Ο Ιουδαϊσμός στο Βυζάντιο και στην Ελλάδα
Μεθοδίου Γ. Φούγια, Μητροπολίτου Πισιδίας, Ελληνισμός και Ιουδαϊσμός-Ιστορικοί σταθμοί στις σχέσεις Ελλήνων και Ιουδαίων , εκδ. Νέα Σύνορα-Λιβάνη, Αθήνα 1995, σελ. 172-190
Πριν κατακλείσω το κεφάλαιο τούτο, επιθυμώ να παρεμβάλω τις διαπιστώσεις του αείμνηστου καθηγητή Α. Ανδρεάδη, επισημαίνοντας αυθεντικά τη φιλελεύθερη και ανθρωπιστική συμπεριφορά των Νεοελλήνων έναντι των Ιουδαίων, μια συμπεριφορά που πρέπει να εκτιμήσουν οι ανά τον κόσμο Εβραίοι. Γράφει ή μάλλον τονίζει, κλείνοντας τη διάλεξή του στον Παρνασσό, επικαλούμενος πάντα βασικές πηγές:
«Η νεωτέρα Ελλάς ηκολούθησε τας φιλελευθέρους βυζαντινάς παραδόσεις. Μόλις είχεν υψωθή η σημασία της Επαναστάσεως παρεχώρησε την ισοπολιτείαν εκείνην, ης τω 1821 απήλαυον οι Εβραίοι ενός μόνον έθνους, οι της Γαλλίας. Όπως δ’ απολαύσωσιν αυτής οι Ισραηλιται των I ονίων νήσων εδέησε να παρέλθωσιν άλλα τεσσαράκοντα έτη, να συντελεσθή δηλαδή η ένωσις της Επτάνησου. Λόγιος Ισραηλίτης, ου μετά θλίψεως επληροφορήθην εκ των εφημερίδων τον πρόσφατον θάνατον, ο Μωυσής Χαίμης, είχε μάλιστα εν ειδικώ άρθρω παρατηρήσει ότι επί Προστασίας ου μόνον οι ομόθρησκοί του εστερούντο του δικαιώματος του εκλέγειν ή εκλέγεσθαι και του να ώσι δικασταί ή συμβολαιογράφοι, αλλ’ ότι και εγένοντο ειδικοί νόμοι όπως απαγορεύσωσι την δικηγορίαν εις άρτι λαβόντας δίπλωμα νομικής Ισμαηλίτας, εφ ’ ω και ο διαπρεπής νομομαθής, ο Ισαάκ Πεζάρος ή Μαυρογόνατος, ηναγκάσθη να μετανάστευση εις Ιταλίαν, ένθα ανήλθεν εις ύπατα αξιώματα.
Σήμερον η ισοπολιτεία αναγράφεται εις όλα τα Συντάγματα. Πλεισταχού δ’ όμως κρατεί μάλλον de jure ή de facto . Εις τινας χώρας γεννώνται περιοδικώς αιματηρά επεισόδια, όχλος δε και κυβερνήσεις καταδιώκουσι το εβραϊκόν εμπόριον εις άλλας οι διωγμοί υπό ηπιωτέραν και συγκεκαλυμμένην μορφήν διεξαγόμενοι είναι ουχ ήττον εναργείς· εις τρίτας πάλιν διά του numerus clausus η ανωτέρα εκπαίδευσις καθίσταται δυσπρόσιτος εις τους Ισραηλίτας, εις ους πολλά στάδια είναι κλειστά, εν ω συγχρόνως οι κοσμικοί κύκλοι έχουν κηρύξει κατ’ αυτών αληθές ‘μποϋκοτάζ’. Σκεφθήτε ότι εν αυτή τη Γαλλία ουδείς Ισραηλίτης εύρηται εις τινας λογιζομένους αριστοκρατικούς κλάδους της διοικήσεως ως η διπλωματία και το Ελεγκτικόν Συνέδρων. Εν Γερμανία αυτός ο αυτοκράτωρ Γουλιέλμος δεν είχεν επιτύχει την παραμονήν εν τη ιδία αυτού φρουρά αξιωματικού καθ’ όλα αμέμπτου, αλλ’ έχοντος το ατύχημα να γεννηθή Εβραίος, ηναγκάσθη δε να στείλη αυτόν ως πάρεδρον στρατιωτικόν ακόλουθον εν Λονδίνω.
Εν Ελλάδι, η ισοπολιτεία ισχύει και de jure και de facto . Είμεθα εν των ελάχιστων εθνών, εν οις δεν υπάρχουσιν αντι- σημιτικά κόμματα και αντισημιτικαί εφημερίδες. Ο αείμνηστος βασιλεύς Γεώργιος μεταβαίνων εις Τρίκκαλα κατήρχετο εις την οικίαν Εβραίου τραπεζίτου, εν ω ηδύνατο να εύρη δεκάδα οικιών ίσης ευμαρείας, εν αις και την της οικογενείας Αβέρωφ. Ο πρόεδρος του Αρείου Πάγου εξέφρασεν ήδη προ των βαλκανικών πολέμων επισήμως την χαράν της Ελληνικής δικαιοσύνης διά την επιτυχίαν Εβραίου εν τω δικαστικώ διαγωνισμώ. Η Εθνική Τράπεζα, ιδρύουσα τω 1912 υποκατάστημα εν Θεσσαλονίκη, έσπευσε να περιλάβη Ισραηλίτας εν τω διοικητικώ αυτής συμβουλίω. Ως προς το Πανεπιστήμιον πολλοί Ιουδαίοι φοιτηταί δύνανται να μαρτυρήσωσιν περί της συμπαθείας μεθ’ ης περιβάλλουσιν αυτούς και οι διδάσκαλοι και οι συμμαθηταί των. Συνεπείς δ’ ούτως δεικνυόμενοι προς τας εθνικάς ημών παραδόσεις πολιτευόμεθα δικαίως και συνετώς. Δικαίως, διότι δεν δυνάμεθα να παρίδωμεν ότι οι Εβραίοι έχουσι μεθ’ ημών το κοινόν ότι είναι έθνος παλαιόν και ένδοξον, πολλά παθόν υπέρ της πίστεως των προγόνων το λεχθέν υπό του καθηγητού Γεωργιου Χατζιδάκι ότι οι τουρκοκρατηθέντες Έλληνες είναι άξιοι τιμής, διότι διά να λάβωσι τα μαρτύρια αυτών πέρας ήρκει να είπωσι μίαν λέξιν και όμως την λέξιν εκείνην δεν την είπον, εφαρμόζεται και εις τους Ισραηλίτας. Ενθυμούμεθα επίσης ότι επί των ημερών του Φίλωνος και του Ιωσήπου οι Εβραίοι έδειξαν ιδιαιτέραν αγάπην προς τα Ελληνικά γράμματα και ότι σήμερον έτι πολλοί των κορυφαίων Ελληνιστών της Δύσεως είναι Ισραηλίται, εν οις και ο προσφάτως αποθανών και τοσον αγαπητός εις πάντας ημάς Θεόδωρος Ρεινάχ (1).
Η δε ημετέρα πολιτική, φιλοδικαία και ευγνώμων, είναι συνάμα και συνετή, διότι η ιστορία δεικνύει ότι οι Ιουδαίοι, διαλυτικά στοιχεία εις τας χώρας εν αις καταδιώκονται, είναι ευεργετικώτατοι εις εκείνας εν αις δεν υφίσταται πολιτικός ή κοσμικός αντισημιτισμός. Την παρατήρησιν διετύπωσεν ο Δισραέλι επιγραμματικώς λέγων: ‘κάθε κράτος έχει τους Εβραίους οι οποίοι του αξίζουν’. Είδον αναφερομένας ως επικυρούσας το λόγιον τούτο την Αγγλίαν, την Ιταλίαν, την Ολλανδίαν εις τον καταλογον δύναται να προστεθή και η Ελλάς. Πρέπει πράγματι να ομολογηθή ότι οι Εβραίοι της Επτανήσου και της Παλαιάς Ελλάδος απεδείχθησαν Έλληνες άριστοι. Προσήλθον μετά προθυμίας εις όλας τας επιστρατεύσεις. Επολέμησαν μετ’ ανδρείας εις όλους τους πολέμους. Ανέδειξαν άνδρας, όπως τους προμνησθέντας Βελλέλην και Χαΐμην, οίτινες καλλιέργησαν τα Ελληνικά γράμματα. Όταν δε ζώσιν εν τη ξένη πάντοτε και μεθ’ υπερηφανείας διεκδικούσι την Ελληνικήν εθνικότητα. Οι δε εσχάτως αποκτήσαντες την Ελληνικήν υπηκοότητα Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, καίπερ μη λαβόντες εισέτι τον καιρόν ν’ αφομοιωθώσιν εθνικώς, συντελούσιν ουχ ήττον εις την οικονομικήν ακμήν της μακεδονικής μητροπόλεως και ταχέως εκμανθάνουσι την Ελληνικήν.
