Η διαμόρφωσις της θείας Λατρείας- Από το μέσον της β΄ εκατονταετηρίδος έως και της Αλώσεως(1453)

Αρχιμ. Βασιλείου Κ. Στεφανίδου, Καθηγ. Πανεπιστημίου Αθηνών

Το παρόν κείμενο του αειμνήστου Καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών προέρχεται από το μνημειώδες έργο του Εκκλησιαστική ιστορία απ’ αρχής μέχρι σήμερον, αναθεωρημένο από τον συγγραφέα στην β΄ έκδοση του 1959, εκδίδεται δε κατόπιν εισηγήσεως της Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής Λειτουργικής Αναγεννήσεως. Το έργο χωρίζεται σε τρία μέρη: το πρώτο εξ αυτών εξετάζει τη οργάνωση της θείας Λατρείας κατά τους πρώτους δύο αιώνες υπάρξεως της Εκκλησίας, το β΄ μέρος κατά τους Γ΄ και Δ΄ αιώνες, ενώ το Γ΄ μέρος επικεντρώνεται στη θεία Λατρεία από του Σχίσματος έως και της Αλώσεως.

Σχ. 14X21, Σελ. 96, Τιμ. 5 €.

Λεῖτον    ἔργον- Τιμητικός Τόμος στη μνήμη του Καθηγητού π. Δημητρίου Τζέρπου

Η έκδοση του παρόντος τιμητικού τόμου στη μνήμη του μακαριστού λειτουργιολόγου και καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ π. Δημητρίου Τζέρπου περιλαμβάνει επιστημονικές μελέτες Πανεπιστημιακών, Ιεραρχών και επιστημονικών ερευνητών που καλύπτουν ένα ευρύτατο πεδίο της θεολογικής σκέψης και έρευνας.

Σχ. 17x24, Σελ. 848, Τιμ. 20€.

Η Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας από της υπογραφής του όρου ενώσεως έως και της καταργήσεως αυτού
Αρχιμανδρίτου Νεκταρίου Δ. Καρσιώτη

Μία εμβριθής ιστορικο-φιλολογική μελέτη, με την οποία καλύπτεται ένα μεγάλο κενό στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία με αντικείμενο την Σύνοδο  Φερράρας -Φλωρεντίας (1438-1439), η οποία επέδρασε καταλυτικά στο βυζαντινό γίγνεσθαι, διχάζοντας την Ορθόδοξη Εκκλησία, τον πολιτικό και πνευματικό κόσμο, αλλά και την κοινωνία στις κρίσιμες μάλιστα τελευταίες στιγμές της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο ερευνητής παρουσιάζει και αναλύει τις συνέπειες από την υπογραφή του Ενωτικού Όρου έως και την επίσημη κατάργησή του από την Πανορθόδοξο Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως του 1483/1484 επί τη βάσει των βυζαντινών πηγών.

Σχ. 17Χ24, Σελ. 608, Τιμ. 12€.

Αθηναγόρας και Olivier  Clément, ένας Πατριάρχης και ένας Καθηγητής μεταξύ των εθνικισμών και της παγκοσμιοποίησης,
    Andrea Riccardi

Ο συγγραφέας του έργου Andrea Riccardi, ιταλός ιστορικός και προσωπικός φίλος του O. Clément, χρησιμοποίησε ως βάση τόσο το έργο του O. Clément «Διάλογοι με τον Πατριάρχη Αθηναγόρα» (Dialogues avec le Patriarche Athénagoras, 1969), όσο τις σημειώσεις και τις εκτενείς επιστολές του για τις συζητήσεις που είχε μετέπειτα με τον Πατριάρχη Αθηναγόρα. Το έργο του Olivier Clément, όπως το ανέπτυξε ο ιταλός ιστορικός Andrea Riccardi, αναφέρεται στην αυθεντική συνέχεια της εξαιρετικής αποστολής του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Ορθοδόξου Εκκλησίας γενικότερα τόσο για την υπεράσπιση των ιερών και των οσίων του Γένους μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, όσο και για την αξιόπιστη προβολή της πλούσιας πνευματικής κληρονομίας του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας στους εγγύς και στους μακράν. Υπό το πνεύμα αυτό, η Αποστολική Διακονία ενέταξε την έκδοση του σπουδαίου αυτού έργου στο πλαίσιο των επετειακών εορταστικών εκδηλώσεων της Εκκλησίας της Ελλάδος για την ανάπτυξη όχι μόνο της σπουδαίας και μοναδικής ιστορικής σημασίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, αλλά και των ανεκτιμήτων ευεργετικών συνεπειών της για τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία.

