Η ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ 

(Εἰκονογραφία). Ἡ ἀρχή τῆς παραστάσεως τῶν ἀγγέλων δέν εἶναι σαφῶς καθωρισμένη. Λέγεται συνήθως, ὅτι τά παλαιά χριστιανικά μνημεῖα παριστοῦν τούς ἀγγέλους ὡς κοινούς θνητούς, ἄνευ τῶν ἰδιαιτέρων συμβολικῶν γνωρισμάτων των, τῶν πτερύγων δηλαδή καί τοῦ φωτοστεφάνου, καί ὅτι ἡ διαμόρφωσίς των εἰς πτερωτόν εἰκονογραφικόν τύπον ἄρχεται ἀπό τοῦ Δ´ αἰῶνος ὑπό τήν ἐπίδρασιν τῶν πτερωτῶν Νικῶν τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς τέχνης. Ὅτι ὅμως αὐτά δέν εἶναι δυνατόν νά γίνουν ἀποδεκτά ἀβασανίστως, φαίνεται ἐκ τῶν ἑξῆς: Ὡς γνωστόν, ἡ χριστιανική τέχνη κατά τούς τρεῖς πρώτους αἰῶνας ἦτο τέχνη καθαρῶς συμβολική. Δι' αὐτῆς ἐπεδιώκοντο τρία τινά· 1) ἡ ἔκφρασις τῆς θεμελιώδους χριστιανικῆς διδασκαλίας εἰς τούς πιστούς, κατά τρόπον ἁπλοῦν καί παραστατικόν, 2) ἡ ἀπόκρυψις ταύτης ἀπό τῶν ἀμυήτων, κατά τήν γενικῶς ἐπικρατοῦσαν τότε ἀρχήν (disciplina arcana) καί 3) ἡ ἀποφυγή τῆς μεταπτώσεως τοῦ χριστιανισμοῦ εἰς εἰδωλολατρίαν, ἡ ὁποία περί πολλοῦ ἐποιεῖτο τήν τέχνην καί ἰδίως τά ἀγάλματα. Ἀκόμη καί αὐτός ὁ ἀρχηγός τῆς πίστεως, ὁ Χριστός, παρίσταται πάντοτε ὡς Ὀρφεύς ἤ "καλός ποιμήν" ἤ νέος ἀγένειος ἤ φιλόσοφος, οὐδέποτε δέ ὅπως ἦτο εἰς τήν πραγματικότητα. Αἱ λεγόμεναι, λοιπόν, ἀναγνωρίσεις ἀγγέλων εἰς τοιχογραφίας κατακομβῶν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης εἶναι τοὐλάχιστον ἀμφίβολοι, ἄν μή ἐσφαλμέναι, ἀφοῦ δέν βλέπομεν ποῖον συμβολισμόν θά ἠδύνατο νά λάβουν ἀνάλογοι παραστάσεις.

Ἀναμφισβήτητοι παραστάσεις ἀγγέλων ἄνευ πτερύγων εἶναι αἱ τῆς "Φιλοξενίας" τοῦ ἁγίου Βιταλίου τῆς Ραβέννης καί τῆς Santa Maria Μaggiore τῆς Ρώμης, ἀμφότεραι τοῦ ΣΤ´ αἰῶνος, αἱ ὁποῖαι ὅμως δέν ὀφείλονται εἰς τήν ὕπαρξιν ἀναλόγου τεχνοτροπίας, ἀλλ' εἰς τήν κατά γράμμα μᾶλλον ἀπόδοσιν τῆς διηγήσεως τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Ἡ Γένεσις, διηγουμένη τά σχετικά μέ τήν φιλοξενίαν τοῦ Ἀβραάμ, λέγει ρητῶς ὅτι οἱ ἐπισκέπται του ἦσαν "ἄνδρες", δηλ. κοινοί θνητοί. "Καί ἰδού τρεῖς ἄνδρες εἰστήκεισαν..." (Γέν. ιη´ 2). Ἐάν μάλιστα ληφθῆ ὑπ' ὄψιν, ὅτι οἱ ὁμιλοῦντες περί ἀπτέρων ἀγγέλων οὐδέν συγκεκριμένον παράδειγμα ἔχουν νά προσκομίσουν, πλήν τινων ἀμφιβόλων καί δυσδιακρίτων, φαίνεται ὅτι οἱ ἄγγελοι ἀπό τῆς πρώτης ἐμφανίσεώς των, ἡ ὁποία συμπίπτει πρός τήν ἐποχήν τοῦ θριάμβου τοῦ χριστιανισμοῦ, παρίστανται πτερωτοί, πρᾶγμα τό ὁποῖον καί ἅπαντα τά γνωστά μνημεῖα ἐπιβεβαιοῦν καί σύμφωνον πρός τήν περί ἀγγέλων διδασκαλίαν τῆς Γραφῆς εἶναι (Ἔξ. κε´ 20-22, Ἠσ. στ´ 2, Δαν. θ´ 21 κ.λπ.).

