ΚΥΡΙΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ

Του κ. ΒΛΑΣΙΟΥ ΦΕΙΔΑ, Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών

5. Η υποταγή της Εκκλησίας της Ελλάδος στην αυθαίρετη βούληση της « νομοκρατούσας Πολιτείας» συμπαρέσυρε και τον Μοναχισμό σε μεγάλη παρακμή, η όποια διευκόλυνε τις γνωστές αυθαίρετες ή συμβατικές απαλλοτριώσεις της μοναστικής περιουσίας. Ωστόσο, το Σύνταγμα του 1975 δημιούργησε ένα νέο θεσμικό πλαίσιο σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας, το οποίο εκφράζεται και στο νέο πνεύμα του Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος (νόμος 590/1977). Το νέο αυτό πνεύμα αποτυπώθηκε στις διατάξεις του άρθρου 39 «Περί των Ιερών Μονών» και αποτελεί το νέο θεσμικό πλαίσιο για την ανανέωση του μοναχικού βίου, το οποίο αξιοποίησε τα καθιερωμένα κανονικά κριτήρια για την αποκατάσταση της εσωτερικής αυτοτέλειας των μοναστηριών. Ειδικώτερα όμως η κατάργηση της προηγουμένης πράξεως του διορισμού του Ηγουμένου και του Ηγουμενοσυμβουλίου από τον επιχώριο επίσκοπο, η ανάθεση της εκλογής του από τους εγκαταβιούντας στην Ι. Μονή μοναχούς, αν αυτοί είναι τουλάχιστον πέντε (5), και η κατοχύρωση της ισοβιότητας του αιρετού Ηγουμένου αποκατέστησαν τη θεσμική ανεξαρτησία της εσωτερικής οργανώσεως, διοικήσεως και λειτουργίας των μοναστηριών, συμφώνως προς τους Ι. κανόνες και τους μοναστικούς θεσμούς (άρθρο 39, παρ. 5). Ήταν κοινή η διαπίστωση ότι χωρίς αιρετό και ισόβιο Ηγούμενο, ή μάλλον με διοριζόμενο από τον επιχώριο επίσκοπο ηγούμενο, θα ήταν αδύνατη η οποιαδήποτε μορφή κατοχυρώσεως της εσωτερικής αυτοτέλειας των μοναστηριών.

Υπό το πνεύμα αυτό διατυπώθηκαν όλες οι σχετικές διατάξεις του άρθρου 39, από τις οποίες σημαντικώτερες είναι οι διατάξεις των παραγράφων 1, 4 και 6: «1. Η Ιερά Μονή είναι θρησκευτικόν καθίδρυμα δια την άσκησιν των εν αύτη εγκαταβιούντων ανδρών ή γυναικών, συμφώνως προς τας μοναχικάς επαγγελλίας και τους περί μοναχικού βίου Ιερούς κανόνας και παραδόσεις της Ορθοδόξου Εκκλησίας... 4. Τα της οργανώσεως και προαγωγής του πνευματικού βίου και τα της διοικήσεως της Μονής καθορίζονται υπό του Ηγουμενοσυμβουλίου, συμφώνως προς τους ιερούς κανόνας τας μοναχικάς παραδόσεις και τους νόμους του κράτους, δι εσωτερικού Κανονισμού, δημοσιευομένου δια του Δελτίου «Εκκλησία»... 6. Ο Μητροπολίτης ασκεί επί των Ιερών Μονών της επαρχίας αυτού την κατά τους Ιερούς κανόνας πνευματικήν εποπτείαν ...» (άρθρο 39, παρ. 1, 4, 6). Έτσι, οι συνήθεις σκόπιμες παρερμηνείες και από τις δύο πλευρές του κρίσιμου όρου «πνευματική εποπτεία» για τις σχέσεις του επιχωρίου επισκόπου με τα μοναστήρια και αντιστρόφως κατέστησαν αναγκαία την εξαντλητικήν περιγραφή στο άρθρο 39 παρ. 6 του περιεχομένου του συγκεκριμένου όρου, ο οποίος καλύπτει μόνο τα ρητώς αναγραφόμενα κανονικά δικαιώματα του επιχωρίου επισκόπου, ήτοι: «δια την κανονικήν μνημόνευσιν του ονόματος αυτού εν ταις ιεραις ακολουθίαις , την χειροθεσίαν του ηγουμένου, την έγκρισιν της κουράς των μοναχών, την ανάκρισιν των κανονικών παραπτωμάτων, την μέριμναν δια την κατά τους ιερούς κανόνας λειτουργίαν της Μονής και τον έλεγχον της νομιμότητος της οικονομικής διαχειρίσεως αυτής».