Σχ. 14Χ24, σελ. 352, Τιμ. 7 €.

Ο πληγωμένος αετός
Στυλιανού Παπαδόπουλου (†)

Η αφηγηματική βιογραφία του θεηγόρου πνευματικού φωστήρα της Ορθοδοξίας, Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, συνταχθείσα από τον αείμνηστο πανεπιστημιακό Πατρολόγο Καθηγ. Στυλιανό Παπαδόπουλο. Το εν λόγω πόνημα επανεκδίδεται για δέκατη φορά, είκοσι οκτώ έτη από την πρώτη του έκδοση, παραμένοντας πάντοτε επίκαιρο για τον σύγχρονο χριστιανό, αφού προβάλλει την αληθή ευσέβεια, τον έρωτα για το θείο και το χάρισμα της αρχιερωσύνης. Ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος ως οικουμενικός διδάσκαλος παραμένει διαχρονικά το κλέος της Θεολογίας και ο μύστης της θείας ελλάμψεως.

Σχ.14Χ 21, Σελ. 400, Τιμ. 7€.

Το ελληνικό υπόβαθρο του Χριστιανισμού,
Μητρ. Πισιδίας Μεθοδίου ( Φούγια) (†)

Eπανέκδοση της κλασικής μελέτης για τα θεολογικά γράμματα επί του θέματος της σχέσεως Χριστιανισμού και Ελληνισμού, όπου αναλύεται η επίδραση που άσκησε η ελληνική παιδεία τόσο στους Πατέρες της Εκκλησίας, όσο και στην ορολογία που υιοθετήθηκε κατά τη διατύπωση των δογματικών αληθειών της Εκκλησίας κατά τις Οικουμενικές συνόδους.

Σχ. 14x21, Σελ. 320, Τιμ. 11€.

Οι άγγελοι και η αποστολή τους
Jean Daniélou

Η κλασική πραγματεία αγγελολογίας του περίφημου πατρολόγου Jean Daniélou στην οποία εξετάζεται η πολύπλευρη αποστολή των αγγέλων: από την κοινοποίηση του Νόμου και την πνευματική προετοιμασία των εθνών, έως τη συμμετοχή τους στο σωτηριολογικό σχέδιο του Θεού και τον ρόλο τους τόσο στον λειτουργικό βίο της Εκκλησίας, όσο και στη ζωή κάθε πιστού ξεχωριστά. Το έργο καλύπτει ένα μεγάλο κενό στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία. Εντυπωσιακή είναι η χρήση πατερικών κειμένων και ο εύληπτος τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται η περί αγγέλων διδασκαλία της Εκκλησίας μας.

Σχ. 14Χ24, Σελ. 174, Τιμή: 6€

† 3 Ιουνίου, Μνήμη του αγίου Ιερομάρτυρος Γρηγορίου, μητροπολίτου Δέρκων

Μητροπολίτου Φαναρίου Αγαθαγγέλου, 
Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Ιούνιος,
Αθήνα 2009, εκδ. Αποστολική Διακονία, σελ. 47-50

Ο Άγιος Ιερομάρτυς Γρηγόριος εγεννήθηκε περί τα μέσα του 18ου αιώνος μ.Χ. στο χωριό Ζουμπάτα Αχαΐας. Λόγω του ανήσυχου χαρακτήρος του, ο πατέρας του αναγκάσθηκε να τον αποστείλει σε κάποιον μοναχό συγγενή του στη μονή του Αγίου Αθανασίου του Φίλια. Εκεί ο Γρηγόριος, αφού εκάρη μοναχος, εμόνασε. Επί πόσα έτη έμεινε εκεί ή εάν μετέβη και εμόνασε στη μονή των Ταξιαρχών, δεν είναι γνωστό. Το βέβαιο είναι ότι, λόγω της μικρής παραμονής του στη μονή του Αγίου Αθανασιου, από ευγνωμοσύνη ανήγειρε με ιδικές του δαπάνες, το 1819, την κρήνη της μονής, όπως αναφέρεται κατά την επί αυτής επιγραφή.