Ό ταν τις αναλογίζεται ότι επί πολλούς αιώνες οι κοινοί ήμων τύραννοι είτε Τούρκοι είτε Βενετοί, εφαρμόζοντες το δόγμα διαιρεί και βασίλευε’, τα πάντα εμηχανεύθησαν όπως δηλητηριάσωσι τας μεταξύ των δύο στοιχείων σχέσεις και ότι το έργον αυτών εσυνέχισαν παντοίαι ξέναι προπαγάνδαι, έτι μάλλον θαυμάζει το φιλελεύθερον της Ελληνικής πολιτικής και έτι μάλλον χαίρει ότι αύτη έφερε τόσον ταχέως την συναδέλφωσιν δύο φυλών, αίτινες έχουσι ου μόνον κοινά συμφέροντα, αλλά και παρεμφερή ιστορίαν και συγγενή γνωρίσματα.
Υ.Σ. Κατά την εκτύπωσιν των παρουσών σελίδων εδημοσιεύθη εις το μηνιαίον ισραηλιτικόν περιοδικόν Paix et droit (τεύχος Απριλ. 1929) σύνοψις μελέτης του κ. Harry S . Linfield , διευθυντού του στατιστικού τμήματος του American Jewish Committee . Η πρόοδος του Εβραϊκού στοιχείου εν ταις Ηνωμέναις Πολιτείαις συνοψίζεται ως εξής:
Έτη Πληθυσμός
1818 3.000
1826 6.000
1840 15.000
1848 50.000
1877 229.087
1897 937.800
1910 2.043.762
1927 4.228.029
Βλ. περαιτέρω στατιστική δημοσιευθείσα στο περιοδικό Θεολογία υπό Λεωνίδου Φιλιππίδου, σελ. 24-25, ανωτέρω.
Πάντως, όχι κάτω από το Ρωμαϊκό Δίκαιο, που εφάρμοσαν οι Βυζαντινοί εναντίον των Εβραίων, ούτε κάτω από τους αντιεβραϊκούς νόμους της Αγγλίας (1290), της Γαλλίας (1395), της Ισπανίας (1492) και της Πορτογαλίας (1495) (2) , οι ιουδαϊκές Συναγωγές απολάμβαναν στην Ελλάδα πλήρη ελευθερία και προστασία.
Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από την ιστορία της ιουδαϊκής παροικίας στη Θεσσαλονίκη, η οποία είχε 32 Συναγωγές μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, σε σημείο που να θεωρείται σχεδόν ιουδαϊκή πόλη.
Είναι εκπληκτικός ο αριθμός των ιουδαϊκών Συναγωγών στην Ελλάδα.
Στην Αίγινα η Συναγωγή κτίσθηκε κατά τον Ε' μ.Χ. αιώνα, όταν οι Αθηναίοι Ιουδαίοι κατέφυγαν εκεί μετά τις γοτθικές επιδρομές (3) . Για την παρουσία των Ιουδαίων στην Αθήνα ελέχθη ότι έχουμε πληροφορίες από τον Ιώσηπο και τον Φίλωνα. Οι σχέσεις Ελλήνων και Ιουδαίων στην Αθήνα διαταράχθηκαν με τη γνωστή παρουσία στην πόλη του Don Pacificio, αλλά μετ’ αυτόν Ιουδαίοι κατέφθαναν στην πρωτεύουσα της Ελλάδος από άλλες ελληνικές πόλεις και από τη Μικρά Ασία. Στην αποκατάσταση των ιουδαϊκών σχέσεων με την ελληνική κυβέρνηση συνέβαλε και η οικογένεια των γνωστών τραπεζιτών Rothschild . Το 1903, με την πρωτοβουλία του Ιουδαίου Αβραάμ Κωνσταντίνι, από την Κρήτη, αγοράσθηκε ο χώρος στην οδό Μελιδώνη, κοντά στον Ναό των Αγίων Ασωμάτων, όπου ανεγέρθηκαν τα κτίρια της Συναγωγής, του Σχολείου και των Κοινοτικών Γραφείων. Αργότερα η ιουδαϊκή κοινότητα διασπάσθηκε μεταξύ των Romaniotes και των Sephardi (4) , οπότε, λίγο πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, μια νέα Συναγωγή κτίσθηκε στην ίδια οδό Μελιδώνη υπό την προεδρία του Ζαχαρία Viral , από την Πάτρα.
Όταν ξέσπασε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, οι Ιουδαίοι της Αθήνας, χίλιοι περίπου, ήταν ελληνόφωνοι και καλώς εγκατεστημένοι. Αλλά διαρκούσης της ιταλικής κατοχής στην Ελλάδα οι Ιουδαίοι των άλλων ελληνικών πόλεων, ιδίως της Θεσσαλονίκης, κατέφυγαν στην Αθήνα. Όταν το 1943 η χώρα τέθηκε υπό την κυριαρχία των ναζί, 75.000 Ιουδαίοι της Θεσσαλονίκης χάθηκαν. Οι ναζί ανεζήτησαν μεταξύ των ιδίων των Ιουδαίων και των Ελλήνων συνεργάτες για να εξακριβώσουν πόσοι Ιουδαίοι υπήρχαν στην Αθήνα. Στη δύσκολη αυτή περίοδο για τους Εβραίους συμπαραστάθηκε, ως αληθινός προστάτης τους, ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός. Τόση ήταν η προστασία του προς τους Ιουδαίους, ώστε ο πρέσβης των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής στην Αθήνα Μακ Βη σε μια φωτογραφία του, αφιερώνοντάς την προς τον μεγάλο αυτόν πρωθιεράρχη, γράφει σ’ Αυτόν: « Δαμασκηνώ τω νέω Ησαΐα της Ελλάδος» (5) .
Το θέμα τούτο της προστασίας των Εβραίων της Ελλάδας από τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και από όλη την ελληνική κοινωνία είναι συγκινητικό, γιατί μας θυμίζει τα φιλελληνικά αισθήματα των ελληνιστών Ιουδαίων και των μεγάλων φιλοσόφων του ιουδαϊκού έθνους.
Συγκεκριμένα, οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής έκαναν δημογραφική απογραφή των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και έπειτα ανήγγειλαν την απόφασή τους ν’ απομακρύνουν αυτούς από την Ελλάδα. Η απόφασή τους ήταν: Όσοι Εβραίοι ζούσαν στην Ελλάδα και δεν είχαν ελληνική υπηκοότητα θα έπρεπε να φύγουν για τη χώρα της οποίας ήταν υπήκοοι, ενώ οι Ισραηλίτες Έλληνες θα μεταφέρονταν στην Πολωνία για να εργασθούν. Όλοι οι Εβραίοι, νέοι, γέροντες, παιδιά και γυναίκες έπρεπε ν’ απομακρυνθούν από την Ελλάδα.
Η στάση των Ελλήνων έναντι των διωκόμενων Εβραίων υπήρξε ηρωική, γιατί ενώ είχαν τα δικά τους μαρτύρια δεν έμεναν ασυγκίνητοι μπροστά στον διωγμό των Ισραηλιτών και τούτο ερχόταν σε αντίθεση με την υπογραφή της ανακωχής, στην οποία οι Γερμανοί είχαν υποσχεθεί ότι δε θα έκαναν καμιά διάκριση μεταξύ των Ελλήνων πολιτών.
