4. Πρώτη διοικητική οργάνωση της Εκκλησίας της Ελλάδας

Η διαρρύθμιση της διοικήσεως της Εκκλησίας της Ελλάδας, ένεκα των ιδιαιτέρων πολιτικών και διοικητικών συνθηκών της χώρας, έγινε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η Εκκλησία αυτή δεν συνδέθηκε αμέσως με τα μεγάλα ελληνικά εκκλησιαστικά κέντρα της Αιγύπτου, της Παλαιστίνης και της Συρίας, στα οποία είχαν διαμορφωθεί τα πατριαρχεία Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων αντίστοιχα, καθώς και η αποστολική Εκκλησία της Κύπρου. Η Εκκλησία της Ελλάδας δεν συνδέθηκε διοικητικά ούτε και με το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, ευρέθηκε δε μάλλον συνδεδεμένη με την Εκκλησία της Ρώμης. Ελληνικές χώρες και πόλεις, όπως η Μικρά Ασία με κέντρα της την Έφεσο, την Καισάρεα και τον Πόντο της Καππαδοκίας, καθώς και οι περί την Προποντίδα και τον Ελλήσποντο ελληνικές χώρες, από τις πρώτες ήδη ήμερες του Χριστιανισμού αναδείχθηκαν επιφανείς εστίες της χριστιανικής ζωής, αναπτύχθηκαν όμως πολύ περισσότερο με την υπαγωγή τους στο εκκλησιαστικό κέντρο της Κωνσταντινουπόλεως, «Νέας Ρώμης», η οποία προοδευτικά αποκτούσε και στον εκκλησιαστικό τομέα τα ίδια προνόμια προς εκείνα της παλαιάς Ρώμης. Στην πολιτική όμως διαίρεση του κράτους οι χώρες της κυρίως Ελλάδας παρέμειναν στο δυτικό του τμήμα, γι? αυτό και αποτέλεσαν ιδιαίτερη εκκλησιαστική διοίκηση, η οποία δεν υπήχθη αμέσως στην Κωνσταντινούπολη, αλλά μάλλον διατέλεσε υπό την εποπτεία της Ρώμης. Πράγματι, με τη γενόμενη από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο νέα διοικητική διαίρεση του κράτους, η κυρίως Ελλάδα με τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο και μερικά νησιά συμπεριλήφθηκε στην υπαρχία (Praefectura) του Ανατολικού Ιλλυρικού, του οποίου πρωτεύουσα αρχικώς ορίσθηκε τότε το Σίρμιο. Το Ανατολικό Ιλλυρικό ονομαζόταν γενικώς από τους τότε συγγραφείς «Ελλάς», με γεωγραφική έννοια. Ο επίσκοπος, μητροπολίτης και έξαρχος αυτού είχε υπό τη δικαιοδοσία του τις μητροπόλεις Νικοπόλεως, Φιλίππων, Λαρίσης, Κορίνθου και Γορτύνης Κρήτης. Η Θεσσαλονίκη διατήρησε, όπως φαίνεται, κάποια ανεξαρτησία. Αλλά περί τα μέσα του Ε΄ αιώνα, μετά την καταστροφή του Σιρμίου από τους Ούννους, πρωτεύουσα του Ανατολικού Ιλλυρικού έγινε η Θεσσαλονίκη. Ο επίσκοπος της αναδείχθηκε έξαρχος της Εκκλησίας της Ελλάδας, η οποία αποτελέσθηκε από δώδεκα μητροπόλεις, μία σε κάθε επαρχία, ήτοι υποδιοίκηση, του Ιλλυρικού:

α) Μακεδονία πρώτη. Θεσσαλονίκης με τις επισκοπές: Φιλίππων, Βερροίας, Δίου, Δοβήρου, Σερρών, Παρθικοπόλεως, Κασσανδρείας, Ηρακλείας Λυγκιστίδος, Ηρακλείας Σιντικής ή Στρυμνού, Αμφιπόλεως, Πέλλης, Εδέσσης, Θάσου, Λήμνου, Θεωρίνης (Θεωρίου).

β) Μακεδονία Δευτέρα. Στόβων (επί της συμβολής του ποταμού Εριγώνα προς τον Αξιό) με τις επισκοπές: Βαργάλων, Ζαπάρων.

γ) Θεσσαλία. Λαρίσης με τις επισκοπές: Δημητριάδος, Γόμφων, Εχιναίου, Φαρσάλου, Λαμίας, Τρίκκης, Μητροπόλεως, Υπάτων (Υπάτης), Θηβών, Φθιώτιδος, Καισαρείας, Σκιάθου, Σκοπέλου.