Ὅθεν, ἡ προσαρμογή τῶν πτερύγων εἰς τούς ἀγγέλους τῆς χριστιανικῆς τέχνης ἔγινεν εὐθύς ὡς παρέστη ἀνάγκη παραστάσεως αὐτῶν, ἀφοῦ οἱ χριστιανοί ἐγνώριζον ἐξ ἰδικῶν των πληροφοριῶν, ὅτι οἱ ἄγγελοι ἦσαν ὄντα πτερωτά, οὐδείς δέ λόγος συντρέχει νά ζητῶμεν τό ἀνάλογον εἰς τήν ἐθνικήν τέχνην. Βεβαίως, δέν δυνάμεθα νά ἀρνηθῶμεν ὅτι πρός παράστασιν τῶν πρώτων πτερωτῶν ἀγγέλων οἱ χριστιανοί καλλιτέχναι ἐδέχθησαν τήν ἐπίδρασιν τῶν Νικῶν κ.λπ., ἡ ἐπίδρασις ὅμως αὕτη ἦτο ἐπίδρασις ἐντελῶς ἐξωτερική, μορφολογική, θά ἐλέγομεν τυχαία, καί οὐδεμίαν σχέσιν ἔχει πρός τήν προέλευσιν τῶν ἀγγελικῶν πτερύγων, ἡ ὁποία εἶναι αὐτόχρημα βιβλική. Ὅσον δ' ἀφορᾶ τούς πρώτους χριστιανικούς αἰῶνας, φαίνεται ὅτι ἀντί ἀγγελικῶν παραστάσεων οἱ χριστιανοί ἠρκοῦντο νά χαράσσουν τά ὀνόματα τῶν ἀγγέλων, ὅπου ταῦτα ἦσαν ἀπαραίτητα. Οὕτως, ἐπί τετραπλεύρου ἀμεθύστου, εὑρισκομένου εἰς τό Βρεταννικόν Μουσεῖον, εἰκονίζεται ἀναγλύφως ὁ Χριστός καί παρ' αὐτόν ἀναγράφονται τά ἀκόλουθα ὀνόματα· ΡΑΦΑΗΛ, ΡΕΝΕΛ, ΟΥΡΙΕΛ, ΙΧΘΥΣ, ΜΙΧΑΗΛ, ΓΑΒΡΙΗΛ, ΑΖΑΗΛ. Ἐπίσης, εἰς χρυσοῦν ἔλασμα, περισυλλεγέν μεταξύ τῶν κτερισμάτων τοῦ τάφου τῆς αὐτοκρατείρας, συζύγου τοῦ Ὁνωρίου, Μαρίας, εἰς Ρώμην, ὑπάρχουν χαραγμένα ἑλληνιστί τά ἑξῆς ἀγγελικά ὀνόματα· ΜΙΧΑΗΛ, ΓΑΒΡΙΗΛ, ΡΑΦΑΗΛ, ΟΥΡΙΗΛ. Φαίνεται δέ, ὅτι ὡρισμένοι χριστιανοί, πιθανῶς αἱρετικοί, ἔφερον ὡς φυλακτήρια λίθους πολυτίμους, ἐπί τῶν ὁποίων ὑπῆρχον χαραγμένα ὀνόματα ἀγγέλων, ὡς ἐπιτρέπει νά εἰκάσωμεν ὁ λε´ (35) κανών τῆς ἐν Λαοδικείᾳ (363) Συνόδου (Ράλλη καί Ποτλῆ, Σύνταγμα θείων καί ἱερῶν κανόνων Γ´, σ. 201).