Όταν άρχισαν τα δεινά των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, η συγκέντρωσή τους σε ορισμένες συνοικίες, η δήμευση των περιουσιών και η εν συνεχεία μεταφορά τους στην Πολωνία, «κοπάδια, κοπάδια σαν ζώα, σε βαγόνια κλειστά», όπως γράφει ο Βενέζης, όλοι οι Έλληνες δεν φαντάζονταν ότι θα τους περίμενε το φοβερό ολοκαύτωμα στους κλιβάνους των στρατοπέδων συγκεντρώσεως (6) .
Εδώ θα δανεισθώ τα γεγονότα από τον Βενέζη, ο οποίος είχε στα χέρια του τα στοιχεία για την εξόντωση των Εβραίων της Ελλάδας από τον ίδιο τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό:
« Η αναγγελία αυτής της εξόδου των Εβραίων συντάραξε τον Ελληνικό λαό, κι ας είχε ν’ αντιμετώπιση τα δικά του μαρτύρια. Μόλις άρχισαν να εφαρμόζωνται τα μέτρα των Γερμανών εναντίον των Εβραίων, άρχισαν να φθάνουν και απεγνωσμένες εκκλήσεις των Εβραίων της Θεσσαλονίκης προς τον αρχιεπίσκοπον Δαμασκηνόν που τον ικέτευαν να μεσολάβηση στον Πληρεξούσιο του Ράιχ για να ματαιωθή η εξόντωσή τους. Οι Έλληνες, καταγανακτισμένοι, βλέπαν τους Γκρμανούς να παρασπονδούν. Γιατί όταν υπέγραφαν την ανακωχή με την Ελλάδα οι Γερμανοί είχαν υποσχεθή ότι δεν θα έκαναν καμία διάκριση μεταξύ Ελλήνων πολιτών.
Είναι και εδώ, στη στάση των Ελλήνων απέναντι των Εβραίων που κινδύνευαν, μια ακόμα πιστοποίηση του χαρακτήρα και της γενναιοφροσύνης και της εντιμότητας του λαού μας.
'Αρχισαν να φθάνουν αντιπροσωπείες και επιτροπές Ελλήνων στον Αρχιεπίσκοπο και του ζητούσαν να επέμβη. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, που συμμεριζόταν τα αισθήματα του ποιμνίου του, ζήτησε να δη τον Πληρεξούσιο του Ράιχ. Κατά τη συνάντησή τους διερμήνευσε στον Altenburg τη δυσφορία του Ελληνικού Λαού για το απάνθρωπο και αντιχριστιανικό μέτρο. Και ζητούσε την επέμβασή του για να σταματήση ο διωγμός.
Ο Altenburg απάντησε ότι το εβραϊκό ζήτημα είναι κεφαλαιώδες και προγραμματικό για τον Εθνικοσοσιαλισμό, ότι ρυθμίζεται από το Κέντρον και ότι συνεπώς εκείνος δεν μπορεί να κάμη τίποτε, με δική του πρωτοβουλία, υπέρ του ελληνικού ισραηλιτικού στοιχείου. Προσωπικώς μάλιστα φρονούσε ότι ήταν αδύνατον να μη εφαρμοσθή το μέτρον, όσες επεμβάσεις κι αν γίνονταν. Το εναντίον. Το μέτρον, είπε, θα επεκτεινόταν και στην υπόλοιπη Ελλάδα, σ’ όλους τους Ισραηλίτες. Όλοι οι Εβραίοι, όσοι ήταν Έλληνες υπήκοοι, θα υποχρεώνονταν να παν στην Πολωνία. Και όσοι είχαν άλλη υπηκοότητα, να παν στις χώρες τους.
Ο Αρχιεπίσκοπος ρώτησε:
Γιατί οι Εβραίοι της Ελλάδος Ισπανοί υπήκοοι θα πάνε στην Ισπανία, οι Εβραίοι Ιταλοί υπήκοοι θα πάνε στην Ιταλία και δεν μένουν στην Ελλάδα οι Εβραίοι Έλληνες αλλά πρέπει να μεταφερθούν στην Πολωνία;
Ο Πληρεξούσιος του Ράιχ, στενοχωρημένος απ’ το ερώτημα, αρνήθηκε ν’ απαντήση. Είπε απλώς ότι οι ελληνικής υπηκοότητος Ισραηλίτες στέλνονται στην Πολωνία ‘διά να εργασθούν’.
Ο Αρχιεπίσκοπος ρώτησε:
Εάν στέλλωνται στην Πολωνία διά να εργασθούν, διατί στέλνονται και αι γυναίκες και τα παιδιά και οι γέροντες;
Ο Πληρεξούσιος του Ράιχ είπε:
Διότι θα είναι σκληρόν να χωρισθούν αι οικογένειαι. Εάν μεταφερθούν εν πλήρει συγκροτήσει θα ζήσουν καλύτερα!
Ο Αρχιεπίσκοπος έκαμε και πάλιν έκκληση θερμή στον Γερμανό Πληρεξούσιο. Του μίλησε εν ονόματι του ανθρωπισμού και του χριστιανικού πολιτισμού.
Ο Altenburg περιορίστηκε να δώση την ασαφή υπόσχεση ότι θα φροντίση να μετριασθή η αυστηρότητα με την οποία εφαρμοζόταν την εποχή εκείνη το μέτρον.
Στο μεταξύ η εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης συνεχιζόταν συστηματικά. Η αγανάκτηση κορυφώθηκε σ’ όλη την Ελλάδα. Εκκλήσεις και διαμαρτυρίες έφθαναν συνεχώς στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών. Από τις ισραηλιτικές οργανώσεις της Λάρισας, της Χαλκίδας, του Βόλου, της Βερροίας, που διακήρυτταν την αλληλεγγύη τους προς τους ομόφυλους τους της Θεσσαλονίκης. Από τις ελληνικές οργανώσεις όλων των πόλεων. Ο Αρχιεπίσκοπος σκέφθηκε να μεταφέρη και πάλι το κοινό αυτό αίσθημα στους Γερμανούς αρμοδίους. Κάλεσε στην Αρχιεπισκοπή τους εκπροσώπους των Ανωτάτων Πνευματικών Ιδρυμάτων, των Επιστημονικών και Επαγγελματικών Οργανώσεων. Απεφάσισαν όλοι να απευθύνουν από κοινού, υπό την σκέπην της Εκκλησίας, έντονα υπομνήματα προς τον Πρόεδρο της Ελληνικής Κυβερνήσεως και προς τον Πληρεξούσιο του Ράιχ.
Το υπόμνημα προς τον Πρόεδρο της ελληνικής Κυβερνήσεως είναι το ακόλουθο:
Εν Αθήναις τη 23 Μαρτίου 1943
Προς τον Κύριον
Κωνσταντίνον Λογοθετόπουλον
Πρόεδρον της Κυβερνήσεως
Ενταύθα
Κύριε Πρόεδρε,
Ο Ελληνικός Λαός επληροφορείτο κατ’ αυτάς μετ’ ευλόγου εκπλήξεως και οδύνης ότι αι Γερμανικοί Στρατιωτικοί Αρχαί Κατοχής ήρξαντο εφαρμόζουσαι εν Θεσσαλονίκη το μέτρον της βαθμιαίας εκτοπίσεως του Ελληνικού Ισραηλιτικού στοιχείου έξω των ορίων της χώρας και ότι αι πρώται ομάδες των εκτοπισμένων ευρίσκονται ήδη καθ’ οδόν προς την Πολωνίαν. Η δε οδύνη αύτη του Ελληνικού Λαού υπήρξε κατά τοσούτω μάλλον βαθυτέρα καθ' όσον:
1. Κατά το πνεύμα των όρων της ανακωχής πάντες οι Έλληνες πολίται έμελλον να τύχουν της αυτής μεταχειρίσεων υπό των Αρχών Κατοχής, αδιακρίτως φυλής και θρησκεύματος.