δ) Αχαΐα. Κορίνθου, με τις επισκοπές: Αθηνών, Μεγάρων, Μαραθώνος, Θηβών, Τανάγρας, Θεσπιών, Κορώνειας, Οπούντος, Σκαρφείας, Ελατείας, Ναυπάκτου, Παλαιών Πατρών, Ήλιδος, Μεγαλοπόλεως, Τεγέας, Μεσσήνης, Κυπαρρισσίας, Λακεδαίμονος, Ασωπού, Μονεμβασίας, ?ργους, Τροιζήνης, Σικυώνος, Χαλκίδος, Καρύστου, Πορθμού, Ωρεού, Σκύρου, Αιγίνης, Ζακύνθου, Κεφαλληνίας.

ε) Κρήτη. Γορτύνης, με τις επισκοπές: Κνωσού, Ηρακλείου, Χερσονήσου, Αρκαδίας, Ιεραπύδνης (Ιεράπετρας), Απολλωνίας, Φοινίκης, Κυδωνίας, Κισάμου, Λάμπης, Σουβρίτου, Ελευθέρνας, Καντανίας.

στ) Παλαιά Ήπειρος. Νικοπόλεως, με τις επισκοπές: Ευροίας, Δωδώνης, Φωτικής, Αγχιασμού (Ογχησμού), Βουθρωτού, Φοινίκης, Ανδριανοπόλεως, Κερκύρας.

ζ) Νέα Ήπειρος. Δυρραχίου, με τις επισκοπές: Σκάμπας, Βουλίδος, Αυλώνος, Αμαντίας, Λυχνιδού, Λίστρων.

η) Δακίας (Πραιβαλαίας). Σκόδρας, με τις επισκοπές: Διοκλείας, Λίσσου, Δεκατέρας, Δριβάστου.

θ) Δαρδανίας. Σκοπίων, με την επισκοπή Ουλπιανών.

ι) Μυσίας πρώτης (άνω). Βιμινακίου, με τις επισκοπές: Σιγγιδώνος, Μάργου, Ορρεομάργου (Ορθεμάργου).

ια) Δακίας μέσης. Σαρδικής, με τις επισκοπές: Ναισσού, Ρεμεσιανών, Πανταλίας.

ιβ) Δακίας παροχθίας. ?κυων (Aquae), με τις επισκοπές: Καστραμάρτιδος, Ρατιαρίας.

Εκτός των δώδεκα τούτων μητροπόλεων του Ιλλυρικού, υπήρχε και η μητρόπολη Ρόδου της «Επαρχίας νήσων» ή «Νήσων Κυκλάδων», η οποία συμπεριλάμβανε όλα τα μη υπαγόμενα διοικητικά στις επαρχίες και υποδιοικήσεις του Ιλλυρικού ελληνικά νησιά. Κάθε μητρόπολη, σύμφωνα προς τους κανόνες της Εκκλησίας, είχε υπό τη δικαιοδοσία της ιδίους επισκόπους, οι οποίοι, κατά τακτές ή έκτ

ακτες περιόδους, συνέρχονταν σε επαρχιακές συνόδους στην έδρα και υπό την προεδρία του μητροπολίτη. Όλοι δε οι μητροπολίτες συνέρχονταν στη Θεσσαλονίκη υπό την προεδρία του αρχιεπισκόπου της πόλεως και εξάρχου.

Έτσι σχηματίσθηκε η Εκκλησία της Ελλάδας, συγκεντρωμένη περί τη μητρόπολη και εξαρχία Θεσσαλονίκης. Οι εξαρχίες Μικράς Ασίας, Καισαρείας και Πόντου με απόφαση της Δ΄ Οικουμενικής συνόδου είχαν υπαχθεί στο πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, αλλ? επειδή το Ανατολικό Ιλλυρικό αρχικά υπαγόταν στο δυτικό τμήμα του Ρωμαϊκού κράτους, η εξαρχία της Θεσσαλονίκης και μαζί της σύνολη η Εκκλησία της Ελλάδας ευρέθηκε χωρίς κάποια ειδική απόφαση Οικουμενικής συνόδου υπό την εποπτεία του επισκόπου Ρώμης, οι επίσκοποι δε της Ελλάδας χαρακτηρίζονταν επί μακρόν ως «δυτικοί». Το 379 το Ανατολικό Ιλλυρικό συνενώθηκε πολιτικά με το ανατολικό τμήμα του κράτους, εξακολουθούσε όμως το ισχύον καθεστώς, σύμφωνα προς το οποίο το Ιλλυρικό εθεωρείτο ότι ανήκε εκκλησιαστικά στη Δύση. Το γεγονός αυτό ενίσχυε τις αναφανείσες αξιώσεις των επισκόπων Ρώμης επί των επισκοπών του Ιλλυρικού. Εξ? άλλου, η ψιλή εποπτεία παρείχε όχι σπάνια αφορμές στους επισκόπους Ρώμης να επεμβαίνουν στα εσωτερικά της Εκκλησίας της Ελλάδας, ένεκα δε τούτου προεκαλούντο σοβαρές ανωμαλίες στην εσωτερική ζωή αυτής.