Η συνάθροιση στο Αμμάν της Ιορδανίας από κανονικής απόψεως

Αναστασίου Κ. Βαβούσκου, Δρ. Εκκλησιαστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής Α.Π.Θ.- Δικηγόρος, Το Ουκρανικό ζήτημα , Θεσσαλονίκη 2020, Εκδ. Μέθεξις, σελ.: 314-323.

Παρά την σαφή αντίδραση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, η « σύνοδος » του Αμμάν είναι ένα γεγονός τετελεσμένο. Αυτό σημαίνει, ότι από τη λήξη των εργασιών αυτής και μετά, τα εξεταστέα δεδομένα και τα πραγματικά περιστατικά διακρίνονται σε όσα δημιουργήθηκαν προ της συναθροίσεως αυτής και σε όσα δημιουργήθηκαν μετά από αυτήν.

Συνοπτικώς, με βάση τα προ της συναντήσεως δεδομένα, δηλαδή τις δηλώσεις του Πατριάρχη Ιεροσολύμων κατά την επίσκεψή του στην Μόσχα, το ζήτημα γεννήθηκε καταρχήν με τη μορφή της προθέσεως για απεύθυνση ατομικής προσκλήσεως φιλοξενίας προς τους Προκαθημένους των Ορθοδόξων Εκκλησιών, οι οποίοι θα εφιλοξενούντο (εφόσον τελικώς ελάμβαναν πρόσκληση) στο Αμμάν της Ιορδανίας.

Στη συνέχεια, η πρόθεση αυτή άρχισε να μετουσιώνεται σε απόφαση, όταν ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων απέστειλε προς όλους τους Προκαθημένους των Αυτοκεφάλων Εκκλησιών (με εξαίρεση τον Μητροπολίτη Κιέβου Επιφάνιο) την από 11 Δεκεμβρίου 2019 επιστολή, με την οποία ανακοινώνεται η σύγκληση της συναθροίσεως αυτής και η έδρα της συγκλήσεως, όχι όμως η ημερομηνία αυτής.

Δύο μήνες περίπου μετά από την επιστολή αυτή, η κατάσταση γίνεται έτι περαιτέρω σοβαρή, όταν αποστέλλεται από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων και δεύτερη επιστολή (1), η οποία απευθύνεται επίσης προς όλους τους Προκαθημένους των Αυτοκεφάλων Εκκλησιών, εξαιρουμένου και πάλι του Μητροπολίτη Επιφανίου. Τα νεότερα στοιχεία στην καινούρια πρόσκληση είναι:

α. ο υπερτονισμός του α-συνοδικού χαρακτήρα της συναθροίσεως αυτής και

β. ο καθορισμός της 26 ης Φεβρουαρίου 2020 ως ημερομηνίας συγκλήσεως, ενώ απουσιάζει το θέμα, που θα συζητηθεί.

Η απευθυνθείσα πρόσκληση απορρίφθηκε από τους Προκαθημένους των περισσοτέρων Αυτοκεφάλων Εκκλησιών, ήτοι από τον Οικουμενικό Πατριάρχη, τους Πατριάρχες Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Γεωργίας, Βουλγαρίας και τους Αρχιεπισκόπους Κύπρου, Αλβανίας, Ελλάδος και Ουκρανίας, ενώ έγινε αποδεκτή από τρεις Προκαθημένους, ήτοι τους Πατριάρχες Ρωσίας και Σερβίας και τον Αρχιεπίσκοπο Πρέσωβ και πάσης Τσεχίας και Σλοβακίας, στους οποίους προστέθηκαν και οι αντιπροσωπείες δύο Αυτοκεφάλων Εκκλησιών (Ρουμανίας και Πολωνίας), αφού οι Προκαθήμενοι αυτών αρνήθηκαν να συμμετάσχουν (2).

Με τα ως άνω δεδομένα, τα οποία επαναλαμβάνουμε δίδουν την εικόνα μέχρι τη σύγκληση της συναθροίσεως αυτής, επρόκειτο για σύγκληση συνόδου πανορθοδόξου χαρακτήρα σύμφωνα με τις προθέσεις και τη βούληση των πρωτεργατών αυτής, η οποία όμως εκινείτο εκτός του πλαισίου της κανονικότητας. Και τούτο, διότι δεν τηρήθηκαν οι προβλέψεις των ιερών κανόνων: 1) ως προς το πρόσωπο του συγκαλούντος και προεδρεύοντος, 2) ως προς τον τόπο της συγκλήσεως, 3) ως προς το θέμα της συγκλήσεως και 4) ως προς τη σύνθεση μιας συνόδου.

Τελικώς, η συνάθροιση αυτή πραγματοποιήθηκε στις 26 Φεβρουαρίου τρέχοντος έτους, με εκπροσώπηση έξι μόνον Ορθοδόξων Αυτοκεφάλων Εκκλησιών αλλά και με μια διαφοροποίηση στη σύνθεση της συνόδου. Ενώ, κατά την διαμορφωθείσα εντύπωση επρόκειτο για « σύνοδο Προκαθημένων », στις εργασίες της συναθροίσεως αυτής δεν μετείχαν μόνον Προκαθήμενοι αλλά και οι αντιπροσωπείες των δύο απόντων Προκαθημένων, καθώς και επίσκοποι – συνοδά μέλη των παρισταμένων Προκαθημένων (3).

Και τώρα το ερώτημα: Ποια κανονική αντιμετώπιση θα έπρεπε να έχει η συντελεσθείσα αυτή συνάθροιση; Θα έπρεπε να αντιμετωπισθεί ως θεσμική εκτροπή εντός του θεσμικού πλαισίου της λειτουργίας του συνοδικού συστήματος, άποψη που εξέφρασε μέσω της απαντητικής επιστολής του ο Οικουμενικός Πατριάρχης (4) ; Ή ως εξωθεσμική ενέργεια, δηλαδή μια αδελφική συνάντηση η οποία αυτονοήτως δεν υπόκειται στους κανόνες οργανώσεως και λειτουργίας του συστήματος αυτού, όπως εμφανίζεται στην Δήλωση, που έκαναν οι συμμετέχοντες μετά το πέρας των εργασιών της συναθροίσεως αυτής;

Εάν πάρουμε την πρώτη περίπτωση, διαπιστώνουμε τα εξής:

Η συνάθροιση αυτή συγκέντρωσε καταρχήν τα εξωτερικά στοιχεία μιας συνόδου, ώστε να θεωρηθεί σύνοδος και να αντιμετωπισθεί ως τέτοια. Αντικανονική μεν αλλά σύνοδος. Τα εξωτερικά αυτά στοιχεία ήδη αναφέρθηκαν παραπάνω και είναι: α. ύπαρξη συγκαλούντος και προεδρεύοντος, β. καθορισμός τόπου συγκλήσεως, γ. προσδιορισμός θέματος προς εξέταση, δ. συμμετοχή επισκόπων στη σύνθεση.

Το θέμα, τώρα, είναι, αν αυτή η συνάθροιση ήταν και επί της ουσίας σύνοδος, δηλαδή αν ήταν κανονική σύνοδος.

Συμφώνως προς τους ιερούς κανόνες, τα προαναφερθέντα εξωτερικά στοιχεία της συνόδου είναι ταυτοχρόνως και τα ζωτικά στοιχεία αυτής. Με άλλες λέξεις, είναι τα στοιχεία, που προσδίδουν σε μια συνάντηση επισκόπων τον χαρακτήρα συνόδου ως εκφράσεως του συνοδικού συστήματος, εφόσον αυτά τηρηθούν, και τον χαρακτήρα συνόδου ως στρεβλής εκφράσεως του συνοδικού συστήματος, εφόσον αυτά δεν τηρηθούν. Εφαρμοστέοι ιεροί κανόνες είναι αυτοί που αφορούν στην Επαρχιακή ή Μητροπολιτική σύνοδο, δηλαδή στη βασική μορφή του θεσμού και εφαρμόζονται αναλογικώς τόσο στην περίπτωση της Πατριαρχικής συνόδου ή συνόδου Αυτοκέφαλης Εκκλησίας όσο και στην περίπτωση της συνόδου των Προκαθημένων των Αυτοκεφάλων Εκκλησιών.

Στην περίπτωση της συναθροίσεως – « συνόδου » στο Αμμάν έχουμε μια σύναξη, που συνιστά στρεβλή έκφραση του θεσμού αυτού για τους εξής λόγους:

Πρώτον , όσον αφορά στο πρόσωπο του συγκαλούντος και προεδρεύοντος. Όπως είδαμε κατά βασική αρχή του Κανονικού Δικαίου, η σύγκληση της Επαρχιακής συνόδου και η διεύθυνση των εργασιών της γίνεται από το Μητροπολίτη, ήτοι τον επίσκοπο της πρωτευούσης της Μητροπόλεως (5), αποκλειομένης στο ζήτημα αυτό οποιασδήποτε αναμείξεως των επισκόπων της επαρχίας (6).