2. Οι Έλληνες Ισραηλίται ου μόνον ανεδείχθησαν πολύτιμοι συντελεσταί της οικονομικής επιδόσεως της χώρας αλλά και γενικώς επέδειξαν νομιμοφροσύνην και πλήρη κατανόησιν των καθηκόντων αυτών ως Ελλήνων. Ούτω μετέσχον των κοινών θυσιών υπέρ της Ελληνικής Πατρίδας και ευρέθησαν εις την πρώτην γραμμήν των αγώνων τους οποίους διεξήγαγε το Ελληνικόν Εθνος αμυνόμενον των απαραγράπτων ιστορικών δικαίων του.
3. Η νομοταγία του εν Ελλάδι Ισραηλιτικού στοιχείου αποκλείει προκαταβολικώς πάσαν αιτίασιν περί αναμείξεώς του εις ενεργείας και πράξεις δυναμένας ν’ απειλήσουν, έστω και πόρρωθεν, την ασφάλειαν των Στρατιωτικών Αργών Κατοχής.
4. Ενώπιον της εθνικής συνειδήσεως τα τέκνα της κοινής Μητρός Ελλάδος εμφανίζονται αδιαρρήκτως ηνωμένα και μέλη ισότιμα του εθνικού οργανισμού, ασχέτως πάσης διαφοράς θρησκευτικής ή δογματικής.
5. Η Αγία ημών Θρησκεία ουδεμίαν αναγνωρίζει διάκρισιν, υπέροχην ή μείωσιν ερειδομένην επί της φυλής ή της θρησκείας, δογματίζουσα ότι ‘ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην’ ( Γαλ. Γ, 28), καταδικαζόμενης ούτω πάσης τάσεως προς δημιουργίαν οιασδήποτε διακρίσεως εκ φυλετικής ή θρησκευτικής διαφοράς και
6. Η κοινότης των τυχών εν ημέραις δόξης και εις περιόδους εθνικών ατυχημάτων εσφυρηλάτησαν, επί του άκμονος της ελληνικής ευψυχίας, ακαταλύτους δεσμούς μεταξύ πάντων ανεξαιρέτως των Ελλήνων πολιτών, εις οιανδήποτε και αν ανήκουν φυλήν.
Δεν αγνοούμεν βεβαίως την υφισταμένην βαθείαν αντίθεσιν μεταξύ της Νέας Γερμανίας και του Ισραηλιτικού στοιχείου. Ουδέ και προτιθέμεθα να γίνωμεν υπεραπολογηταί ή και απλώς κριταί του διεθνούς Ισραηλιτισμού και της τοιαύτης ή τοιαύτης δράσεώς του εις την σφαίραν των μεγάλων πολιτικών και οικονομικών προβλημάτων του κόσμου. Ημάς ενδιαφέρει σήμερον αποκλειστικώς και ανησυχεί ζωηρώς η τύχη των 60.000 συμπολιτών Ισραηλιτών, των οποίων εγνωρίσαμεν, κατά την μακράν εν δουλεία και ελευθερία συνδιαβίωσιν, και των αισθημάτων την ευγένειαν και την φιλάδελφον διάθεσιν και των ιδεών την προοδευτικότητα και την οικονομικήν δραστηριότητα και, όπερ σπουδαιότερον, την αδιάβλητον φιλοπατρίαν. Του τελευταίου τούτου μάλιστα μάρτυς αψευδής πρόκειται ο μέγας αριθμός των θυμάτων τα οποία οι Έλληνες Ισραηλιται προσή νεγγον, αγογγύστως και άνευ δισταγμών, εις τον βωμόν του προς την κινδονεύουσαν κοινήν Πατρίδα καθήκοντος.
Κύριε Πρόεδρε,
' Εχομεν την βεβαιότητα ότι και η Κυβέρνησις σκέπτεται και αισθάνεται καθ’ ον τρόπον και πάντες οι λοιποί Έλληνες επί του προκειμένου ζητήματος. Πιστεύομεν επί πλέον ότι θα έχετε ήδη προβή εις τα αναγκαία διαβήματα προς τας Αρχάς Κατοχής διά την αναστολήν του οδυνηρού και ασκόπου μέτρου της εκτοπίσεως του εν Ελλάδι Ισραηλιτικού στοιχείου. Ελπίζομεν μάλιστα ότι θα υπεδείξατε προς τους Ισχυρούς ότι η τοιαύτη σκληρά μεταχείρισις των Ισραηλιτών Ελλήνων υπηκόων, κατ’ αντιδιαστολήν προς τους εν Ελλάδι Ισραηλιτας άλλων υπηκοοτήτων, καθιστά έτι μάλλον αδικαιολόγητον, και κατ’ ακολουθίαν ηθικώς απαράδεκτον, το τεθέν εις εφαρμογήν μέτρον. Εάν δε τυχόν προβάλλωνται λόγοι ασφαλείας προς δικαιολόγησιν αυτού, φρονούμεν ότι θα ήτο δυνατόν να προταθούν λύσεις και να ληφθούν προληπτικά μέτρα, οιον ο περιορισμός μόνον του εν δράσει άρρενος πληθυσμού (παρεκτός γερόντων και παιδιών) εις ωρισμένον μέρος της Ελληνικής Επικρατείας υπό την επιτήρησιν των Αρχών Κατοχής, εις τρόπον ώστε και η ασφάλεια τούτων να κατοχυρωθή —έστω και κατά κινδύνου υποθετικού— και η τάξις των Ελλήνων Ισραηλιτών ν’ αποφύγη τα δεινά επακόλουθα της δι’ ης απειλείται εκτοπίσεως. Ως εκ περισσού σημειούμεν ότι εις το ανωτέρω μέτρον ο υπόλοιπος Ελληνικός Λαός θα ήτο διατεθειμένος, εάν ήθελε ζητηθή, να προσθέση ανενδοιάστως ολόκληρον την εγγύησιν αυτού υπέρ των χειμαζομένων αδελφών αυτού.
Ευχόμεθα όπως αι Αρχαί Κατοχής αντιληφθούν εγκαίρως το άσκοπον της διώξεως ειδικώς των Ελλήνων Ισραηλιτών, οίτινες καταλέγονται μεταξύ των ειρηνικωτέρων, φιλονομωτέρων και παραγωγικωτέρων στελεχών του τόπου. Εάν όμως, παρά πάσαν ελπίδα, ήθελον εμμείνει αμεταπείστως εις την πολιτικήν της εκτοπίσεως αυτών, φρονούμεν ότι η Κυβέρνησις, ως φορεύς της απομενούσης πολιτικής εξουσίας εν τω τόπω, θα έδει να λάβη θέσιν σαφή έναντι των συντελουμένων, αφήνουσα εις τους ξένους ολόκληρον την ευθύνην της διαπραττομένης προδήλου αδικίας. Διότι ουδείς, νομίζομεν, δικαιούται να λησμονή ότι πάσαι αι πράξεις της δυσχερούς ταύτης περιόδου, ακόμη και όσαι κείνται έξω της θελήσεως και της δυνάμεως ημών, θα ερευνηθούν μίαν ημέραν από το Έθνος διά τον προσήκοντα ιστορικόν καταλογισμόν. Κατά δε την στιγμήν της κρισεως θα βαρύνη μεγάλως εις την συνείδησιν του Έθνους η πλευρά των ηθικών ευθυνών τας οποίας οι άρχοντες επωμίζονται και δι’ αυτός έτι τας πράξεις των ισχυρών, εφ όσον παρέλειψαν να εκδηλώσουν, διά χειρονομίας υψηλόφρονος και γενναίας, την κατά πάντα εύλογον δυσφορίαν και την ομόθυμον διαμαρτυρίαν του Έθνους δι' ενεργείας θιγούσας καιρίως την εθνικήν ενότητα και φιλοτιμίαν, ως η αρξαμένη εκτόπισις των Ελλήνων Ισραηλιτών.
