αγίων Πατέρων». Πατέρες εννοούνται όχι οι Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά οι κατά σάρκα πρόγονοι του Χριστού και μάλιστα ο γενάρχης Αβραάμ. Ύστερα το θέμα της Κυριακής αυτής διεπλατύνθη και περιέλαβε όλους τους προ Χριστού δικαίους της Παλαιάς Διαθήκης, προγόνους ή μη του Χριστού. Ως ευαγγελική περικοπή ανεγινώσκετο, όπως και μέχρι σήμερα, η γενεαλογία του Χριστού, που περιέχεται στο πρώτο κεφάλαιο του Κατά Ματθαίον Εύαγγελίου, και ως απόστολος από την Προς Εβραίους επιστολή η περικοπή που αναφέρεται στα παθήματα των «μαρτυρηθέντων δια της πίστεως» ανδρών της Παλαιάς Διαθήκης (Εβρ. 11, 9-10. 32-40). Η διαπλάτυνσις αυτή του εορτολογικού περιεχομένου της Κυριακής προ των Χριστουγέννων και η τάσις αναπτύξεως της προπαρασκευαστικής περιόδου επέφεραν βραδύτερον την διχοτόμησι, τρόπον τινά, της Κυριακής αυτής και την μετάθεσι μέρους του θέματός της στην προ αυτής Κυριακή. Έτσι οι Κυριακές των αγίων Πατέρων έγιναν δύο και, προς διάκρισιν, η μία ωνομάσθη «Κυριακή προ της Χριστού γεννήσεως», η παλαιοτέρα, και η άλλη διετήρησε το παλαιό όνομα «Κυριακή των αγίων Πατέρων», που για να μη συγχέεται με τις Κυριακές των Πατέρων των Οικουμενικών Συνόδων πήρε το όνομα «Κυριακή των Προπατόρων». Γι' αυτήν εξελέγη η ευαγγελική περικοπή που ομιλεί για το μέγα δείπνο της βασιλείας των ουρανών, στο οποίο πολλοί από ανατολών και δυσμών θα έλθουν και θα ανακλιθούν μαζί με τον Αβραάμ, ενώ οι υιοί του νυμφώνος, οι Ισραηλίται, θα εκβληθούν έξω (Λουκ. 14, 4. 24. Πρβλ., Ματθ., 8, 11). . Για να εμπλουτισθή το θέμα της Κυριακής αυτής μετετέθη σ' αυτήν και η μνήμη του προφήτου Δανιήλ και των τριών παίδων από την 17η Δεκεμβρίου. Αλλά και για την προ της Κυριακής των Προπατόρων Κυριακή, την τρίτη δηλαδή προ των Χριστουγέννων, ανεζητήθη ανάλογος προεόρτιος περικοπή και ως τέτοια προεκρίθη εκ μεταθέσεως η περικοπή του Ευαγγελίου του Λουκά της Γ΄ Κυριακής, που ομιλεί για την θεραπεία της συγκυπτούσης, που ήταν «θυγάτηρ του Αβραάμ» (Λουκ. 13, 10-17). Έτσι όλος ο Δεκέμβριος μήνας πήρε προεόρτιο χαρακτήρα. Είναι αφιερωμένος στην Παλαιά Διαθήκη, στους προφήτας και στους προπάτορας του Χριστού, στην περίοδο της αναμονής του Μεσσίου. Γι' αυτό ακριβώς βλέπομε να αναγράφεται στα εορτολόγια η μνήμη του προφήτου Ναούμ την 1η Δεκεμβρίου, του προφήτου Αββακούμ την 2α , του προφήτου Σοφονίου την 3η , του προφήτου Αγγαίου την 16η και του προφήτου Δανιήλ και των τριών παίδων την 17η . Του Πάσχα προηγείτο νηστεία. Τα Χριστούγεννα κατ' αρχάς απέκτησαν μία όλιγοήμερο προπαρασκευαστική νηστεία, που κατά τον Ζ' αιώνα ελκυομένη από το πρότυπο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής έγινε και αυτή τεσσαρακονθήμερος και αρχίζει από την 15η Νοεμβρίου.
