Η εκκλησιαστική γραμματεία της τετάρτης χρονικής περιόδου (260-325) Αιγύπτου και Παλαιστίνης υπό την επίδρασιν του Ωριγένους

Κ. Μπόνη, Εισαγωγή εις την αρχαίαν εκκλησιαστικήν γραμματείαν, σελ. 322-327

α'. Ωριγενιστικαί έριδες. Φίλοι και εχθροί του Ώριγένους.

1. Εάν τις θέληση να συγκρίνη και αξιολογήση την γραμματειακήν παραγωγήν της τετάρτης χρονικής περιόδου (260- 325) Ανατολής και Δύσεως, ασφαλώς θ’ αναγνώριση ότι η Αίγυπτος και η Παλαιστίνη ανέδειξαν τους αξιολογωτέρους θεολόγους συγγραφείς. Είναι πρόδηλον, ότι τούτο ωφείλετο εις την τεράστιαν επίδρασιν του μεγάλου Ωριγένους. Εις αμφοτέρας τας περιοχάς άφησεν ούτος ανεξίτηλα τα ίχνη της διαβάσεώς του. Η δράσις αυτού εις τε την Αίγυπτον και εις την Παλαιστίνην ενεχάραξε την σφραγίδα της προσωπικότητάς του, της σκέψεώς του, της συγγραφικής του παραγωγικότητος και δι’ αυτής της λαμπροφόρου ανταυγείας του πνεύματός του. Ο Ωριγένης κυριαρχεί της θεολογικής σκεψεως καθ’ ολοκληρίαν εις τας δύο ταύτας περιοχάς από των μέσων του Γ΄ μέχρι και των αρχών του Δ' αι. και επέκεινα.

2. Αι άλλαι περιοχαί ήκιστα δύνανται να συγκριθούν προς την Αίγυπτον και την Παλαιστίνην, από γραμματειακής θεολογικής άπόψεως, κατά την εν λόγω περίοδον. Εν τη Δύσει μόνη η Αφρική έχει να εμφανίση θεολόγους συγγραφείς αξιολόγους. Ο Αρνόβιο ς είναι άξιος ιδιαιτέρας προσοχής, λόγω της ιδιαιτέρας μορφής του έργου του. Ο εξ Αφρικής έλκων την καταγωγήν Λακτάντιος, περίφημος δια την λογοτεχνικήν του δεινότητα, εξ ου και χριστιανός Κικέρων εχαρακτηρίσθη, κυρίως την συγγραφικήν του παραγωγήν εμφανίζει εν Ανατολή, ένθα από του Διοκλητιανού έδρα ως διδάσκαλος εν Νικομήδεια, μέχρι και του 303 ή 305 τουλάχιστον. Η Ρώμη ουδένα άξιον λόγου θεολόγον συγγραφέα ανέδειξε μετά τον Ιππόλυτον. Μόνον ο Πάπας Διονύσιος εμφανίζεται λαμβάνων μέρος εις τα εκκλησιαστικά και θεολογικά ζητήματα δι’ επιστολών, εν αις τυπούται ο παραδοσιακός χαρακτήρ αυτού δια τα πρακτικά της Εκκλησίας θέματα και τα εποικοδομητικά. Εκ των άλλων περιοχών της Δύσεως άξιοι μνείας, ως θεολόγοι συγγραφείς, είναι ο της Γαλλικής πόλεως Autum επίσκοπος Ρετίκιος ( Reticius Augustodunum - Autum ) και ο εξ Ιλλυρίας και πιθανώς Ελληνικής καταγωγής ερμηνευτής της Βίβλου Βικτωρίνος († 304).

3. Ότι εις μέγας Θεολόγος της πνευματικής ισχύος του θαυμαστού Ωριγένους ήτο φυσικόν να προσδώση τεραστίαν ώθησιν εις την φιλολογικήν παραγωγήν των ενδιαφερόντων την Εκκλησίαν και Θεολογίαν ζητημάτων, ουδέν το παράδοξον. Αλλ’ άμα φυσικόν επίσης ήτο να προκαλέση και αντιδράσεις η κοσμοθεωριακή θεώρησις του ρηξικελεύθου πνεύματος του Ωριγένους εις αμφοτέρας τας εν λόγω περιοχάς και με προεκτάσεις εις όλην την Ανατολήν. Οι οπαδοί βεβαίως του Ωριγένους ήσαν πολυάριθμοι και οι μιμηταί αυτού ουχί ολίγοι. Ο Ωριγένης, και θανών, κατέλιπε φανατικούς οπαδούς, δυναμένους να χαρακτηρισθούν ως μαθηταί της υπ’ εκείνου ιδρυθείσης και παγειωθείσης Ωριγενείου Σχολής, ουχί υπό την κυριολεκτικήν, αλλά υπό την πνευματικήν και θεωρητικήν σημασίαν του όρου. Αλλά πάλιν η τόσον ιδιόρρυθμος, όσον και πρωτότυπος θεολογική κοσμοθεωρία, ην ανέπτυξεν ο Ωριγένης, είλκυσε μεν πολλούς, αλλά και άλλους ηρέθισε και εξήγειρε και μία αντιωριγενιστική κίνησις ήρξατο βαθμηδόν αναπτυσσομένη, ήτις βαθμηδόν συνεπήχθη εις φανατικήν μερίδα αντιωριγενιστικήν.