Μετά τιμής
Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Δαμασκηνός
Ο Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών Σ. Δοντάς, ο πρύτανις του Πανεπιστήμιου Αθηνών Ερρ. Σκάσσης, ο Πρύτανις του Εθνικού Μετσοβειου Πολυτεχνείου Ιω. Θεοφανόπουλος, ο πρύτανις της Ανωτάτης Σχολής Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών Γ. Νέζος, ο Πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου Αττικό-Βοιωτίας Μ. Καρζής, ο Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών Αναστασόπουλος, ο Πρόεδρος του Συμβολαιογραφικού Συλλόγου Εφετείων Αθηνών και Αιγαίου Κ. Αντωνόπουλος, ο Πρόεδρος της Ενώσεως Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Γ. Καράντζας, ο Πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων Θ. Συναδινός, ο Πρόεδρος των Ελλήνων Λογοτεχνών Μ. Αργυρόπουλος, ο Πρόεδρος του Εμπορικού Επιμελητηρίου Πειραιώς Δ. Πετροπουλάκος, ο Πρόεδρος του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος Α. Καράς, ο Πρόεδρος του Επαγγελματικού Επιμελητηρίου Αθηνών Σ. Χαλκιαδάκης, ο Πρόεδρος της Ενώσεως Ελλήνων Χημικών Κ. Νεύρος, ο Πρόεδρος του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αθηνών Α. Τσιτσώνης, ο Πρόεδρος του Οδοντιατρικού Συλλόγου^ Αθηνών I. Καρέκλης, ο Πρόεδρος του Φαρμακευτικού Συλλόγου Πειραιώς Μ. Καλαντζάκος, ο Πρόεδρος των Ελλήνων Ηθοποιών Μ. Μορίδης, ο Πρόεδρος του Πανελληνίου Φαρμακευτικού Συλλόγου Α. Καραμερτζάνης, ο Γεν. Διευθυντής Καταφυγίων Επειγούσης Περιθάλψεως Θ. Σπεράντζας, ο Πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου Πειραιώς Δ. Μαντούβαλος, ο Πρόεδρος του Εμπορικού Συλλόγου Αθηνών Δ. Βασιλόπουλος, ο Πρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Α. Πουλόπουλος, ο Αντιπρόσωπος Ενώσεως Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών Μ. Ροδάς, ο Πρόεδρος της Ενώσεως Ελλήνων Βιομηχάνων I. Τερζάκης, ο Γεν. Γραμματεύς του Πανελληνίου Οδοντιατρικού Συλλόγου Μ. Αποστόλου, ο Πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου Καλλιθέας Μ. Ρημαντώνης.
Και το υπόμνημα προς τον Πληρεξούσιο του Ράιχ είναι το ακόλουθο:
Εν Αθήναις τη 24 Μαρτίου 1943
Προς την Α. Εξοχότητα
τον Πληρεξούσιον του Ράιχ διά την Ελλάδα
Κύριον Gunther Altenburg
Ενταύθα
Εξοχώτατε ,
Οι κάτωθι υπογεγραμμένοι δεν ζητούμεν διά του παρόντος να υπεισέλθωμεν καθ’ οιονδήποτε τρόπον εις το ζήτημα γενικής τακτικής των Γερμανικών Αρχών εν τη χώρα μας ή αλλαχού, αλλ’ απλώς να υποβάλωμεν εκ της αφορμής ενός ζητήματος, το οποίον κατά τας τελευταίας αυτάς ημέρας κρατεί εις περισυλλογήν και συγκίνησιν ολόκληρον την ελληνικήν κοινωνίαν, ωρισμένας απόψεις, βέβαιοι ότι θα τας εξετάσητε εν πνεύματι βαθείας ευμενείας και ακόμη βαθυτέρας κατανοήσεως.
Πρόκειται περί της εκ Θεσσαλονίκης διώξεως της ελληνικής υπηκοότητος Ισραηλιτικής Κοινότητος, η οποία από πολλού χρόνου, καθ’ όλα νομίμως εντεταγμένη εις τα θέσμια της χώρας μας, ου μόνον ουδέποτε έδωκεν αφορμήν παραπόνου τινός εις τους Έλληνας, αλλ’ όλως εναντίως προσέφερε πάντοτε μεν δείγματα σοβαράς συνεργατικής αλληλεγγύης εις αυτούς, εις δε κρίσιμους στιγμάς σοβαράς αποδείξεις αυταπαρνήσεως και αυτοθυσίας υπέρ του τόπου.
Ειρήσθω προς τούτοις ότι οι περί ων ο λόγος Ισραηλίται ουδέποτε αντηγωνίσθησαν ουδέ ακόμη και εν τω κύκλω των μικρών των ιδιωτικών συμφερόντων προς ημάς, αλλ’ ότι απεναντίας ουδέποτε απέλειψεν αυτούς το αίσθημα της προς την ελληνικήν ολότητα ευθύνης, εις τρόπον ώστε να δυνάμεθα να διαπιστώσωμεν ότι οι περισσότεροι εξ αυτών ανήκον και ανήκουσιν εις την τάξιν των πτωχών.
Σημειωτέον ότι οι εν Ελλάδι Ισραηλίται έχουν διάφορον νοοτροπίαν από τους εν Γερμανία τοιούτους, αγνοούσι δε ακόμη και την γλώσσαν των ομοθρήσκων των εν Πολωνία, όπου αποστέλλονται να ζήσουν.
Εάν όθεν ληφθώσιν υπ’ όψιν πάντα ταύτα, προστεθή δε ότι κατά την μακραίωνα διαδρομήν ολοκλήρου της Ελληνικής Ιστορίας μας αι σχέσεις μας μετά του ισραηλιτικού στοιχείου υπήρξαν πάντοτε αρμονικαί και ομαλαί από της απωτάτης αρχαιότητος, της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των επίγονων του, και δη διά μέσου όλων των εποχών της ανεξίθρησκου Ελληνικής Ορθοδοξίας, ως και εν τω πλαισίω της όλως προσφάτου μας εθνικής ζωής, πιστεύομεν ότι, εν τη υψηλή ιδιότητι Υμών ως ρυθμιστού των εν τη χώρα μας κατά τον παρόντα πόλεμον, δεν θα διστάσητε να εγκολπωθήτε την αίτησίν μας ταύτην και ν’ αποφασίσητε όπως προσωρινώς τουλάχιστον η δίωξις του Ισραηλιτικού στοιχείου εξ Ελλάδος ανασταλή, έως ότου το Ελληνικόν Ισραηλιτικόν ζήτημα εξετασθή υπό το φως μιας ειδικής και όλως εμπεριστατωμένης ερεύνης.
Εις την αίτησίν μας άλλως τε ταύτην στιβαρόν συνεπίκουρον έχομεν αυτήν ταύτην την πρόσφατον ιστορικήν πραγματικότητα, συμφώνως προς την οποίαν, κατά την παράδοσιν της πόλεως της Θεσσαλονίκης και περαιτέρω της υπολοίπου Ελλάδος, μεταξύ των άλλων όρων των οικείων πρωτοκόλλων συμπεριλαμβάνεται και ούτος καθ’ ον αι Αρχαί Κατοχής υπόσχονται να προστατεύσωσι την ζωήν, την τιμήν και την περιουσίαν των κατοίκων, υπονοούσαι ασφαλώς διά του όρου τούτου ότι ουδείς ποτέ θα εγίνετο διωγμός των Ελλήνων υπηκόων, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, φυλής και γένους, και ότι, συνεπώς, η θεωρία των φυλετικών ή θρησκευτικών διαιρέσεων ουδεμίαν θα είχεν εφαρμογήν εν Ελλάδι.
Τούθ ’ όπερ εξ άλλου ενισχύετο ακόμη περισσότερον και εκ των σαφών μετ’ ολίγον δηλώσεων του στρατηγού Τσολάκογλου, εις ον τότε ανετέθη υπό των Αρχών Κατοχής η Πρωθυπουργία της χώρας, και ο οποίος ανέκοινωσε ρητώς ότι Εβραϊκόν ζήτημα εν Ελλάδι δεν υφίσταται ούτε πρόκειται να δημιουργηθή ποτέ, αλλ’ ότι πάντες οι Έλληνες, ασχολούμενοι με τα ειρηνικά των έργα, δύνανται να ώσιν ήσυχοι ότι η τιμή των, η ζωή των και η περιουσία των τελούν υπό την προστασίαν των Αρχών Κατοχής και της Κυβερνήσεως.