Ἀγγελικαί παραστάσεις τῆς παλαιοχριστιανικῆς καί τῆς πρωΐμου βυζαντινῆς τέχνης διασώζονται εἰς ὅλα σχεδόν τά εἴδη τῆς ἀπεικονίσεως· 1) εἰς νωπογραφίας (fresco), ὡς αἱ τῆς ἑλληνικῆς κατακόμβης τοῦ Καρμούς εἰς Ἀλεξάνδρειαν καί μιᾶς τοιχογραφίας εὑρεθείσης τό 1895 εἰς Καρχηδόνα· 2) εἰς ψηφιδωτά, ὡς τά τοῦ ἁγίου Βιταλίου καί τά τοῦ ἁγίου Ἀπολλιναρίου τοῦ Νέου εἰς Ραβένναν, (τά τελευταῖα τούτων θεωροῦνται ἀπό τά καλύτερα ψηφιδωτά τῆς χριστιανικῆς τέχνης)· 3) εἰς ἀνάγλυφα, ὡς ἡ σαρκοφάγος τοῦ Ναοῦ τῆς Ἁγίας Θεοδώρας εἰς Ἄρταν καί ἕν κάλυμμα σαρκοφάγου εὑρεθέν τό 1878 εἰς γαλατικήν νεκρόπολιν, ἀνατολικῶς τοῦ Πουατιέ (Poitiers) τῆς Γαλλίας κ.ἄ.· 4) εἰς ἔργα κεραμικῆς, ὡς πήλινον κυλινδρικόν ἀγγεῖον εὑρεθέν εἰς Καρχηδόνα, τό ὁποῖον φέρει ἀναγλύφους δύο εὐτραφεῖς ἀγγέλους, ἐκ τῶν ὁποίων ὁ μέν εἷς γυμνός καί "κατ' ἐνώπιον", ὁ δ' ἕτερος ἐνδεδυμένος χιτῶνα "καί ἐν κατατομῇ", καί θραύσματα ἐρυθροῦ κεραμικοῦ σκεύους ἀποκείμενα εἰς τό Βρεταννικόν Μουσεῖον καί φέροντα πέντε σφραγῖδας, ἐκ τῶν ὁποίων ἡ μία εἶναι τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ, ὡς δηλοῖ τό εὐκρινῶς ἀναγινωσκόμενον ὄνομα· 5) εἰς μικρογραφίας, ὡς ἡ "Γένεσις τῆς Βιέννης", εἰς τήν ὁποίαν ὑπάρχει παράστασις τοῦ Θεοῦ τοποθετοῦντος ἀνατολικῶς τῆς Ἐδέμ τρία χερουβίμ φέροντα μικράς πτέρυγας, λευκούς χιτῶνας καί στεφάνους εἰς τήν κεφαλήν ἐκ φύλλων· 6) εἰς ἔργα μικροτεχνίας, ὡς ἐλεφαντίνη πλάξ ἐκ βυζαντινοῦ διπτύχου, ἡ ὁποία εὑρίσκεται εἰς τό Βρεταννικόν Μουσεῖον καί παριστᾶ τόν Ἀρχάγγελον Μιχαήλ καί ἀργυροῦν δισκάριον βάρους 1,5 χλγ. καί διαμέτρου 0,15 μ., ἀνευρεθέν εἰς τήν Σιβηρίαν καί προερχόμενον ἐκ Κωνσταντινουπόλεως, ἐπί τῆς ἔσω ἐπιφανείας τοῦ ὁποίου ὑπάρχουν ἀνάγλυφος σταυρός καί ἑκατέρωθεν αὐτοῦ δύο Ἀρχάγγελοι· 7) εἰς πολυτίμους λίθους, ὡς ὄνυξ (ἀχάτης) τοῦ Βρεταννικοῦ Μουσείου, ἐπί τοῦ ὁποίου εἰκονίζεται ὁ Ἀρχάγγελος Γαβριήλ εὐαγγελιζόμενος εἰς τήν Παρθένον τό "χαῖρε", κρύσταλλος τοῦ στ´ ἤ ζ´ αἰῶνος εἰκονίζων ἄγγελον ὁδηγοῦντα ἔφιππον, κ.ἄ.