4. Οι οπαδοί του Ωριγένους συνέπηξαν οιονεί Σχολήν Ωριγενιστικήν. Τουναντίον, οι εχθροί του Ωριγένους απετέλεσαν ιδίαν αντιωριγενιστικών κατευθύνσεων Σχολήν. Εν Αλεξανδρεία οπαδοί του Ωριγένους είναι οι πλείστοι Αλεξανδρινοί Θεολόγοι. Ο Τρύφων, ο Διονύσιος, ο Πιέριος και ο Θεόγνωστος ήσαν οι πλέον ένθερμοι οπαδοί του Ωριγένους. Δυστυχώς τα συγγράμματα όλων αυτών, εξαιρέσει ελαχίστων σχετικώς αποσπασμάτων και επιστολών του Διονυσίου, απωλέσθησαν. Μεγάλη δε απώλεια δύναται να θεωρηθή η εξαφάνισις της «Περί Αρχών» συγγραφής του Θεογνώστου, της οποίας την συστηματικήν διάταξιν και την όλην έκθεσιν ο Φώτιος (κωδ. 106) χαρακτηρίζει ανωτέραν και καλυτέραν της του «Περί Αρχών» έργου του Ωριγένους. Αδυνατούμεν επομένως να εκφέρωμεν ασφαλή περί του έργου του Θεογνώστου κρίσιν.

5. Μία νέα στροφή εν αυτή τη Αλεξανδρεία εμφανίζεται αντιωριγενιστικών κατευθύνσεων, εν τω προσώπω του επισκόπου Αλεξανδρείας Πέτρου Α' (300-311) (1). Ο Πέτρος υπήρξεν ο πρώτος Αλεξανδρινός εκκλησιαστικός ανήρ και συγγραφεύς, όστις ήνοιξεν αγώνα ιδεολογικόν εναντίον του Ωριγένους. Φαίνεται, ότι πρώτος ούτος συνέλεξε, κατέταξε και επέλεξε παν ό,τι αντέκειτο εις την εκκλησιαστικήν παράδοσιν εκ της διδασκαλίας του Ωριγένους. Τα συγγράμματα του Πέτρου δεν διεσώθησαν δια να κρίνωμεν περί της ασκηθείσης υπ’ αυτού κατά των δοξασιών του Ωριγένους κριτικής. Πάντως το απόσπασμα δήθεν εκ του έργου του Πέτρου «Περί Μυσταγωγίας» εν τη Επιστολή του αυτοκράτορος Ιουστινιανού (527/65) προς τον Πατριάρχην Κων/πόλεως Μηνάν (536-552) θεωρείται νόθον κατασκεύασμα (2). Το απόσπασμα ελήφθη μάλλον εκ του μεταγενεστέρου Μαρτυρολογίου του Πέτρου. Έχει δε ως εξής: «Του αυτού (Πέτρου) εκ της μυσταγωγίας, ης εποιήσατο προς την εκκλησίαν, μέλλων τον του μαρτυρίου στέφανον αναδέχεσθαι. Δια τούτο παρακαλώ... (και εν τέλει): Τι δε είπω Ηρακλάν και Δημήτριον τους μακαρίους επισκόπους, οίους πειρασμούς υπέστησαν υπό του μανέντος Ωριγένους, και αυτού σχίσματα βαλόντος εν τη εκκλησία, τα έως σήμερον ταραχάς αυτή εγείραντα»!