Προικισμένος με σπάνια φυσικά χαρίσματα και πλήρης ελπίδων, δεν περιορίσθηκε στα στενά όρια των μοναστηριακών τειχών, αλλά επεζήτησε ευρύτερο πεδίο δράσεως. Αναφέρεται ότι εμορφώθηκε στη Δημητσάνα και το Ναύπλιο, αργότερα δε μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, όπου επεράτωσε τις σπουδές του στη Μεγάλη Σχολή του Γένους, διακρινόμενος από τότε για τη μόρφωση του. Για την ποικιλία των γνώσεών του και το αυστηρό του ήθος, δεν άργησε να γίνει γνωστός σε ευρύ κύκλο λογίων, κληρικών και λαϊκών, ελκύσας την εύνοια και εκτίμηση του Οικουμενικού Πατριάρχου Σωφρονίου Β' (1774-1780), ο οποίος τον εχειροτόνησε Μητροπολίτη Λαοδικείας κατά το Φεβρουάριο του 1777 και συγχρόνως καθ’ όλο σχεδόν το έτος προσέλαβε αυτόν ως μέλος της Ιεράς Συνόδου.

Αφού ανέλαβε τα καθήκοντά του στη Μητρόπολη Λακεδαιμονίας, το 1778, ο Άγιος Γρηγόριος διακρίθηκε ως έξοχος ποιμενάρχης. Σε αυτόν οφείλεται η υπαγωγή της Αρχιεπισκοπής Δημητσάνης στη Μητρόπολη Λακεδαιμονίας, αργότερα δε, κατά το 1780, η προαγωγή της Πατριαρχικής Εξαρχίας Ζαρνάτας σε Επισκοπή υπό τον Λακεδαιμόνιας.

Φλεγόμενος υπέρ της απελευθερώσεως του Γένους, εβάδισε επί τα ίχνη του προκατόχου του Ανανίου και εργάσθηκε εντατικά προς αναζωπύρωση του πατριωτικού φρονήματος. Λόγω της δράσεώς του αυτής επέσυρε την οργή και το μίσος της τουρκικής εξουσίας της Πελοποννήσου.

Αφού ήλθε σε ρήξη προς τον πασά Σαλάμπαση, διότι αντιστεκόταν στις καταπιέσεις αυτού και διαμαρτυρόταν στις εκκλησίες, εφυλακίσθηκε από αυτόν επί εννέα μήνες. Ο πασάς απέστειλε τρεις φορές ταχυδρόμους στην Κωνσταντινούπολη, για να λάβει φιρμάνι να τον αποκεφαλίσει, επειδή όμως απέτυχε, απέλυσε τον Γρηγόριο, αφού έλαβε από αυτόν άδικο πρόστιμο τριάντα χιλιάδων γροσίων.

Περί τα μέσα του 1790 προσκλήθηκε από τον πασά της Πελοποννήσου να μεταβεί στην Τρίπολη, πλην όμως εγκαίρως κατόρθωσε να διαφύγει πριν συλληφθεί και υποστεί το μαρτυρικό τέλος του προκατόχου του Ανανίου. Δια μέσου δε της 'Ύδρας κατευθύνθηκε στην Κωνσταντινούπολη, αφού απηλλάγη της κατηγορίας. Αφού έμεινε εκεί αρκετά, μετατέθηκε στη Μητρόπολη Βιδύνης, κατά το Νοέμβριο του 1791, με σκοπό να μην επανέλθει στην Πελοπόννησο.

Δεν παρέμεινε όμως εκεί αρκετά, διότι δεν υπήρξε αμέτοχος της αποστασίας του Πασβάνογλου (1797), προς τον οποίο συνδέθηκε δια φιλίας, επωφελούμενος των σχέσεων με τον Ρήγα Φεραίο. Φοβούμενος δε την ενοχοποίησή του, εδραπέτευσε και κατευθύνθηκε στην Κωνσταντινούπολη κατά τον Ιούλιο του έτους 1801. Εδώ παρέμεινε μέχρι την ημέρα της εκλογής του, επί Πατριάρχου Καλλινίκου Ε΄, σε Μητροπολίτη Δέρκων, διαδεχθείς τον Μακάριο, ο οποίος έγινε Μητροπολίτης Εφέσου.

Ο ΄Αγιος Γρηγόριος ευθύς αμέσως, για τις ποικίλες γνώσεις και την πολύτιμη πείρα του, εκλήθηκε ως Συνοδικός και παρέμεινε στη θέση αυτή μέχρι τον Απρίλιο του 1821, υπό τέσσερις Πατριάρχες, τον Καλλίνικο Ε', τον Ιερεμία Δ' (1809-1813), τον Κύριλλο ΣΤ' (1813-1818) και τον Γρηγόριο Ε' (1818-1821).