Εἰς ὅλας τάς ἀνωτέρω παραστάσεις τῶν ἀγγέλων παρατηρεῖται ἔντονος ἡ πρός τά ἑλληνιστικά πρότυπα σχέσις. Θέματα, μορφαί, πτυχολογία, κίνησις, ὅλα δεικνύουν τήν ζωηράν ἐπίδρασιν τῆς ἑλληνιστικῆς τέχνης ἐπί τῆς παλαιοχριστιανικῆς. Ὁ βυζαντινός ἀγγελικός τύπος καθιεροῦται ὀλίγον βραδύτερον καί ἐξακολουθεῖ νά ἰσχύη, μέ μερικάς παραλλαγάς, μέχρι καί τῆς μεταβυζαντινῆς ἐποχῆς. Βεβαίως καί οὗτος διετήρησεν ὡρισμένα ἑλληνιστικά στοιχεῖα κατά τόπους, ἀπέβαλεν ὅμως διά παντός ὅλα ἐκεῖνα, τά ὁποῖα ἔφερον τούς ἀγγέλους ἐγγύς τῶν ἀρχαίων Νικῶν καί Ἐρωτιδέων. Οἱ βυζαντινοί ἄγγελοι διακρίνονται διά τήν ἱεροπρέπειαν, τήν κάποιαν σχηματικότητα, τήν μετωπικότητα, τήν ἔκφρασιν καί, πρό παντός, διά τήν πνευματικότητά των, ἡ ὁποία προσδίδει εἰς αὐτούς κάτι ἀπό τό θεῖον μεγαλεῖον, τοῦ ὁποίου εἶναι διαρκεῖς αὐτόπται καί ὑμνηταί. Παρίστανται πάντοτε ὡς πτεροφόροι νεανίαι μέ πρόσωπον κανονικόν καί κόμην μαύρην ἤ ξανθίζουσαν, δεμένην διά ταινίας ἀνεμιζομένης. Ὡρισμένοι ἁπλοϊκοί ζωγράφοι, ἐκ παρανοήσεως, ἐζωγράφισαν τά ἄκρα τῆς ταινίας ταύτης ὡς δύο μικράς σάλπιγγας, αἱ ὁποῖαι σύν τῷ χρόνῳ καθιερώθησαν καί ἐξελήφθησαν ὡς συμβολίζουσαι τά ὄργανα, διά τῶν ὁποίων οἱ ἄγγελοι ἀκούουν τά ἐν τῷ κόσμῳ συμβαίνοντα, διό καί ὠνομάσθησαν "ἀκοαί". Συνήθως εἰκονίζονται εἰς στάσιν ἱερατικήν, ἄλλοτε μέν δεόμενοι μέ τάς χεῖρας ἀνοικτάς, ἄλλοτε δέ γονυπετεῖς καί ἄλλοτε ἱστάμενοι. Εἰς τήν δεξιάν χεῖρα κρατοῦν σκῆπτρον, ἐνδεικτικόν τῆς θείας ἐξουσίας, τῆς ὁποίας εἶναι φορεῖς (Πρβλ. καί κηρύκειον Ἑρμοῦ, ράβδον Μωϋσέως, μαγικήν ράβδον κ.λπ.), εἰς δέ τήν ἀριστεράν, σφαῖραν ἤ μονόγραμμα τοῦ Χριστοῦ. Τό σκῆπτρον των πάντοτε σχεδόν ἀπολήγει εἰς τό ἄνω μέρος εἰς τρία σφαιρίδια, μαργαρίτας. Τούτους παρεξηγήσαντες οἱ μεταγενέστεροι ζωγράφοι τῆς Δύσεως, μετέτρεψαν τό σκῆπτρον καί τούς μαργαρίτας εἰς κρίνον, τόν ὁποῖον βλέπομεν νά κρατῆ ὁ Γαβριήλ εἰς εἰκόνας τοῦ Εὐαγγελισμοῦ καί νά προσφέρη τοῦτον εἰς τήν Παρθένον Μαρίαν, πρᾶγμα ἐντελῶς ξένον πρός τήν βυζαντινήν εἰκονογραφίαν καί τήν ἱστορίαν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Ἡ ἐνδυμασία τῶν ἀγγέλων εἶναι συνήθως λευκή, συμβολίζουσα τήν φυσικήν καθαρότητα καί τελείαν