Κατόπιν ἡ ἰδέα τοῦ Θεοῦ ἀνακλᾶται στήν ἐξωτερική δημιουργία. ῾Ο φυσικός κόσμος εἶναι τό κάτοπτρο τῆς μεγαλωσύνης τοῦ Θεοῦ. ῞Οποιος κοιτάξει τόν κόσμο μέ βλέμμα ἀθόλωτο καί καθαρό, ἀνιχνεύει σ᾿ αὐτόν τά σημάδια τοῦ Θεοῦ. Στήν ὀμορφιά τῶν κτισμάτων καθρεφτίζεται ἡ ὀμορφιά τοῦ κτίστη. ᾿Ανακλῶνται σ᾿ αὐτά οἱ ἰδιότητες τοῦ πλαστουργοῦ, ἰδιαίτερα ἡ πανσοφία καί ἡ παντοδυναμία του. «Οἱ οὐρανοί διηγοῦνται δόξαν Θεοῦ»20, ἀναφωνεῖ ἔκθαμβος ὁ ψαλμωδός. Πράγματι, εἶναι τόσο ὄμορφος ὁ κόσμος, τόσο ἀριστουργηματικά πλασμένος, τόσο ἁρμονική ἡ ἀρχιτεκτονική του δόμηση, ὥστε ὁ ἄνθρωπος, τόν ὁποῖον δέν ἔχει ἀποτυφλώσει ἡ ἁμαρτία, σέ κάθε βῆμα του ν᾿ ἀνιχνεύει τή σοφία τοῦ πλάστη καί ν᾿ ἀνυμνεῖ τό ἄπειρο μεγαλεῖο καί τήν ἀκατάλυτη δόξα του. ῎Ετσι, αὐτό πού παραμένει ἀπόκρυφο καί ἀδιάγνωστο στήν οὐσία τοῦ Θεοῦ, φαίνεται καί διαγινώσκεται στή θεία του ἐνέργεια πού εἶναι ἡ θεατή ὄψη τῆς θεότητος, ἀποτυπούμενο στό ἔργο πού αὐτή τόσο πλούσια καί πάνσοφα «ἐκ τοῦ μηδενός» ἐπλαστούργησε. «Τά γάρ ἀόρατα αὐτοῦ –λέγει ὁ Παῦλος– ἀπό κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται, ἥτε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καί θειότης»21. ῎Ετσι ἀπομένει ἀναπολόγητος ὁ ἄνθρωπος, πού, σκοτισμένος ἀπό τά πάθη του, μένει τυφλός στό ἔκπαγλο θαῦμα τοῦ Θεοῦ, μή μπορώντας νά προσφέρει δοξολογική εὐχαριστία στήν πανσοφία καί τή δύναμη τοῦ Πλάστη του.

Παράλληλα μέ τήν ἐξωτερική αὐτή φανέρωση, ὑπάρχει καί μία ἄλλη πολύ σπουδαιότερη καί σημαντικότερη, ἡ φανέρωση πού ἔκανε ὁ ἴδιος ὁ Θεός στό πρόσωπο τοῦ σαρκωθέντος Λόγου του22. ᾿Εδῶ μᾶς μίλησε αὐτοπροσώπως ὁ Θεός. ῾Η φανέρωσή του ἦταν ἄμεση. ῾Ο Λόγος τοῦ Θεοῦ, ἀναλαμβάνοντας τήν ἀνθρώπινη φύση καί ζώντας προσωπικά στόν κόσμο, ἐφανέρωσε ἐκεῖνο πού εἶχεν ἀρχικά ὁ ἄνθρωπος, τήν ἀληθινή θεογνωσία, καί πού τόσο ἀλόγιστα ἔχασε στήν τραγωδία τῆς ᾿Εδέμ. Καί δέν ἐφανέρωσε μέν ὁ Χριστός τό ἀπόρρητο βάθος τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ, γιατί αὐτό δέν μποροῦσε νά γίνει, καί φυσικά ὄχι ἀπό τή μεριά τοῦ Λόγου τῆς ζωῆς, ἀλλά ἀπό τή μεριά τοῦ πλάσματος, τό ὁποῖον –ἐπαναλαμβάνουμε– δέν διαθέτει μιά τέτοια δυνατότητα ὑποδοχῆς τοῦ φύσει ἀλήπτου καί ἀπερινοήτου· ἐφανέρωσε ὅμως ὅ,τι ἄλλο ἀφοροῦσε τόν Θεό, φωτίζοντας τό πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου μέ τό λυτρωτικό φῶς τῆς θείας ἀλήθειας23, πού ἦταν ἀπαραίτητο γιά νά γνωρίσει τό πλάσμα τήν ἀληθινή φύση τῶν πραγμάτων, νά λάβει αἴσθηση τῆς ἀλήθειας καί τοῦ προορισμοῦ του καί ν᾿ ἀναλάβει ὑπεύθυνα στά χέρια του τήν ὑπόθεση τῆς ζωῆς του. Στό πρόσωπο τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ ὅ,τι εἶχε νά φανερώσει ὁ Θεός, σημειώνει τό ἀποκορύφωμά του. ῾Η θεία ἀποκάλυψη κλείνει ὁριστικά24, γονιμοποιούμενη στίς ψυχές τῶν ἀνθρώπων διά τῆς τελειωτικῆς δυνάμεως τοῦ παναγίου Πνεύματος.

Στήν ὀρθόδοξη γνωσιολογία ἔχει μεγάλη σημασία ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο τό πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου προσπαθεῖ νά μορφώσει κάποιαν ἰδέα γύρω ἀπό τό ἐρώτημα περί Θεοῦ. Δουλεύοντας στίς πηγές τῆς θείας ἀποκαλύψεως –τή βιβλική μαρτυρία καί τήν ἱερά παράδοση– ὁ νοῦς προσπαθεῖ νά προσεγγίσει τό θεῖον μέ τή μέθοδο τῶν ἀφαιρέσεων. ᾿Αφαιρεῖ δηλαδή ἀπό τήν ἰδέα τοῦ Θεοῦ ὅ,τι σχετικό καί πεπερασμένο παρατηρεῖται στό φυσικό κόσμο. ῾Ο Θεός, ὡς τό ἀπόλυτο καί ἄπειρο πνεῦμα, δέν εἶναι ὅ,τι εἶναι ὁ κόσμος, δέν μπορεῖ νά ὑπόκειται σέ ὁποιουσδήποτε φυσικούς περιορισμούς. Δέν μπορεῖ νά περιορίζεται στόν ἐκτατό χῶρο, νά ἔχει ἀνέλιξη στό χρόνο, νά εἶναι μειωμένη ἡ δύναμή του κ.ο.κ. ῾Ο Θεός πρέπει νά εἶναι ἄπειρος, ἀναλλοίωτος, παντοδύναμος. ῾Η μέθοδος αὐτή πού, χρησιμοποιώντας τό στερητικό ἄλφα (α), προσεγγίζει τόν Θεό ἀφαιρώντας ἀπό τήν ἰδέα του κάθε ἔννοια περιοριστική, συνιστᾶ τή λεγόμενη ἀποφατική θεολογία, πού ἀποτελεῖ τήν ψυχή τῆς ὀρθόδοξης γνωσιολογίας καί εἶναι τόσο σημαντική γιά τήν εὐσέβεια καί τίς μυστικές ἐνατενίσεις τῆς ᾿Ορθοδοξίας. Γνωρίζουμε τόν Θεό, στό μέτρο πού τόν ἀγνοοῦμε. ῾Η γνώση μας στηρίζεται σέ μιά ἄρνηση, σέ μιά ἀφαίρεση, φθάνοντας ἔτσι στόν ἐσώτερο πυρῆνα τῆς θεογνωσίας, πού κι αὐτός δέν ἐκφράζει