Εξοχώτατε , r ,
Προ ολίγων μόλις ημερών ο ραδιοφωνικός σταθμός Βερολίνου μας μετέδιδεν άρθρον φίλου Γερμανού δημοσιογράφου το οποίον ήτο αληθής ύμνος εις την πατροπαράδοτον αρετήν της ξενίας του Ελληνικού Λαού εις πάσας τας περιπτώσεις, ακόμη και όταν πρόκειται περί υποτιθεμένων εχθρών. Αλλά ποίον άραγε δεν πρέπει να είναι το αίσθημα του πόνου του ιδίου αυτού λαού εις την καρδίαν του οποίου δύο χιλιετηρίδες Χριστιανισμού ενεστάλαξαν βαθύτατα το νάμα της υπευθύνου αγάπης, όταν βλέπη τους ιδίους του αδελφούς αποσπώμενους από τον βωμόν της κοινής πατρίδος, την οποίαν αυτοί είχον από χρονων περιπτυχθεί με απεριόριστον εμπιστοσύνην και με πνεύμα ανεπίληπτου προς ημάς αλληλεγγύης.
Εξοχώτατε ,
Εν ονόματι των ακραιφνών εκείνων ιδεών, τας οποίας το Ελληνικόν Πνεύμα και η υψηλή καλλιέργεια της πατρίδος σας ανύψωσαν εις συνθήματα πανανθρώπινου ακτινοβολίας και ασυζητήτου επιβολής, εξαιτούμεθα όπως η υφ’ ημών ζητουμένη υπέρ των Ισραηλιτών συνυπηκόων μας αναστολή της διώξεως των πραγματοποιηθή τάχιστα, και διαβεβαιούμεν Υμάς ότι ολόκληρος ο Ελληνικός Λαός θα είναι εις θέσιν να εκτίμηση δεόντως την φωτεινήν σας αυτήν ιστορικήν χειρονομίαν.
Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Δαμασκηνός
Ακολουθούν αι υπογραφαί των εκπροσώπων των Ανωτάτων Πνευματικών Ιδρυμάτων και των Επιστημονικών και επαγγελματικών Οργανώσεων».
Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός δεν σταμάτησε τις ενέργειες του. Είδε πάλι τον Altenburg και ζήτησε την επέμβασή του. Με το σχηματισμό της νέας Κυβερνήσεως Ιωάννου Ράλλη κατατόπισε τον νέο Πρωθυπουργό και του ζήτησε να χειρισθή καταλλήλως το ζήτημα με τον Αρχιστράτηγο της Νοτιοδυτικής Ευρώπης. Παράλληλα έκαμε τις ακόλουθες ενέργειες:
α) Παρακάλεσε τον Πρόεδρο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα να ενεργήση πλησίον των Κυβερνήσεων των ευρωπαϊκών χωρών για να ενδιαφερθούν για τους Ισραηλίτες της Ελλάδος, που η μετατόπισή τους στην Πολωνία ισοδυναμούσε με ολοσχερή εξόντωση.
β) Μεσολάβησε στον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό να δώση τρόφιμα και να λειτουργήσουν συσσίτια για τους Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης , που τους είχαν απομονώσει. Και παρακάλεσε την Ελληνική Κυβέρνηση να διαθέση τα τεχνικά μέσα. Πράγματι τα συσσίτια λειτουργήσανε αμέσως. Το Υπουργείον Εθνικής Πρόνοιας ανέλαβε την τεχνική οργάνωσή τους και ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός έδωσε άφθονα τρόφιμα.
γ) Ανέλαβε να στέλνη κρυφά στη Θεσσαλονίκη τις εισφορές των Ισραηλιτών των Αθηνών υπέρ των ομοφύλων τους της Θεσσαλονίκης. Τα εμβάσματα αυτά γίνονταν με επιταγές του Αρχιεπισκόπου προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιον.
Αργότερα, όταν οι διωγμοί άρχισαν να χτυπούν και τους Εβραίους των Αθηνών, ο Αρχιεπίσκοπος έλαβε και αυτή την απόφαση:
Κάλεσε τον τότε Γενικό Διευθυντή των Διοικητικών Υπηρεσιών του Δήμου Αθηναίων Π. Χαλδέζον και του είπε: ‘Εγώ έκαμα τον σταυρό μου, μίλησα με τον Θεό και απεφάσισα να σώσω όσες ψυχές Εβραίων ημπορώ. Έστω και αν κινδυνεύω. Εγώ θα τους βαπτίζω τους Εβραίους, και συ θα τους δίδεις πιστοποιητικόν του Δήμου για να πάρουν ταυτότητα ως χριστιανοί Έλληνες’.
Ο Διευθυντής του Δήμου δέχτηκε. Εν συνεννοήσει μ’ έναν τμηματάρχη του Δήμου άνοιξαν ιδιαίτερο δημοτολόγιο, όπου καταχωρήθηκαν 560 Εβραίοι ως χριστιανοί. Και σώθηκαν.
Ευτυχώς δεν έγινε καμιά προδοσία.
Η τραγωδία των Εβραίων της Ελλάδας, μέσα στα γενικά μέτρα του Χιτλερισμού εναντίον των Εβραίων της Ευρώπης, βεβαίως ολοκληρώθηκε. Αλλά η ελληνική συνείδηση είναι ήσυχη ότι έκαμε και σ’ αυτό το ζήτημα το χρέος της.
Ιδού ένα συνοπτικό ημερολόγιο της εξοντώσεως των Εβραίων της Ελλάδας από το Αρχείο του Αρχιεπισκόπου:
Μάρτιος 1943. Διαταγή διωγμού και εκτέλεσις ταύτης, περιορισμός εις στρατόπεδον συγκεντρώσεως Θεσ/νίκης ( Χιρς) 60.000 Ισραηλιτών Θεσσαλονίκης.
Μέχρι 15 Μαΐου 1943 απεστάλησαν άπαντες οι ανωτέρω εις στρατόπεδα συγκεντρώσεως εν Πολωνία ( Μπιργκενάου, Άουσβιτς). Εξ αυτών τα 90% εθανατώθησαν εις θαλάμους αερίων και εκείθεν εις τα κρεματόρια προς καύσιν.
Απρίλιος 1943. Εκ της περιοχής Ανατ. Θράκης εξετοπίσθησαν εις στρατόπεδα συγκεντρώσεως Γερμανίας περί τους 3.000. Εξ αυτών ουδείς ευρίσκεται εν ζωή.
Απρίλιος 1943. Εκ της περιφερείας Δυτ. Θράκης απήχθησαν υπό των Βουλγάρων περί τας 5.000 Ισραηλίται, οίτινες εξηφανίσθησαν αγνοουμένης παντελώς της τύχης των, μηδενός επιστρέψαντος.
Σεπτέμβριος 1943. Μετά την συνθηκολόγησιν της Ιταλίας επεξετάθη ο διωγμός των Ισραηλιτών εις τας πόλεις Αθηνών, Πειραιώς, Λαρίσσης, Τρικκάλων, Ιωαννίνων, Πρεβέζης, Πατρών και άλλων τινών μικρών πόλεων, απαχθέντων και μεταφερθέντων εις στρατόπεδα συγκεντρώσεως Πολωνίας μέχρι Μαρτίου 1944 συνολικώς 4.500 ατόμων, εξ ων διεσώθησαν μόνον περί τους 200.
Ιούνιος 1944. Συνελήφθησαν εις νήσον Κέρκυραν και Ρόδον περί τα 2.500 περίπου άτομα, εξ ων επέστρεψαν περί τα 50.
10 Ιουνίου 1944. Απήχθησαν εκ Κρήτης και επεβιβάσθησαν πλοίου περί τα 350 άτομα, άτινα επνίγησαν άπαντα, τορπιλισθέντος του πλοίου έξωθεν των Χανίων ».
Τη μεγάλη προσφορά του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού προς τους Εβραίους, αλλά και ολόκληρου του ελληνικού λαού προς τους Ισραηλίτες αναγνώρισε το εβραϊκό στοιχείο των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης με συγκινητικά Ψέματα επί τω θανάτω του Μεγάλου Πρωθιεράρχου, το 1949 (7).