Στην περίπτωση της συναθροίσεως του Αμμάν δεν τηρήθηκαν τα ως άνω, αφού κατ' αναλογική εφαρμογή των ιερών κανόνων, στην περίπτωση της συνόδου των Προκαθημένων θέση Μητροπολίτη και συγκαλούντος επέχει ο Οικουμενικός Πατριάρχης ως ο πρώτος μεταξύ ίσων, θέση την οποία αναγνωρίζουν μέχρι σήμερα όλοι οι Προκαθήμενοι των Αυτοκεφάλων Εκκλησιών, πλήν τεσσάρων εξαιρέσεων. Συνεπώς, ελλείπει το ζωτικό στοιχείο του συγκαλούντος και προεδρεύοντος Μητροπολίτη.

Δεύτερον , όσον αφορά στον τόπο συγκλήσεως της συνόδου, ως τόπος συγκλήσεως θα πρέπει να νοηθεί η έδρα της Επαρχίας – Μητροπόλεως, όπου και η έδρα του Μητροπολίτη (7). Δεν εφαρμόζεται στην περίπτωση αυτή ο 30 ος κανόνας της Καρθαγένης, ο οποίος προβλέπει την περίπτωση μεταβολής της έδρας της συνόδου, διότι ο συγκεκριμένος κανόνας αφορά σε μεταβολή έδρας, όταν η σύνοδος λειτουργεί ως Εκκλησιαστικό Δικαστήριο και κατόπιν αιτήσεως των αντιδίκων (8).

Στην περίπτωση της συναθροίσεως στο Αμμάν, οι εργασίες της δεν έλαβαν χώρα στην έδρα του « συγκαλούντος » Πατριάρχη Ιεροσολύμων και συνεπώς ελλείπει και αυτό το ζωτικό στοιχείο.

Τρίτον , όσον αφορά στο θέμα της συγκλήσεως, κατά τους ιερούς κανόνες η ύπαρξη θέματος είναι απαραίτητη για τη σύγκληση της συνόδου (9).

Το ή τα προς συζήτηση θέματα θα πρέπει να αφορούν στην ευταξία της Εκκλησίας και να είναι:

α. είτε δογματικής τάξεως, και ως τέτοια νοούνται « αἰ κοιναί αἰτίαι » (10).

β. είτε κανονικής τάξεως, στα οποία εντάσσονται οι υποθέσεις δικαστικού και διοικητικού χαρακτήρα, καθώς και οι παραβιάσεις των επιταγών του ευαγγελίου (11). Με βάση λοιπόν τα ανωτέρω, στα ζητήματα κανονικής τάξεως θα πρέπει να περιληφθούν η άσκηση της δικαιοδοτικής εξουσίας της Εκκλησίας, η χειροτονία των κληρικών, η εκλογή και χειροτονία επισκόπων, οι μεταθέσεις επισκόπων, η διοίκηση των επισκοπικών υποθέσεων και της εκκλησιαστικής περιουσίας.

γ. είτε ηθικής τάξεως, δηλαδή τα κανονικά εκείνα παραπτώματα, τα οποία τελούμενα έρχονται σε αντίθεση με το σύστημα ηθικών κανόνων της Εκκλησίας, τέτοια, δε, είναι η μοιχεία, η πορνεία κ.λ.π.

Στην περίπτωση της συναθροίσεως του Αμμάν, το ανακοινωθέν και γενικό και αφηρημένο θέμα, δεν εμπίπτει σε καμία από τις προαναφερθείσες κατηγορίες, με αποτέλεσμα να ελλείπει και αυτό το ζωτικό στοιχείο.

Τέταρτον , όσον αφορά στο θέμα της συνθέσεως, αυτή θα πρέπει να αποτελείται από τους επισκόπους, που διαποιμαίνουν τις επισκοπές της επαρχίας – Μητροπόλεως (12).