6. Είναι άξιον ιδιαιτέρας σημειώσεως το γεγονός, ότι ο εξαίρετος μαθητής του Ωριγένους, ο εν όλη τη Ανατολή το θαυμαστόν όνομα του «Θαυματουργού» προσλαβόμενος και μεγίστην επιδρασιν επί τας ψυχάς των χριστιανών της όλης Μικρασιατικής περιοχής ασκήσας διαβόητος Γρηγόριος ο Θαυματουργός (3) ουδεμίαν ήσκησεν επίδρασιν υπέρ του Ωριγένους, και ούτω πως η περιοχή αύτη δεν ηδυνήθη να δεχθή ουδ’ επ’ ελάχιστον την επίδρασιν της ωριγενιστικής Θεολογίας. Ο μέγας θαυμαστής του Ωριγένους, ο και ευγνώμων μαθητής εκείνου Γρηγόριος, μετά την εγκατάστασίν του εν Νεοκαισαρεία του Πόντου ως επισκόπου, τα ενδιαφέροντα αυτού έστρεψεν εις τα πρακτικά και επίκαιρα θέματα της επισκοπής του, ώστε να μη δυνηθή να αναπτύξη εκ της θεωρητικής θεολογικής ωριγενείου σκέψεως αξιόλογόν τι, δια να επιβάλη ταύτην εν τη επαρχία του και να δημιουργήση ούτω κλίμα εύνουν δια τον Ωριγενισμόν. Ούτω πως ολόκληρος η Μ. Ασία παρέμεινε μακράν πάσης ωριγενιστικής επιδράσεως.

7. Η μη διάδοσις του Ωριγενισμού εις την όλην περιοχήν της Μ. Ασίας είχεν ως επακόλουθον να εύρη ευμενή ανταπόκρισιν η αντίθετος του Ωριγένους Θεολογία εν τω προσώπω του επισκόπου Ολύμπου εν Λυκία Μεθοδίου († 311 /12) (4). Ο Μεθόδιος αντιπαρέταξεν εις την Θεολογίαν του Ωριγένους την Θεολογίαν των πραγμάτων και της Παραδόσεως. Ο Ωριγένης, εν τω αγώνι του κατά του Γνωστικισμού, έφθασεν εις άντικρυς αντιθέτους δοξασίας περί Θεού, κόσμου και ανθρώπου, αίτινες εν τη ορθολογιστική των διατυπώσει ήρχοντο εις πλήρη αντίθεσιν προς την παραδεδομένην της Εκκλησίας διδασκαλίαν. Ο Ωριγένης επεζήτει να ερμηνεύση την χριστιανικήν κοσμοθεωρίαν δι’ εδραιώσεως των καθωρισμένων και ανεγνωρισμένων υπό της Εκκλησίας χριστιανικών Αρχών. Αλλά συγχρόνως επίστευεν ότι ο καλλιεργημένος ανθρώπινος νους ηδύνατο να συλλάβη και τας μυστηριώδεις ή μεταφυσικάς Αληθείας του Ευαγγελίου. Όθεν και επεδόθη εις την δια της λογικής αναζήτησιν ητιολογημένης ερμηνείας τούτων, καθορίσας ούτω τα συμπεράσματα των αναζητήσεών του εις ωρισμένας Αρχάς πίστεως, προσιτάς εις την ανθρωπίνην λογικήν.

8. Ως γνωστόν, αι κυριώτεραι κακοδοξίαι του Ωριγένους, αι προσκρούουσαι εις την επίσημον διδασκαλίαν της Εκκλησίας, ήσαν αι εξής: 1) Ο Θεός ουδέποτε μένει αργός και σχολαίος. ’ρα άμα Θεός, άμα και δημιουργία. Αιώνιος ο Θεός, αιωνία και άχρονος και η του υλικού κόσμου δημιουργία. 2) Αι ψυχαί είναι απεικονίσεις των Ιδεών (Πλάτων), και επομένως ως αι Ιδέαι είναι απόρροια του θείου Πνεύματος και άρα αιώνιοι, ούτω και αι ψυχαί προϋπήρχον πριν του εγκλεισμού των εντός του υλικού ανθρωπίνου σώματος. 3) Η πτώσις αναφέρεται εις τον προ της δημιουργίας χρόνον, εν τω καιρώ της προϋπάρξεως των ψυχών. 4) Ο εγκλεισμός των ψυχών εν σαρκίνοις δέρμασιν, είναι η εκ της πτωσεως επακολουθήσασα τιμωρία. 5) Ο πνευματικός κόσμος είναι και ούτος αιώνιος και άναρχος. ’νευ αυτού αδύνατον να νοηθή ο Θεός ως παντοδύναμος. Και τα πνευματικά όντα, ως ελεύθερα, εξέπεσαν και ταύτα και αναλόγως του βαθμού πτώσεώς των, έλαβον και τα πνεύματα ανάλογον σώμα ( φωτεινόν, αερώδες, σκοτεινόν και χονδροειδέστερον, ως οι δαίμονες). 6) Ο Ωριγένης είναι ο εισηγητής της θεωρίας της «υποταγής» των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος. 7) Ο Λόγος, ηνωμένος μετά Πνεύματος καθαρού και φωτεινού, ενηνθρώπησε μόνον κατά το Πνεύμα, διότι ο Θεός δεν δύναται ν’ αναμιχθή μετά της ύλης. 8) Ο Ωριγένης ηρνείτο την ανάστασιν των νεκρών. 9) Ούτος εξεδέχετο την « ανακύκλησιν» του κόσμου. 10) Τέλος, εδέχετο την μετεμψύχωσιν, ως στάδιον «αποκαταστάσεως των πάντων». 11) Συνέπεια τούτου ήτο και η θεωρία του περί «καθαρτηρίου πυρός» και περί «μέσης καταστάσεως των ψυχών». Ότι ο Ωριγένης και πλείστας άλλας επί μέρους αιρετικάς κακοδοξίας και αποκλίσεις εδέχετο, ουδεμία αμφιβολία.