Η προσπάθεια του Δαμασκηνού να σώσει τους Εβραίους από τα κρεματόρια των ναζί ήταν ένα από τα πολλά μέτωπα του Εθνάρχου Δαμασκηνού κατά τα κατοχικά χρόνια. Δεν είχε μόνο τους Ιταλούς και τους Γερμανούς αλλά και τους Βουλγάρους, ενώ έπρεπε συγχρόνως να ενδιαφερθεί και για τον επισιτισμό του ελληνικού λαού. Εν τούτοις η κινητοποίηση όλων των ελληνικών παραγόντων για τη διάσωση του εβραϊκού στοιχείου στην Ελλάδα ήταν η βαθιά φιλανθρωπική αίσθηση του ελληνισμού για ένα λαό όντως ικανό, δυναμικό, αλλά και κατασυκοφαντημένο στα λαϊκά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας και όχι μόνο της ελληνικής, αλλά πρώτα της δυτικοευρωπαϊκής, από την οποία τα συνθήματα έφθασαν και στην Ελλάδα, γιατί όταν ανθούσαν στην Ελλάδα οι Συναγωγές των Εβραίων οι ευρωπαϊκές χώρες, όπως αναφέρει ανωτέρω ο J. Wellhausen, εξέδιδαν διατάγματα διωγμών τους.
Για τη σημερινή κατάσταση της ιστορικής εβραϊκής κοινότητας των Αθηνών, ο Ιων Βασιλειάδης έκανε μια ανακοίνωση στη Θεσσαλονίκη σε κοινή συνάντηση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου με θέμα: Οι Εβραϊκές Κοινότητες της ΝΑ Ευρώπης. Από τον ΙΕ΄ αιώνα ως το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, 30 Οκτ.-3 Νοεμβ. 1962. Η ανακοίνωση του Βασιλειάδη βασίζεται στο υλικό 32 συνεντεύξεων που έγιναν στην Αθήνα τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1962. Η ανακοίνωση δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Χρονικά , ΙΕ' (1993), σελ. 20-22, και είναι άκρως ενδιαφέρον να επωφεληθούμε απ’ αυτή, γιατί δίνει μια εικόνα που αγγίζει την πραγματικότητα της υποστάσεως του Ισραηλίτη στην Ελλάδα (8) .
Η απελευθέρωση των Αθηνών από τα στρατεύματα κατοχής το 1944 βρίσκει την Αθήνα με 4.930 Εβραίους. Με το κύμα της μεταναστεύσεως στο Ισραήλ και την εγκατάσταση των Εβραίων στις επαρχιακές κοινότητες, η εβραϊκή κοινότητα των Αθηνών αριθμεί 2.700 μέλη περί τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Σήμερα πλησιάζει τις 3.500 μέλη επί συνόλου 5.800 Εβραίων σ’ όλη την ελληνική επικράτεια. Παρά ταύτα, σε σχέση με την παράδοσή της και την οικονομική δύναμή της, δεν έχει αποκτήσει ακόμη μια εβραϊκή πολιτική ομοιογένεια που θα της επέτρεπε να γίνει το αδιαμφισβήτητο κέντρο του ελληνικού εβραϊσμού. Το περιβάλλον επιδρά πολύ και οι Εβραίοι εγκαταλείπουν τις αυστηρές θρησκευτικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητές τους, σε σημείο που οι πραγματικοί πιστοί στις παραδόσεις τους θεωρούν τον ιουδαϊσμό μια φιλοσοφία και έναν τρόπο ζωής που ακολουθούν συνειδητά επειδή τους ταιριάζει σε προσωπικό επίπεδο. Αλλά εν τούτοις η γνώση της παραδόσεώς τους είναι απαραίτητη σαν ένα είδος ψυχοπολιτιστικής οχυρώσεως. Είναι θρήσκοι στον ίδιο βαθμό που θρησκεύουν οι χριστιανοί συμπολίτες τους. Θαυμάζουν το Ισραήλ, το οποίο επισκέπτονται και το θεωρούν το άλλο κομμάτι του εβραϊκού λαού. Θεωρούν την Ελλάδα πατρίδα τους. Είναι κοινωνικά εξελληνισμέ νοι κι αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι παρακολουθούν και συμμετέχουν στις ελληνικές εκδηλώσεις ακόμη και στις χριστιανικές εορτές, έστω και με ένα διαφορετικό πνεύμα απ’ ό,τι οι Έλληνες. Ο στολισμός του χριστουγεννιάτικου δέντρου, ο εορτασμός των Χριστουγέννων και του Πάσχα υποδηλώνουν την αποδοχή του πλειοψηφούντος χριστιανικού περιβάλλοντος. Οι μεικτοί γάμοι, παρ’ όλες τις φροντίδες να διατηρηθεί η θρησκεία του εβραϊκού μέλους, αποτελούν μια απειλή που θα επιφέρει μελλοντικά την εξάλειψη της κοινότητας. Είναι αλήθεια πως στην εβραϊκή κοινωνία παρατηρείται το φαινόμενο που πολλές φορές διαπίστωσα στον απόδημο ελληνισμό, όταν σε μια κοινότητα μειώθηκε ο αριθμός της. Τι είμαστε; ρωτούν τα ελληνοπουλα. Που θα εύρουν το σύντροφό τους; Με ποιο τρόπο θα εξελιχθούν κοινωνικά; Κι εκεί επρόκειτο για δεύτερη γενιά αποδήμων Ελλήνων, ενώ εδώ πρόκειται για Έλληνες πολίτες όσο κι αν διαφέρουν θρησκευτικά και ίσως και ιστορικά από τους συμπολίτες τους Έλληνες, από τους οποίους έχουν αρκετά αφομοιωθεί.
Εκτός από τις δύο Συναγωγές, η ισραηλιτική κοινότητα των Αθηνών στη Λεωφόρο Αμαλίας 36 συντηρεί Ιουδαϊκό Μουσείο (9) .
Θεωρώ περιττό ν’ αναφερθώ στην ιστορία των κατά τόπους Συναγωγών στην Ελλάδα και αρκούμαι στην εικόνα στο έργο του Stavroulakis , στην οποία νομίζει ο θεατής ότι βλέπει τις πρωτεύουσες των νομών της ελληνικής επικράτειας!
Παραπομπές-Σημειώσεις:
(1)Υπήρξε για μακρό χρονικό διάστημα διευθυντής της Επιθεωρήσεως των Ελληνικών Σπουδών, στη διεύθυνση της οποίας τον διαδέχθηκε άλλος διαπρεπής Εβραίος ελληνιστής, ο G . Glotz .
(2) J . Wellhausen , ένθ . αν., σελ. 200.
(3) Την ιστορία των Συναγωγών στην Ελλάδα με πλούσιο φωτογραφικό υλικό δημοσίευσαν οι Nicholas P . Stavroulakis και Timothy J . De Vinney , στο έργο τους Jewish Sites and Synagogues of Greece, Tales Press , Athens (1992), στο οποίο στηρίζομαι για τα στοιχεία που αναφέρω για την ίδρυσή τους.
(4) Περί των Romaniote και Sephardi Minhagim (Τύπων) στην Ελλάδα βλ. το ανωτέρω έργο των Stratoulakis και De Vinney , σελ. 18-21. Κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Έλληνες και Εβραίοι εισέπρατταν εξίσου τον παραδοσιακό δυτικοευρωπαϊκό αντισημιτισμό, με τον οποίο αντιμετώπιζαν οι Δυτικοευρωπαίοι Έλληνες και Εβραίους, αποδίδοντας στους πρώτους τα ίδια ελαττώματα που απέδιδαν παραδοσιακά στους δεύτερους. Βλ. Μ. Franca , Essai sur l ’ Histoire des Israelites de /’ Empire Ottoman depuis les origines jusqu’ ά nos jours (1897) στην κυρία Μαρία Ευθυμίου, Έλληνες και Εβραίοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Χρονικά, ΙΖ' (1994), σελ. 19-20.