Είναι λοιπόν προφανές ότι ο όρος «πνευματική εποπτεία» περιορίζει την ευχέρεια παρεμβάσεων του επιχωρίου επισκόπου στην εσωτερική λειτουργία της Μονής μόνο σε περιπτώσεις επιβεβαιωμένων αντικανονικών πράξεων των μοναχών ή παρεκκλίσεων ως προς τη νομιμότητα της οικονομικής διαχειρίσεως της περιουσίας της Μονής. Ωστόσο, οι παρεμβάσεις του επιχωρίου επισκόπου τόσο για αντικανονικές πράξεις, όσο και για διαχειριστικές ανωμαλίες δεν μπορούν να αιτιολογηθούν, αν δεν συνεπάγονται παραπομπή των υπευθύνων μοναχών στα αρμόδια όργανα της εκκλησιαστικής δικαιοσύνης. Η συνήθης τάση ορισμένων επιχωρίων επισκόπων να ερμηνεύουν τον όρο «πνευματική εποπτεία» υπό την έννοια της «εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας», η όποια ασκείται στις ενορίες, είναι καταχρηστική, αφού παραθεωρεί την κανονική παράδοση για την εσωτερική αυτοτέλεια του μοναχικού βίου. Καταχρηστική είναι επίσης και η συνήθης υποστήριξη της ερμηνείας αυτής με άσχετη προς το ζήτημα εκκλησιολογική αρχή για τη σχέση επισκόπου και τοπικής Εκκλησίας, όπως αύτη προβάλλεται στην πατερική παράδοση, αφού τα μοναστήρια δεν είναι ενορίες. ’λλωστε, η όλη εσωτερική πνευματική ζωή των μοναχών της Μονής αποτελεί, κατά τους ιερούς κανόνες, την κυρία αποστολή του ηγουμένου της Μονής και όχι βεβαίως του επιχωρίου επισκόπου.

Συνεπώς, ο Μοναχισμός, παρά την εναντίον του θεωρητική αμφισβήτηση ή ιδεολογική προκατάληψη κατά τους νεώτερους χρόνους, διατήρησε άρρηκτους τους πνευματικούς δεσμούς του με όλους τους λαούς, τους οποίους υπηρέτησε σε όλες τις εποχές με εξαιρετικό ζήλο και μοναδική αυταπάρνηση. Πράγματι, ο Μοναχισμός συνειδητοποίησε πλέον μέσα από τις δραματικές ιστορικές του περιπέτειες, ότι μόνο η ισορροπία μεταξύ της ασκητικής ησυχίας και της κοινωνικής μαρτυρίας του πλουτίζει κατά τρόπο αυθεντικό τον πνευματικό βίο των πιστών και συνδέεται οργανικά με την πνευματική αποστολή της Εκκλησίας μέσα στον κόσμο. Ο Μοναχισμός έχει λοιπόν όλες τις προϋποθέσεις να ανανεωθή και να προσφέρη την πνευματική του συμβολή για την εκτόνωση των οποιωνδήποτε ιεροκρατικών πειρασμών της εκκλησιαστικής ιεραρχίας ή και των εκκοσμικευμένων αγκυλώσεων του σύγχρονου ευρωπαϊκού πνεύματος. Οι μοναστικές υποσχέσεις εμπεριέχουν όχι μόνο την καθιερωμένη ασκητική ερμηνεία της σχέσεως ανθρώπου και κόσμου, αλλά και τον αισιόδοξο εσχατολογικό δυναμισμό της ελπίδας για την υπέρβαση των πνευματικών, των θρησκευτικών, των εθνικιστικών και των κοινωνικών διασπάσεων του σύγχρονου κόσμου.