τίποτε ἄλλο ἀπό τή δική μας ἀγνωσία καί ἀκαταληψία25, μπροστά στό μέγεθος τῆς θείας ἀπειρίας. ῾Η καρδιά μας μυσταγωγεῖται, καλύπτεται ἀπό τό θεῖο γνόφο26 καί ἀναλύεται στό ἀνέκφραστο μυστήριο τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖο ζεῖ ἐσωτερικά μέ ταπείνωση καί ἀγάπη. Φυσικά ὑπάρχει καί ἡ καταφατική θεολογία πού συμπληρώνει τήν ἀποφατική καί στηρίζεται σέ καταφατικούς περί Θεοῦ ὁρισμούς, σημαντικότερος τῶν ὁποίων εἶναι ἡ ἀπόλυτη ἰδέα τοῦ ὄντος· «᾿Εγώ εἰμι ὁ ὤν»27. Κατά τή μέθοδο τῶν καταφάσεων, ὅ,τι καλό παρατηροῦμε στό φυσικό κόσμο τό ἀποδίδουμε σέ ὑπέρτατο βαθμό στό ὑπερτέλειο θεῖο ὄν. ῎Ετσι σέ ἀπόλυτο μέτρο ἀποδίδουμε στόν Θεό τήν ἀγαθότητα, τή δικαιοσύνη, τήν ἁγιότητα, τήν ἀγάπη κ.τ.ὅ. Στό συγκερασμό τῶν δύο αὐτῶν μεθόδων –μέ προεξάρχον πάντοτε στοιχεῖο τό ἀποφατικό– στηρίζεται ἡ ἀληθινή περί Θεοῦ γνώση, ὅπως μᾶς τή φανέρωσε ἡ θεία ἀποκάλυψη, ὁ αἰώνιος λόγος τοῦ Θεοῦ.

᾿Από ὅσα μέχρι τοῦδε εἴπαμε, συνάγεται ὅτι ὁ ἀνθρώπινος νοῦς εἶναι πολύ μικρός, δέν ἐπαρκεῖ ἀπό μόνος του, δέν ἀντέχει στή γνωστική θείαν ἀνάβαση. ᾿Εδῶ χρειάζεται κάποιο ἄλλο στοιχεῖο ἰσχυρότερο μέ τό ὁποῖο νά μπορέσει ὁ ἄνθρωπος νά πλησιάσει κάπως ἀσφαλέστερα τόν ὑπερβατικό Θεό. Τό στοιχεῖο αὐτό τό ὀνομάζουμε πίστη. Εἶναι δέ ἡ πίστη δύναμη ἐξυψωτική πού μπορεῖ –ὡς ἕνα σημεῖο φυσικά– νά προσεγγίσει τό ἄρρητο μυστήριο, χωρίς –ἐπαναλαμβάνουμε– νά παρέχει τή δυνατότητα κατανοήσεως τῆς θείας οὐσίας ἤ καί τῶν ὑπερβατικῶν θείων ἀληθειῶν, πού, σέ ὁποιαδήποτε κατάσταση τοῦ νοοῦντος ὑποκειμένου, δέν παύουν νά εἶναι ἀνέφικτες σέ κάθε νοητική δυνατότητα τοῦ κτίσματος. ῾Η πίστη εἶναι μᾶλλον χαρισματική διαίσθηση, κατάσταση συνεπαρμένης καρδίας, στήν ὁποίαν ἀνακλᾶται28, φεγγίζει ἡ μυστική θεία φανέρωση. Εἶναι ἁπλή κατάφαση στήν ἀλήθεια τοῦ Θεοῦ, ἀπολυπραγμόνητη συγκατάθεση στόν αἰώνιο καί ἀκατάλυτο λόγο του, ἕνα ἀταλάντευτο ναί στή θεία ἀποκάλυψη29. ῾Η πίστη εἶναι ἀφιέρωση, ἐμπιστοσύνη, δόσιμο ἐλεύθερο στήν ἀλήθεια καί τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. ᾿Εμπιστεύεται κανείς τόν Θεό, ἔστω