(5) Τη φωτογραφία αυτή είχε δει ο γράφων στο σπίτι του αείμνηστου Δαμασκηνού. Νομίζω ότι υπάρχει στο Αρχείο του κατά την πληροφορία του ανιψιού του νυν μητροπολίτη Φθιώτιδος Δαμασκηνού. Στην επίσημη απογραφή του 1913 η Θεσσαλονίκη είχε 157.000 κατοίκους, εξ αυτών 61.432 ήταν Εβραίοι και απ’ αυτούς οι 56.000 μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα του Auschwitz και του Birkenau , όπου και εξοντώθηκαν. Σήμερα η Θεσσαλονίκη έχει μια μικρή εβραϊκή κοινότητα με 1.300 μέλη, ένα μικρό μουσείο και ένα κέντρο μελετών. Βλ. Θεσσαλονίκη 1850-1918: Η Πόλη των Εβραίων και η Αφύπνιση των Βαλκανίων. Εκδόσεις «Εκάτη». Το βιβλίο είναι μετάφραση από τα γαλλικά του Γ. Καλαμάντη. Η παρουσίαση του βιβλίου στο περιοδικό Χρονικά του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος, ΙΖ' (1994), σελ. 18. Μεταξύ των Εβραίων υπάρχει το παράπονο ότι μετά την πυρκαγιά του 1917 τα μνημεία τους, που τα περισσότερα ήταν στο κέντρο της πόλεως, δεν ξαναχτίσθηκαν εκεί κι ακόμη ότι μέχρι τα μέσα περίπου του μεσοπολέμου οι Εβραίοι ψήφιζαν σε διαφορετικά εκλογικά τμήματα σαν μειονότητα, για να τους ελέγχουν οι πολιτικοί παράγοντες της Αθήνας, παραπονείται ο X . Ζαφείρης σε συνέντευξή του στο περιοδικό Γιατί των Σερρών, Απρίλιος, 1994. Αυτό όμως συνέβαινε με άλλους τρόπους και για τους Έλληνες όπου κρινόταν σκόπιμο από τους πολιτικούς.
(6) Ηλία Βενέζη, Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός. Οι Χρόνοι της Δουλείας. Βιβλιοθήκη της Εστίας. Πολιτική Ιστορία 17 (1981), σελ. 259-270. Βλ. επίσης Π. Ενεπεκίδη, Οι διωγμοί των Εβραίων εν Ελλάδι (1941- 1944), Αθήναι (1969), και Σ. Γ. Κόλλια, Αρχιεπίσκοπος Αντιβασιλεύς Δαμασκηνός ο από Κορινθίας, (1975), σελ. 118-126. Για τη μαζική εξόντωση των Εβραίων της Κρήτης, επίσης, έχουν ενδιαφερθεί πολλοί Έλληνες και ξένοι ιστορικοί, αλλά υπάρχει ένα τεκμηριωμένο χρονικό του Δημήτρη Α. Μαυριδερού με τίτλο: Οι Εβραίοι της Κρήτης. Το τελευταίο ταξίδι. Χρονικά, ΙΖ' (1994), σελ. 4-35, όπου και οι πηγές από τις οποίες άντλησε προφορικά και γραπτά για τη σύνταξη του συνταρακτικού αυτού κειμένου ο Μαυριδερός, έφορος της Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρείας της Ελλάδος.
(7) Βλ. Περιοδικό Εκκλησία, ΚΣΤ' (1949), σελ. 193-194. Τις ιστορικές περιπέτειες των Ιουδαίων της Θεσσαλονίκης, τις οποίες μοιράσθηκαν με τους λοιπούς κατοίκους, περιγράφουν με αναφορές σε πολλές λεπτομέρειες οι Ν. P . Stavroulakis και Τ. J . De Vinney στο προαναφερθέν έργο τους Jewish Sites and Synagogues of Greece, σελ. 159-190. Ενδιαφέρουσες για το θέμα αυτό και για τις αδελφικές σχέσεις Ελλήνων και Ιουδαίων στη Θεσσαλονίκη είναι οι ειδήσεις στο έργο του Θωμά Α. Πασχίδη, Οι Ανατολικοί Λαοί ως προς τον Ελληνισμόν, Εν Πόλει της Παλλάδος (τυπογραφείο «Ελληνικής Ανεξαρτησίας», 1880), από το οποίο το περιοδικό Χρονικά του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος, ΙΣΤ' (1993), σελ. 4- 8, αναδημοσιεύει το κεφάλαιο «Οι Ισραηλίται εν τω Ελληνισμώ». Στο ίδιο περιοδικό, σελ. 9-17, δημοσιεύει ανατριχιαστική περιγραφή της εξεγέρσεως των Εβραίων στο γκέτο της Βαρσοβίας, στις 19 Απριλίου 1943, παραμονή του εβραϊκού Πάσχα, όταν στις τρεις τα ξημερώματα τάγματα των Es Es , της Βέρμαχτ και στρατιωτικές μονάδες Ουκρανών, Λετονών και Λιθουανών περικύκλωσαν το γκέτο της Βαρσοβίας για να συντρίψουν την εξέγερση των Εβραίων. Για πρώτη φορά μερικές εκατοντάδες πολίτες αντιμετώπισαν με το όπλο στο χέρι τις μεραρχίες της ναζιστικής Γερμανίας. Στην περιγραφή προστίθενται φοβερές εικόνες από τις δολοφονίες των Εβραίων. Υπάρχει όμως και ένα κεφάλαιο στην περιγραφή αυτή για «τον αμφιλεγόμενο ρόλο των ισραηλιτικών συμβουλίων», ο οποίος προκάλεσε έντονη πολεμική. Ένας του συμβουλίου, ο Άνταμ Τσέρνιακωφ, αυτοκτόνησε αφήνοντας ένα γράμμα στη γυναίκα του στο οποίο έγραφε: «Θέλουν να μ’ αναγκάσουν να σκοτώσω με τα ίδια μου τα χέρια τα παιδιά του λαού μας». (Ο εκδοτικός οίκος C . Η. Beck του Μονάχου έχει εκδώσει εσχάτως ένα μεγάλο αριθμό έργων με γενικό τίτλο Die Juden, Geschichte, Religion, Kultur και φυσικά κι άλλα έργα αναφερόμενα στον αντισημιτισμό, στη ζωή των Εβραίων στη Γερμανία και στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως των Εβραίων στο Auschwitz , στη Βαρσοβία και αλλού. Περί του Α. Τσέρνιακωφ βλ. Adam Czerniakow, Im Warschauer Getto. Das Tagebuch des Adam Czerniakow 1939-1942 (1986). Γενικά περί της ζωής των Εβραίων στη Γερμανία βλ. Wolfgang Benz ( Hrsg.), Die Juden in Deutschland 1933-1945. Leben under nationalsozialistischer Herrschaft. 3, durchges. Aufl. 1993. Στη σειρά της «Beck’s Historische Bibliothek». Βλ . επίσης Volker Dahm, Das jüdische Buch in Dritten Reich. Eine Veröffenntlichung des Leo Baeck Instituts New York. 2., üiberarb. Aufl. 1993 και Günther Anders, Besuch in Hades Auschwitz und Breslau 1966. Nach «Holocaust» 1979. 2. Aufl. (1985).
(8) Ό ταν το 1990 επισκέφθηκα τους Αγίους Τόπους, είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω ο ίδιος την αγάπη των απανταχού Ισραηλιτών προς το έθνος τους. Οι απανταχού της γης διεσπαρμένοι Ιουδαίοι προσφέρουν αυτοπροαιρέτως το δέκα τοις εκατό του εισοδήματος τους για την αντιμετώπιση των αναγκών του αναπτυσσόμενου κράτους του Ισραήλ. Έτσι αποπερατώνονται πρώτα οι νέοι συνοικισμοί, καλώς προγραμματισμένοι, και έπειτα επαναπατρίζονται οι επιθυμούντες τούτο ανά τον κόσμο Ιουδαίοι. Η συγκρότηση του κράτους γίνεται με βάση τις προαιώνιες θρησκευτικές, φυλετικές και πολιτιστικές παραδόσεις του ιουδαϊκού έθνους.
(9) Βλ. ιστορική αναδρομή στη ζωή της ιουδαϊκής κοινότητας και των Συναγωγών της στο αναφερθέν έργο των Ν. P . Stavroulakis και Τ. J . De Vinney , σελ. 30-50, με εικόνες από τις Συναγωγές και από τη ζωή των Ισραηλιτών της Αθήνας.