Ως Μητροπολίτης Δέρκων και μέλος της Φιλικής Εταιρείας ο ΄Αγιος Γρηγόριος παρέσχε μεγάλες υπηρεσίες στην Εκκλησία και το Γένος, αφού κατόρθωσε να φέρει σε πέρας δύσκολα και δύσλυτα προβλήματα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Η φωτισμένη σκέψη του εβάρυνε πάντοτε επί των σκέψεων και των αποφάσεων της Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου. Συγκαταλέγεται μεταξύ των Ιεραρχών εκείνων, οι οποίοι επέδειξαν μεγάλο ζήλο για την ίδρυση σχολείων και την εξύψωση του πνευματικού και μορφωτικού επιπέδου της νεολαίας. Πολύ συνέβαλε στην αναδιοργάνωση της Μεγάλης του Γένους Σχολής, ως και τη μετάθεση αυτής από το Φανάρι στην Ξηροκρήνη.

Ο Αγιος επροστάτευε τους γενναίους από τους λαϊκούς και τους ενάρετους από τους κληρικούς. Έτσι ως πνευματικά του τέκνα αναφέρονται οι δύο Πατριάρχες Γρηγόριος ΣΤ' και ’ Ανθιμος Ε' (1841-1842), ως και ο πολύς κατόπιν Γρηγόριος Παπαφλέσσας.

Μετά την εισβολή του Αλεξάνδρου Υψηλάντου στη Μολδαβία, διατάχθηκε, στις 9 Μαρτίου, δια φιρμανίου και άνευ εξηγήσεων ο Πατριάρχης να αποστείλει στην Πύλη μερικούς από τους προκρίτους Αρχιερείς, μεταξύ δε αυτών και τον ΄Αγιο Γρηγόριο. Περί της τύχης των κρατουμένων Αρχιερέων, μετά την αναγγελία της Επαναστάσεως στην Πελοπόννησο, έκρινε το αποτέλεσμα των πολεμικών γεγονότων και μάλιστα η αναγγελία περί της πυρπολήσεως του τουρκικού δικρότου στη Λέσβο, στις 27 Μαίου 1821, από τον Παπανικολή και η σφαγή του Μολλά της Μέκκας και της οικογένειας του στη νήσο των Οινουσσών.

Έτσι διατάχθηκε η θανάτωση όλων των φυλακισμένων Ιεραρχών. Ο Άγιος Γρηγόριος απαγχονίσθηκε, το 1821, στα Θεραπειά, έξω από την οικία του.

Η δια φωτεινής Νεφέλης ή Ακτίνος εικονογραφία του Αγίου Πνεύματος

Θωμά Προβατάκη, Το 'Αγιον Πνεύμα εις την ορθόδοξον ζωγραφική,
Θεσσαλονίκη 1971, σελ. 33-49

Ούτε όμως η περιστερά ούτε αι πύριναι γλώσσαι ήσαν τα μόνα σύμβολα, δια των οποίων εφάνη το τρίτον πρόσωπον της Τριάδος εις τους ανθρώπους. Τόσον κατά την Μεταμόρφωσιν όσον και εις διαφόρους άλλας θεοφανείας το ΄Αγιον Πνεύμα καθωράθη ως φωτεινή νεφέλη ή ως φωτεινή ακτίς. Πολλάκις εις την Π.Δ. η παρουσία του Θεού εγένετο υπό μορφήν στύλου φωτεινού ή γνόφου (1), η δόξα Αυτού εν είδει φωτεινής νεφέλης ενέπλησε το ιλαστήριον (2), ο ίδιος δε ωμίλει προς τους εκλεκτούς Του δια μέσου νέφους, αστραπών και σαλπίγγων (3). Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος περιγράφων την Μεταμόρφωσιν του Χριστού μεταξύ των εμφανισθέντων δύο Προφητών και ενώπιον των τριών ηγαπημένων μαθητών Του λέγει χαρακτηριστικώς: «Ιδού νεφέλη φωτεινή επεσκίασεν αυτούς και ιδού φωνή εκ της νεφέλης … »(4). ' Αλλοτε πάλιν κατά την Γραφήν το Θείον Πνεύμα μεταδίδεται είτε υπό του Θεού Πατρός (ως εις τους Πρωτοπλάστους) είτε υπό του Υιού (ως εις τους μαθητάς μετά την Ανάστασίν Του)· άλλοτε τέλος εμφανίζεται υπό την μορφήν του φωτός εις τους «εκλεκτούς». Την υπό της φωτεινής νεφέλης όθεν ή της ακτίνος παράστασιν του Αγίου Πνεύματος εξετάζοντες παρατηρούμεν γενικώς τα εξής:

α) Εις την Μεταμόρφωσιν.