Η παρουσία όλων των επισκόπων της επαρχίας στις εργασίες της συνόδου είναι υποχρεωτική, εκτός αν λόγοι ανεξάρτητοι της θελήσεώς τους, όπως λόγοι υγείας ή πραγματικοί (π.χ. καθήκοντα και υποχρεώσεις στην επισκοπή τους) δεν επιτρέπουν την συμμετοχή τους στην συγκληθείσα σύνοδο (13), οπότε υπάρχει η δυνατότητα αποστολής αντιπροσώπου (14), εξαιρουμένου του Μητροπολίτη, ο οποίος ως συγκαλών τη Σύνοδο, δεν επιτρέπεται να παραστεί με αντιπρόσωπο (15).

Στην περίπτωση της συναθροίσεως του Αμμάν, η σύνθεση της συναθροίσεως αποτελέστηκε όχι μόνο από τους παρόντες Προκαθημένους και τις κανονικώς παριστάμενες αντιπροσωπείες δύο Αυτοκεφάλων Εκκλησιών αλλά και από επισκόπους (βλ. Μητροπολίτη Ονούφριο), οι οποίοι είχαν την ιδιότητα του συνοδού μέλους. Συνεπώς ελλείπει και αυτό το ζωτικό στοιχείο.

Υπό αυτό το πρίσμα, διαπιστώνουμε ότι η συνάθροιση στο Αμμάν της Ιορδανίας συνεκλήθη κατά παράβασιν όλου του κανονικού θεσμικού πλαισίου, που ισχύει για τη λειτουργία του συνοδικού συστήματος και κατά συνέπεια συνιστά ως προς τα εξωτερικά της στοιχεία σύνοδο, η οποία όμως έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τους ιερούς κανόνες. Ιδίως, παραβιάζει την θεμελιώδη αρχή του Κανονικού Δικαίου περί του αποκλειστικού χαρακτήρα του δικαιώματος του Μητροπολίτη να συγκαλεί τη σύνοδο της Επαρχίας και να διευθύνει τις εργασίες της, με ταυτόχρονη απαγόρευση συγκλήσεως της συνόδου αυτής μεμονωμένως από επισκόπους – και μέλη – της συνόδου αυτής.

Η αρχή δε αυτή εφαρμόζεται και στα άλλα επίπεδα κανονικής δικαιοδοσίας, δηλαδή σ' αυτό της Πατριαρχικής συνόδου ή συνόδου Αυτοκεφάλου Εκκλησίας και στα νεότερα επίπεδα της συνόδου των Προκαθημένων και της Πανορθόδοξης συνόδου. Και στο μεν επίπεδο της Πανορθόδοξης συνόδου κατοχυρώνεται ρητώς στον ισχύοντα Κανονισμό Λειτουργίας, ο οποίος και εφαρμόσθηκε προσφάτως το 2016. Στο δε επίπεδο της συνόδου των Προκαθημένων η εφαρμογή της αρχής αυτής γίνεται αποδεκτή:

α. κατ' αναλογική εφαρμογή των σχετικών κανόνων, που ισχύουν για τη σύνοδο της Επαρχίας,

β. διότι εφόσον εφαρμόζεται ρητώς στην περίπτωση της Πανορθόδοξης συνόδου, που συνιστά το μείζον, πολύ περισσότερο εφαρμόζεται στην περίπτωση του επιπέδου της συνόδου των Προκαθημένων, που συνιστά το έλασσον

γ. διότι, η μέχρι σήμερα αναντίρρητη σύγκληση και προεδρία της συνόδου των Προκαθημένων από τον Οικουμενικό Πατριάρχη ως μακρά και ομοιόμορφη πρακτική που δημιουργεί δίκαιο, συνιστά έθιμο, δηλαδή κανόνα δικαίου, δηλαδή κανονική διάταξη εξισούμενη με ιερό κανόνα.

Ακολούθως προς τα παραπάνω, η ενάσκηση από άλλον επίσκοπο της αρμοδιότητας αυτής συνιστά υπέρβαση ορίων κανονικής δικαιοδοσίας, εννουμένης της κανονικής δικαιοδοσίας ως του συνόλου των αρμοδιοτήτων ενός επισκόπου. Κατ' αυτόν τον τρόπο ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων, « υφαρπάζοντας » αποκλειστική αρμοδιότητα άλλου επισκόπου (του Οικουμενικού Πατριάρχη) υπερέβη τα όρια της κανονικής δικαιοδοσίας του, ήτοι τις αρμοδιότητές του ως Προκαθήμενος της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων, και διέπραξε εισπήδηση εντός των ορίων κανονικής δικαιοδοσίας του Οικουμενικού Πατριάρχη. Οπότε, η σύνοδος των Προκαθημένων έχει τον λόγο και την ευθύνη.