9. Παρά την ευλογοφανή εξήγησιν υπό των οπαδών του Ωριγένους των κακοδοξιών αυτού, ότι ο ίδιος έκαμνε σαφή διάκρισιν των προσωπικών του αντιλήψεων και θεωριών από της εκκλησιαστικής διδασκαλίας, εν τούτοις η κατά του Ωριγενισμού αντίδρασις ήρξατο από του 300 και ύστερον συνεχώς επιτεινόμενη, το πρώτον μεν υπό του Πέτρου Α΄ επισκόπου Αλεξάνδρειας, κυρίως όμως, μεθοδικώτερον και συστηματικώτερον, υπό του Μεθοδίου Ολύμπου της Λυκίας εν Μ. Ασία. Ο Μεθόδιος ήτο κάτοχος της τε θύραθεν, μάλιστα δε της Πλατωνικής φιλοσοφίας, και της ιεράς παιδείας. Εδέχετο ότι η Ελληνική Φιλοσοφία δέον να χρησιμοποιήται ως θεραπαινίς της Θεολογίας και ουχί, κατά την Ωριγένειον θεωρίαν, ως δυναμένη να συμπληρώνη και διερμηνεύη λογικώς την χριστιανικήν διδασκαλίαν. Εάν η Ελληνική Φιλοσοφία χρησιμοποιηθή ουχί ως μέσον διασαφήσεως, αλλ’ ως μέσον συμπληρώσεως και επεξηγήσεως της χριστιανικής διδασκαλίας, ως εξεδέχετο ο Ωριγένης τότε αφεύκτως καταντώμεν εις αλλοίωσιν και παρερμηνείαν του Χριστιανισμού και άρα εις αίρεσιν και επίμομφον πλάνην.

10. Ο πολέμιος του Ωριγενισμού Μεθόδιος, δια της διατηρήσεως της Ελληνικής Φιλοσοφίας ως μέσου συμπληρώσεως και διασαφήσεως των χριστιανικών αρχών, κατ’ ουσίαν διεφύλαξε την ωριγενιστικήν μέθοδον ερεύνης των προβλημάτων της Θεολογίας. Και το Θεοκεντρικόν σύστημα του Ωριγένους παρέμεινε και εις τους επομένους αιώνας, ως το κυριαρχούν βασικόν στοιχείον της Θεολογίας. Ο ανθρώπινος νους και θέλει και δύναται ν’ αναζητή δια της θεόθεν δοθείσης αυτώ λογικής την αληθή περί Θεού έννοιαν και πάντα τα εκ της εννοίας ταύτης απορρέοντα προβλήματα περί κόσμου και ανθρώπου, άμα δε και περί απολυτρώσεως δια Χριστού και των δια Χριστού αποκαλυφθεισών Αληθειών. Κατ’ ουσίαν λοιπόν ο θεμελιωτής της επιστημονικής Θεολογίας Ωριγένης παραμένει η δεσπόζουσα αυθεντία και πύξις δια την πορείαν της θεολογικής μεθόδου και ερεύνης των Αρχών της Πίστεως.

Υποσημειώσεις

(1) Bardenhewer , II . 239- 247. Quaesten , II , 113- 8. Altaner , 188- 9. Μπαλάνου, σ. 180 κεξ. M . Routh , Reliquae sacrae, IV, 19- 82. Migne, PG 13, 467- 522.

(2) Harnack, LG, 443. Mansi, Conc. Coll. IX, 503. Pitra, AS III, 599.

(3) Κ. Μ. Φούσκα, Γρηγόριος ο Νεοκασαρείας Επίσκοπος, ο Θαυματουργός, Αθήναι 1969, σ. 272 (πλούσια βιβλιογραφία).

(4) Όρα ανωτέρω, σ. 305.