Κατά την ιστόρησιν της Μεταμορφώσεως ο Χριστός παρίσταται εντός φωτεινής ελλειψοειδούς νεφέλης (δόξης) πάντοτε, ενώ οι προφήται μόνον εις τας μέχρι του 11ου αιώνος παραστάσεις. Από δε του 14ου αιώνος ο Χριστός ζωγραφίζεται εντός διπλής φωτεινής δόξης, συνισταμένης εκ δυο επαλλήλων τριγώνων ή καμπυλουμένων τετραγώνων ή εκ δυο διαδοχικών ελλειψοειδών χρωματισμών (5).

Μεταξύ των πολλών παραδειγμάτων της τοιουτοτρόπως και από του 14ου αιώνος διαμορφωθείσης δόξης σημειώνομεν την παράστασιν του κωδ. Paris . Gr . 1242 ( Εικ. 33) (14ος αιών), την τοιχ. του Αγίου Αθανασίου Μουζάκη Καστορίας (14ος αιών), το ψηφιδωτόν των Αγ. Αποστόλων Θεσ/κης ( Εικ. 32) (14ος αιών), την τοιχογραφίαν της Περιβλέπτου του Μυστρα (14ος αιών) την Μεταμόρφωσιν (1403) του ζωγράφου Θεοφάνους του Έλληνος, (Πετρούπολις), ως επίσης την Μεταμόρφωσιν του δωδεκαόρτου της μονής Σταυρονικήτα Αγίου Όρους (16ος αιών) ( Εικών 34), της μονής Λαύρας (16ος αιών), την φορητήν εικόνα της Μεταμορφώσεως του ζωγράφου Εμμ. Τζαφουρνάρη, την ευρισκομένην σήμερον εις την Συλλογήν Ελ. Σταθάτου (6), τας τοιχογραφίας μνημείων της Σερβίας (ως του Markov Monastir . κ.α.), την φορητήν εικόνα της Μεταμορφώσεως, την άαποκειμένην εις το αρχαιολογικόν Μουσείον Σόφιας (18ος αιών) κ.α.π.

Η παράστασις της φωτεινής Νεφέλης περί το Θείον πρόσωπον του «φανερωμένου» Χριστού, υπομιμνήσκουσα ίσως την εν μέσω νεφελών και αστραπών περιγραφήν του « νεφεληγερέτα» Διός, ο οποίος ιστορείτο περιεβαλλόμενος δια νεφών (Ιλ. Ξ, 153), τονίζεται υπό τε της Κ.Δ. και της παραδόσεως. Οι πατέρες και οι ύμνοι τονίζουν ότι εν «τω Θαβωρίω φως είδομεν τον Πατέρα, φως και το Πνεύμα φωταγωγούν πασαν κτίσιν»(7) και ότι «ο στύλος του πυρός Χριστόν τον Μεταμορφούμενον η δε νεφέλη σαφώς την Χάριν του Πνεύματος... παρεδήλου εμφανέστατα»(8). Ο Ανδρέας Κρήτης εις τον Λόγον του εις την Μεταμόρφωσιν του Χριστού τονίζει ότι «νεφέλη... εστί φωτεινή ... η επί τον Ιορδάνην μικρόν έμπροσθεν καταπτάσα περιστερά»(8α). Ο δε Διονύσιος ο εκ Φουρνά υποδεικνύων την ιστόρησιν της Μεταμορφώσεως εις το προαναφερθέν έργον του επάγεται. «Ο Χριστός ιστάμενος με λευκά ιμάτια και ευλογών και γύρωθεν αυτού φως με ακτίνας» (σελ. 97). Η εικονογραφία τέλος των δύο επαλλήλων τετραγώνων ή άλλων διπλών σχημάτων ασφαλώς υπηγορεύθη υπό την θεολογίαν των μυστικών του 14ου αιώνος και την όλην περί φωτός διδασκαλίαν των. Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς εις την ομιλίαν του εις την σεπτήν Μεταμόρφωσιν τονίζει ότι πλησίον του Μεταμορφωμένου παρίσταντο αοράτως και ο Πατήρ και το ' Αγιον Πνεύμα. Εκείνος μεν μαρτυρών δια της φωνής Του ότι ο Ιησούς είναι ο αγαπητός Υιός Του, το δε Πνεύμα «δια φωτεινής νεφέλης συνεκλάμπον και το του υιού δεικνύον»· και επάγεται «τούτων γαρ πλούτος η συμφυΐα και το εν έξαλμα της λαμπρότητος»(9). ( Βλπ. Εικ. 35).

Διαβάστε περισσότερα

Δείτε το αφιέρωμα στην Πεντηκοστή και στο Άγιο Πνεύμα