Εάν πάρουμε τώρα την δεύτερη περίπτωση, δηλαδή αυτή της αδελφικής συναντήσεως.

Εφόσον δεχθούμε αυτήν την εκδοχή, τότε απορρίπτουμε την εφαρμογή των κανόνων, που διέπουν τη λειτουργία του συνοδικού συστήματος και προσφεύγουμε στους κανόνες, που ρυθμίζουν τα παραπτώματα της ανυπακοής και ειδικότερα της γενικευμένης και όχι εξατομικευμένης ανυπακοής.

Τα παραπτώματα αυτά είναι η συνωμοσία, η φατρία και η τυρεία (16).

Κατά τους ερμηνευτές Ι. Ζωναρά και Θ. Βαλσαμώνα (17), σε συνδυασμό με τον σχετικό κανόνα:

α. ως συνομωσία νοείται η μεταξύ κληρικών ή μοναχών απόφαση μεθ' όρκου για πρόκληση βλάβης σε επίσκοπο ή άλλο κληρικό και η επιμονή απόφαση αυτή μέχρι την πραγματοποίησή της

β. ως φατρία νοείται η κατόπιν κακόβουλης συναθροίσεως κληρικών ή μοναχών συζήτηση και συμφωνία για πρόκληση βλάβης σε επίσκοπο ή άλλο κληρικό

γ. ως τυρεία νοείται η από κοινού μεταξύ κληρικών ή μοναχών κατασκευή κατηγοριών και εν γένει ψευδών γεγονότων κατά επισκόπων ή συγκληρικών.

Από τις τρεις αυτές εκδοχές της γενικευμένης ανυπακοής, η πλέον εγγύτερη προς την συντελεσθείσα συνάθροιση είναι αυτή της φατρίας. Και θα εξηγήσουμε αμέσως γιατί.

Προϋποθέσεις για την τέλεση του κανονικού παραπτώματος της φατρίας είναι: 1) η ύπαρξη κακόβουλης συναθροίσεως (18), 2) κληρικών ή μοναχών (19), 3) η συζήτηση και συμφωνία για πρόκληση βλάβης σε επίσκοπο ή άλλο κληρικό (20).

Πληρούνται οι ως άνω προϋποθέσεις στην περίπτωση της συναθροίσεως στο Αμμάν;

Η πρώτη προϋπόθεση πληρούται, διότι:

α. Υπήρξε συνάθροιση, όπως προκύπτει από την δημοσιευμένη ειδησεογραφία

β. Η συνάθροιση αυτή είναι και κακόβουλη, καθόσον οι μετέχοντες σ΄ αυτήν γνώριζαν προ της ενάρξεως της, ότι αυτή αντίκειται στους ιερούς κανόνες. Η γνώση δε αυτή αποδεικνύεται από την δημοσιευμένη επιστολή του Οικουμενικού Πατριάρχη προς τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων, στην οποία εκτίθενται αναλυτικώς οι λόγοι, που καθιστούσαν τη « σύνοδο» αυτή αντικανονική και της οποίας το περιεχόμενο γνώριζαν οι συμμετέχοντες σ' αυτήν την « σύνοδο ».

Η δεύτερη προϋπόθεση πληρούται, καθόσον οι συμμετασχόντες στη συνάθροιση αυτή είχαν την ιδιότητα του κληρικού ή και του μοναχού.

Η τρίτη προϋπόθεση επίσης πληρούται, καθόσον από την ίδια την Δήλωση, που εκδόθηκε μετά το πέρας της συναθροίσεως, προκύπτει συμφωνία των συμμετασχόντων για επανάληψη της συγκλήσεως της συναθροίσεως αυτής (21), η οποία ως « υφαρπαγή » κανονικής αρμοδιότητας συνιστά βλάβη για τον επίσκοπο (εδώ τον Οικουμενικό Πατριάρχη), στον οποίο ανήκει η αρμοδιότητα αυτή.

Το μόνο, που απομένει, είναι η εξέταση του παραπτώματος από τα αρμόδια όργανα της Εκκλησίας.