κι ἄν δέν μπορεῖ γνωστικά νά τόν προσεγγίσει καί νά ἐξηγήσει τίς μετ᾿ αὐτοῦ σχέσεις του30. ῾Η πίστη εἶναι δύναμη ἐξυψωτική πού δουλεύει πέρα ἀπό τή φυσική ἀδυναμία τοῦ πλάσματος, εἶναι τό φτερό πού χρειάζεται ἡ λογική ὕπαρξη γιά νά πετάξει στήν ἀδιάγνωστη σφαίρα τοῦ πλάστη της. Καί αὐτό εἶναι ἡ μόνη δυνατότητα πού διαθέτει. Δέν ἔχει ἄλλο τρόπο νά σπάσει τό κέλυφος τῆς σύμφυτης ἀδυναμίας της. ᾿Από τήν ἄποψη αὐτή ἡ πίστη εἶναι δύναμη λυτρωτική καί σωτήρια. Εἶναι κατάσταση θεόληπτη, δωρεά τοῦ Πνεύματος τοῦ Θεοῦ στίς ἁπλοϊκές καί ἥσυχες καρδιές, δόση Θεοῦ31, στήν ὁποίαν ὁ πιστός, ἐναποθέτοντας ὁλόκληρη τή ζωή του στήν ἀπειρόδωρη πρόνοια τοῦ Θεοῦ, ἑνώνεται ἐσωτερικά μέ τόν Κύριο, ζεῖ τή στιγμή τοῦ Θεοῦ, καταλήγοντας στή χαρισματική θέωση τῆς φύσεώς του.

Καί ἐγείρεται τό ἐρώτημα· τί ἀπογίνεται ὁ νοῦς (ὁ λόγος) στή χαρισματική διάσταση τῆς πίστεως; Παύει νά λειτουργεῖ, μένει ἀνενεργός στό μυστικό ἐξυψωτικό αὐτό βίωμα; Τό ἐρώτημα εἶναι σημαντικό καί μᾶς εἰσάγει στήν προβληματική τῶν σχέσεων μεταξύ πίστεως καί γνώσεως.

῾Η ἀπάντηση ἐκ προοιμίου πρέπει νά εἶναι ἀρνητική. ῾Ο νοῦς σέ καμιά περίπτωση δέν ἀπρακτεῖ, γιατί αὐτό θά σήμαινε τήν ἐξαφάνισή του. ῾Ο νοῦς εἶναι τό σημαντικότερο στοιχεῖο τῆς ἀνθρώπινης οὐσίας, ἀπήχημα μικρό τοῦ μεγάλου Νοῦ, πού ἀνακλᾶται στό λογικό πλάσμα, σάν «εἰκόνα» Θεοῦ. Στό νοῦ ἔχει τό κέντρο του τό ἐγώ καί ἡ αὐτοσυνειδησία τοῦ ἀνθρώπου. Μέ αὐτόν, ὡς ὄργανο, λαμβάνει αἴσθηση ὁ ἄνθρωπος τόσο τοῦ Θεοῦ, ὅσο καί τῶν πραγμάτων τοῦ φυσικοῦ κόσμου πού τόν περιβάλλουν. Κατόπιν μέ τό νοῦ του ὁ ἄνθρωπος δέχεται τίς ἀλήθειες τοῦ Θεοῦ, τίς ἐπεξεργάζεται καί ἀντιδρᾶ ἀνάλογα σ᾿ αὐτές. ῾Ο νοῦς εἶναι τό πρωταρχικό δοχεῖο παντός ὅ,τι εἰσέρχεται στή συνείδηση. Εἶναι τό χωνευτήρι στό ὁποῖο τά διάφορα συνειδησιακά στοιχεῖα θά ὑποστοῦν τήν πρώτη κατάλληλη διεργασία γιά νά περάσουν κατόπιν σ᾿ ὅλες τίς περιοχές τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως. ῾Ο νοῦς εἶναι τό κέντρο τῆς προσωπικότητος πού δέν μπορεῖ νά ἐκλείψει, χωρίς τόν κίνδυνο ν᾿ ἀφανιστεῖ μαζί του καί ἐκείνη.