ἁγνότητά των· ὡρισμέναι ὅμως τάξεις ἀγγέλων, ὑπό τήν ἐπίδρασιν τῶν ἔργων τοῦ Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου, τῶν ὁραμάτων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἤ καί ἀναλόγως τοῦ λειτουργήματος, τό ὁποῖον ἐκτελοῦν, εἰκονίζονται καί μέ πολυχρώμους ἐσθῆτας. Τοιουτοτρόπως, αἱ Κυριότητες, αἱ Δυνάμεις καί αἱ Ἐξουσίαι φέρουν ποδήρη ἱερατικά ἄμφια, ζώνην χρυσῆν καί πράσινον ὠμοφόριον, κρατοῦν δέ διά μέν τῆς δεξιᾶς χρυσῆν ράβδον εἰς ἔνδειξιν τῆς ἐξουσίας των, διά δέ τῆς ἀριστερᾶς σφραγῖδα μέ τό μονόγραμμα τοῦ Χριστοῦ. Αἱ Ἀρχαί, οἱ Ἀρχάγγελοι καί οἱ Ἄγγελοι εἰκονίζονται συνήθως μέ πολεμικήν στολήν καί χρυσῆν ζώνην, κρατοῦντες ρομφαίαν. Τά Σεραφείμ εἰκονίζονται ἑξαπτέρυγα, συμφώνως πρός τό ὅραμα τοῦ Ἠσαΐου (στ´ 2), τά δέ Χερουβίμ καί οἱ Θρόνοι, ὡς τροχοί πύρινοι, φέροντες πτέρυγας καί ἐπ' αὐτῶν ὀφθαλμούς (πολυόμματα), συμφώνως πρός τό ὅραμα τοῦ Ἰεζεκιήλ (α´ 15 κ. ἑξ.).

Οἱ ἄγγελοι εἰς τάς τοιχογραφίας ζωγραφίζονται εἰς πολλά σημεῖα τοῦ ναοῦ. Ζωγραφίζονται περί τόν Παντοκράτορα εἰς τόν τροῦλλον, ἑκατέρωθεν τῆς Πλατυτέρας εἰς τήν κόγχην, ἀλλά καί εἰς οἱονδήποτε μέρος τοῦ ναοῦ, καί εἰς αὐτόν τόν νάρθηκα, ὅταν τό ἀπαιτοῦν τά ἱστορούμενα θέματα. Εἶναι δέ τά θέματα ταῦτα ἀρχικῶς μέν δύο κυρίως, ὁ Εὐαγγελισμός καί ἡ Προσκύνησις τῶν μάγων, κατόπιν ὅμως ἄγγελοι εἰκονίζονται εἰς ὅλας σχεδόν τάς σκηνάς, τάς εἰλημμένας ἐκ τοῦ βίου τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Θεοτόκου, ὡς εἰς τήν Γέννησιν τοῦ Χριστοῦ, τήν Βάπτισιν, τήν Σταύρωσιν, τήν Ταφήν, τήν Ἀνάστασιν, τήν Ἀνάληψιν καί τήν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου. Εἰκονίζονται ἀκόμη ἑκατέρωθεν τοῦ ἐνθρόνου Χριστοῦ καί τῆς Πλατυτέρας, ὡς καί εἰς τάς παραστάσεις τῆς θείας λειτουργίας, παριστῶνται δέ ὅλοι ὁμοῦ εἰς "Σύναξιν" ἤ εἰς "Χορόν" καί μεμονωμένοι ὡς Ἀρχάγγελοι εἰς διαφόρους ἀποστολάς κ.λπ. Παραστάσεις ἀγγελικάς εὑρίσκουν ἀκόμη εἰς θέματα τῆς Ἀποκαλύψεως, εἰς ἔργα τῆς κεντητικῆς, εἰς ἐπιταφίους, ἐπιτραχήλια, ἐπιμάνικα καί ἀέρας, μάλιστα δέ ὑπό διαφόρους μορφάς, ὡς πολυόμματα Χερουβίμ ὑπό τήν ἀναφερθεῖσαν μορφήν τῶν διαλλήλων πυρίνων τροχῶν, ἑξαπτέρυγα, Σεραφείμ κ.λπ.