Υποσημειώσεις

(1) Βλ. https://katanixi.gr/oikoymenismos/tin-triti-25-2-2020-i-synaxi-prokathimenon-sto-amman-kata-ton-patriarchi-ierosolymon/ (ημερομηνία ανακτήσεως 20.7.2020).

(2) Βλ. το σχετικό Ανακοινωθέν σε https://www.romfea.gr/epikairotita-xronika/35494-sunaji-amman-oukrania-maurobounio-kai-dialogos-anakoinothen (ημερομηνία ανακτήσεως 20.7.2020).

(3)   Βλ. το σχετικό Ανακοινωθέν, ό.π., όπου ρητώς αναφέρεται, ότι: « Στις 26 Φεβρουαρίου 2020 πραγματοποιήθηκε στο Αμμάν της Ιορδανίας μια συνάντηση Προκαθημένων και αντιπροσώπων των τοπικών Ορθόδοξων Εκκλησιών ,…».

(4) Βλ. το κείμενο της επιστολής σε (https://tinyurl.com/y5dmwjfu) https://orthodoxia.info/ (ημερομηνία ανακτήσεως 20.7.2020).

(5) Βλ. 8 ο της Πενθέκτης, 6 ο της Ζ' Οικουμενικής και 20 ο της Αντιοχείας, σε ΚΩΔΙΚΑ, 38, 70 και 106 αντιστοίχως.

(6) Με την άποψη αυτή συντάσσονται τόσο ο Θ. Β ΑΛΣΑΜΩΝ στο ερμηνευτικό σχολιό του υπό τον 40 ο κανόνα της Λαοδικείας, σε Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, ΙΙΙ, 208, όσο και ο Ι. Ζ ΩΝΑΡΑΣ στο ερμηνευτικό σχόλιο υπό τον 20 ο κανόνα της Αντιοχείας, σε, Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, ΙΙΙ, 163 αλλά και ο Μ. Β ΛΑΣΤΑΡΗΣ, Σύνταγμα κατά Στοιχείον, σε Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, IV, 87.

(7)   Βλ. 19 ο της Δ΄ Οικουμενικής, σε Κ ΩΔΙΚΑ, 28 «…, ἔνθα ἄν ὁ τῆς μητροπόλεως ἐπίσκοπος δοκιμάσῃ …», 8 ο της Πενθέκτης σε Κ ΩΔΙΚΑ, 38 «… ἔνθα ἄν ὁ τῆς μητροπόλεως δοκιμάσῃ ἐπίσκοπος …» αλλά και το σύμφωνο ερμηνευτικό σχόλιο του Α. Α ΡΙΣΤΗΝΟΥ, σε Σ ΥΝΤΑΓΜΑ ΙΙ, 205.

(8) Βλ. τον 30 ο της Καρθαγένης, σε Κ ΩΔΙΚΑ, 133 « Ὁμοίως ἤρεσεν, ἵνα ὁ κατηγορούμενος ἤ ὁ κατηγορῶν, ἐν τῷ τόπῳ, ὅθεν ἐστίν ὁ κατηγορούμενος, ἐάν φοβῆταί τινα βίαν προπετοῦς πολυπληθείας, τόπον ἐαυτῷ ἐπιλέξηται ἔγγιστα, ἐν ᾧ οὐκ ἔστιν αὐτῷ δυσχέρεια μάρτυρας προκομίσαι, ἔνθα τό πρᾶγμα περατοῦται ».

(9) Βλ. κανόνες, 8 ο της Πενθέκτης, 6 ο της Ζ΄ Οικουμενικής, 20 ο της Αντιοχείας, 18 ο της Καρθαγένης και 37 ο των Αποστόλων, σε Κ ΩΔΙΚΑ 38, 70, 106, 129-130 και 254 αντιστοίχως.

(10) Βλ. σχετ. τον 18 ο της Καρθαγένης και τον 95 ο της αυτής συνόδου, σε Κ ΩΔΙΚΑ 129-130 και 156 αντιστοίχως και όπως ερμηνεύει τον όρο ο Θ. Β ΑΛΣΑΜΩΝ στο σχόλιό του υπό τον 95 ο κανόνα, σε Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, ΙΙΙ, 536.