Αλλα το στοιχείο εκείνο που έδωσε, όπως συνήθως, ιδιαίτερο προπαρασκευαστικό και προεόρτιο τόνο στην προ των Χριστουγέννων περίοδο είναι οι ύμνοι, που παρεμβάλλονται στις ακολουθίες του εσπερινού, του άρθρου και του αποδείπνου των ημερών αυτών. Η παρεμβολή γίνεται κατά ένα μεθοδικό και κλιμακωτό ανοδικό σύστημα. Από την 21η Νοεμβρίου αρχίζουν να ψάλλωνται οι καταβασίες των Χριστουγέννων «Χριστός γεννάται δοξάσατε . . .», από την 26η προστίθεται και το προεόρτιο κοντάκιο «Η Παρθένος σήμερον τον προαιώνιον Λόγον. . .»· από την 30 η Νοεμβρίου αρχίζει η παρεμβολή και άλλων προεορτιών τροπαρίων. Από την 20 η Δεκεμβρίου το προεόρτιο στοιχείο κυριαρχεί πια στις ακολουθίες· κανόνες, στιχηρά, καθίσματα, εξαποστειλάρια έχουν προεόρτιο χαρακτήρα. Από αυτά τα πιο αξιοπρόσεκτα υμνογραφήματα που ψάλλονται κατά την περίοδο αυτή είναι σειρά αποστίχων με ακροστιχίδα κατ' αλφάβητον, ποίημα Ρωμανού του Μελωδού, που κατανέμονται καθ' ομάδας ως στιχηρά των αίνων, όλα του πλ. β' ήχου, και προσόμοιο του πρώτου τροπαρίου της σειράς αυτής, που χαρακτηριστικά μας δίδει και το θέμα όλων των άλλων:
« Αι αγγελικαί
προπορεύεσθε δυνάμεις·
οι εν Βηθλεέμ
ετοιμάσατε την φάτνην·
ο Λόγος γαρ γεννάται,
η Σοφία προέρχεται -
δέχου ασπασμόν η Εκκλησία·
εις την χαράν της Θεοτόκου,
λαοί είπωμεν·
Ευλογημένος ο ελθών
Θεός ήμών, δόξα σοι ».
Τις ημέρες αυτές ψάλλονται κατά τα απόδειπνα και τα προεόρτια τριώδια και οι κανόνες, ποιήματα Συμεών του Μεταφραστού, που εξαρτώνται και κατά την ακροστιχίδα και κατά το περιεχόμενο από τα αντίστοιχα τριώδια της Μεγάλης Έβδομάδος. Η προ των Χριστουγέννων εβδομάς παίρνει έτσι τον χαρακτήρα και πλέκεται κατά την μίμησιν της προ του Πάσχα Μεγάλης Εβδομάδος. Η μίμησις κορυφούται την παραμονή των Χριστουγέννων με την ακολουθία των μεγάλων ωρών και του εσπερινού, που έχουν ποιηθή κατά το πρότυπο των μεγάλων ωρών της Μεγάλης Παρασκευής και του μεγάλου εσπερινού του Πάσχα.
Από την ακολουθία της Κυριακής προ της Χριστού Γεννήσεως, που όπως είδαμε είναι αφιερωμένη στους προπάτορας του Χριστού, αποσπούμε τρία χαρακτηριστικά τροπάρια, τα δύο πρώτα στιχηρά των αίνων του πλ. α' ήχου προς το «Χαίροις ασκητικών» και το δοξαστικό του πλ. δ' ήχου. Ο προεόρτιος τόνος της χαράς και της ελπίδος για την επικειμένη γέννησι του Χριστού συνδυάζεται άριστα με το μνημόσυνο των προφητών και των προ του νόμου πατέρων.
«΄Αρόν σου την φωνήν αληθώς,
Σιών Θεοΰ η θεία πόλις, και κήρυξον
Πατέρων την θείαν μνήμην
συν Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ
τιμώσα τον αοίδιμον
ιδού συν Ιούδα τε
και Λευί μεγαλύνομεν,
Μωσήν τον μέγαν,
Ααρών τον θεσπέσιον και γεραίρομεν
συν Δαυίδ Ιησούν, Σαμουήλ.
Πάντες την προεόρτιον Χριστού θείαν αίνεσιν ύμνοις ενθέοις κροτούντες, της παρ' αυτού αγαθότητος τυχείν εξαιτούμεν του παρέχοντος τω κόσμω το μέγα έλεος.
Δεύρο ο εν πυρίνω ποτέ
έπιδιφρεύσας, Ηλιού, θείω άρματι,
θεόφρον Ελισσαιέ τε
συν Εζεκία ομού,
Ιωσία άμα συναγάλλεσθεσεπτή δωδεκάς τε
των προφητών η θεόπνευστος,
τοις γενεθλίοις
του Σωτήρος συγχόρευε
και εν άσμασι,
πάντες δίκαιοι άσατε.
Παίδες οι παμμακάριστοι,
οι δρόσω του Πνεύματος
σβέσαντες φλόγα καμίνου
υπέρ ημών ικετεύσατε,
Χριστόν δυσωπούντες
ταις ψυχαίς ημών δοθήναι
το μέγα έλεος».
«Των νομικών διδαγμάτων ο σύλλογος
την εν σαρκί εμφανίζει του Χριστού
θείαν γέννησιν,
τοις προ του νόμου την χάριν ευαγγελιζομένοις,
ως υπέρ νόμον τη πίστει υπάρξασιν·
όθεν της φθοράς απαλλαγής ούσαν πρόξενον
ταις εν Άδη κατεχομέναις ψυχαίς προεκήρυττον,
δια της αναστάσεως·
Κύριε, δόξα σοι».
|