(11) Όπως προκύπτει από τα ερμηνευτικά σχόλια του Ι. ΖΩΝΑΡΑ υπό τους κανόνες 6 ο της Ζ΄ Οικουμενικής, σε Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, ΙΙ, 578 και 20 ο της Αντιοχείας, σε Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, ΙΙΙ, 163. Με την άποψη του Ι. Ζ ΩΝΑΡΑ φαίνεται να συντάσσεται και ο Θ. Β ΑΛΣΑΜΩΝ στο ερμηνευτικό του σχόλιο υπό τον 6 ο κανόνα της Ζ΄ Οικουμενικής, σε Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, ΙΙ, 579.

(12) Βλ. 6 ο της Β΄ Οικουμενικής, 9 ο της Δ΄ Οικουμενικής, 14 ο και 15 ο της Αντιοχείας και 3 ο της Σαρδικής, σε Κ ΩΔΙΚΑ 12-13, 26, 104, 104-105 και 116-117 αντιστοίχως.

(13) Βλ. 19 ο της Δ΄ Οικουμενικής, 6 ο της Ζ΄ Οικουμενικής, 40 ο της Λαοδικείας και 76 ο της Καρθαγένης, σε Κ ΩΔΙΚΑ 28, 70, 113, και 148-149 αντιστοίχως, καθώς και τα σχόλια των ερμηνευτών Ι. Ζ ΩΝΑΡΑ, Θ. Β ΑΛΣΑΜΩΝΟΣ και Α. Α ΡΙΣΤΗΝΟΥ υπό τους κανόνες 40 ο της Λαοδικείας, σε Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, ΙΙΙ, 207 –209 και 76 ο της Καρθαγένης, σε Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, ΙΙΙ, 497 – 498.

(14) Βλ. 18 ο της Καρθαγένης, σε Κ ΩΔΙΚΑ, 129-130.

(15) Βλ. 34 ο των Αποστόλων, σε Κ ΩΔΙΚΑ, 253 και τα υπό τον κανόνα σύμφωνα ερμηνευτικά σχόλια των Ι. Ζ ΩΝΑΡΑ, Θ. Β ΑΛΣΑΜΩΝΟΣ και Α. Α ΡΙΣΤΗΝΟΥ, σε Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, ΙΙ, 45, 46 και 47 αντιστοίχως, 4 ο της Α΄ Οικουμενικής και 9 ο και 16 ο της Αντιοχείας, σε Κ ΩΔΙΚΑ, 12, 103 και 105, καθώς και τα υπό τον κανόνα σύμφωνα ερμηνευτικά σχόλια των Ι. Ζ ΩΝΑΡΑ, Θ. Β ΑΛΣΑΜΩΝΟΣ και Α. ΑΡΙΣΤΗΝΟΥ, σε Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, ΙΙΙ, 154, 155,157 αντιστοίχως.

(16) Βλ. σε Κ ΩΔΙΚΑ, κεφ. ΛΑ΄ « Περί ανυπακοής », παραπτώματα υπ' αριθ. 264, 266 και 267, τα οποία προβλέπονται στον 18 κανόνα της Δ΄ Οικουμενικής, σε Κ ΩΔΙΚΑ, 28, κατά τον οποίο: «Τό τῆς συνωμοσίας, ἤ φατρίας, ἔγκλημα καί παρά τῶν ἔξω νόμων πάντῃ κεκώλυται, πολλῷ δή μᾶλλον ἐν τῇ τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίᾳ τοῦτο γίνεσθαι ἀπαγορεύειν προσήκει. Εἴ τινες τοίνυν κληρικοί, ἤ μονάζοντες, εὑρεθεῖεν συνομνύμενοι, ἤ φατριάζοντες, ἤ κατασκευάς τυρεύοντες ἐπισκόποις, ἤ συγκληρικοῖς, ἐκπιπτέτωσαν πάντῃ τοῦ οἰκείου βαθμοῦ ».

(17) Βλ. Σ ΥΝΤΑΓΜΑ, ΙΙ, 204.

(18) «...εὑρεθεῖεν συνομνύμενοι ...».

(19) « Εἴ τινες τοίνυν κληρικοί, ἤ μονάζοντες...».

(20) «...ἐπισκόποις, ἤ συγκληρικοῖς ...».

(21) Βλ. το σχετικό Ανακοινωθέν, ό.π., όπου ρητώς αναφέρεται, ότι: «Οι αντιπροσωπίες συμφώνησαν ότι πρέπει να συγκεντρωθούν ως αδέλφια, κατά προτίμηση πριν από το τέλος του τρέχοντος έτους, για να ενισχύσουν τους δεσμούς της αδελφότητας μέσω της προσευχής και του διαλόγου ».