«Δι᾿ οὗ τά πάντα ἐγένετο».

῾Η φράση αὐτή στηρίζεται σέ ἀντίστοιχη φράση τοῦ τετάρτου Εὐαγγελίου· «Πάντα δι᾿ αὐτοῦ ἐγένετο»126, τήν ὁποίαν ὁ ἱερός Εὐαγγελιστής συνδέει μέ τή θεότητα καί τήν ἄχρονη προέλευση τοῦ Λόγου ἀπό τόν Πατέρα· «᾿Εν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος καί ὁ Λόγος ἦν πρός τόν Θεόν καί Θεός ἦν ὁ Λόγος»127. Αὐτό φυσικά δέν σημαίνει ὅτι ὁ Θεός δέν μποροῦσε νά πλάσει μόνος του καί ἀπ᾿ εὐθείας τά ὄντα, λόγῳ τῆς ἀπολύτου ὑπερβατικότητος τῆς φύσεώς του καί τῆς ἐντεῦθεν ἀδυναμίας του νά ἔλθει σέ ἄμεση ἐπικοινωνία μέ τόν αἰσθητό κόσμο, ὅπως ἐδίδασκαν οἱ ἰδεοκρατικοί φιλόσοφοι. ῾Η δημιουργική μεσιτική ἐνέργεια τοῦ Λόγου δέν τόν ἀποχωρίζει ἀπό τόν Πατέρα, πρῶτα λόγῳ ἑνότητος φύσεως καί ἔπειτα λόγῳ ἑνότητος βουλῆς καί ἐνέργειας, πού τίς ἔχει κοινές μέ τόν Πατέρα (καί μέ τό Πνεῦμα τό ἅγιον).

Τή διά τοῦ Λόγου δημιουργία τῶν ὄντων, σ᾿ ἕνα διαφορετικό βέβαια βάθος, ἐγνώριζε καί ἡ ἑλληνική φιλοσοφία, τήν ὁποίαν –ὡς φαίνεται– εἶχεν ὑπόψει του ὁ ἅγιος Εὐαγγελιστής. ῾Η φιλοσοφία ὅμως ξεκινοῦσε ἀπό τήν ἀπόλυτη ὑπερβατικότητα τοῦ Θεοῦ, δυνάμει τῆς ὁποίας οὗτος εἶχεν ἀνάγκην ἀπό ἐνδιάμεσα ὄντα (πλατωνικές ἰδέες) γιά νά ἔλθει σέ ἐπαφή μέ τόν αἰσθητό κόσμο. ᾿Ανάλογη ἰδέα ἀπαντᾶμε καί σέ κείμενα ἀρχαίων ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων (κυρίως τῶν ᾿Απολογητῶν) μέ τή μορφή τῆς διδασκαλίας περί δύο καταστάσεων τοῦ Λόγου, γνωστήν ὡς διδασκαλίαν περί ἐνδιαθέτου καί προφορικοῦ Λόγου. Καί ἐνδιάθετος μέν εἶναι ὁ Λόγος ὡς ἀΐδια ἀπρόσωπη δύναμη πού ὑπάρχει ἐσωτερικά στόν Θεόν· προφορικός δέ, ὅταν γίνεται πρόσωπο, σύρεται δηλαδή ἔξω ἀπό τήν πρώτη του ἀπρόσωπη κατάσταση, ἐν ὄψει τῆς δημιουργίας καί μέ σκοπό νά χρησιμεύσει ὡς ὄργανο πραγματοποιήσεως τῆς δημιουργίας. ῾Η σχετική διδασκαλία τῶν ᾿Απολογητῶν εἶναι συγκεχυμένη. Τό βέβαιον εἶναι ὅτι ἡ αἰώνια γέννηση τοῦ Λόγου δέν ἀμφισβητεῖται ἀπ᾿ αὐτούς, ἔτσι ὥστε νά ἐκτίθεται σέ κίνδυνο ἡ ἀπόλυτη θεότητά του.

᾿Ανάλογες ἰδέες υἱοθετοῦσαν τόσον ὁ Φίλων ὁ ᾿Ιουδαῖος ὅσο καί ὁ ῎Αρειος128.

Κατά τόν Φίλωνα τά στάδια τῆς ὑπάρξεως τοῦ Λόγου εἶναι δύο. Κατά τό πρῶτον ὁ Λόγος ἀποτελεῖ ἰδιότητα ἀπρόσωπη συνυπάρχουσαν στόν Θεό, γίνεται δέ ὄν πραγματικόν (πρόσωπον), ὡς μονογενής Υἱός τοῦ Θεοῦ, μόνο κατά τήν εἴσοδό του στό δεύτερο στάδιο τῆς ὑπάρξεώς του διά τούς σκοπούς τῆς δημιουργίας. Κατά τό φιλόσοφο ὁ Θεός, ὅταν θέλησε νά δημιουργήσει τά ὄντα, προεξετύπωσε τό νοητό κόσμο, ὁ ὁποῖος ὡς τόπο του εἶχε τό Λόγο, διά τοῦ ὁποίου πλάστηκαν τά ὄντα.

Τά φιλώνεια διδάγματα ἐπανελάμβανε καί ὁ ῎Αρειος, ὁ ὁποῖος στή «Θάλειά» του ἔγραφε, ὅτι στήν ἀρχή ὑπῆρχε μονάχα ὁ Θεός, δέν ὑπῆρχαν δέ ἀκόμη ὁ Λόγος καί ἡ Σοφία. Κατόπιν, ὅταν θέλησε νά μᾶς δημιουργήσει, ἐποίησεν «ἕνα τινά», τόν ὁποῖον ὀνόμασε Λόγον καί Σοφίαν καί Υἱόν, ὥστε δι᾿ αὐτοῦ νά δημιουργήσει τόν κόσμον.

Τόσο διά τόν Φίλωνα ὅσο καί διά τόν ῎Αρειο (ἀλλά καί διά τόν ἅγιο ᾿Ιωάννη τόν Εὐαγγελιστή), τό ἐνδιάμεσο ἔργο τοῦ Λόγου εἶναι καθαρά ὑπουργικό. ῾Ο ῎Αρειος τό χαρακτηρίζει μέ τίς λέξεις «βοηθός», «συνεργός», «μεσίτης». ῾Ο δέ Φίλων χρησιμοποιεῖ τή λέξη «συνεργοί» γιά νά περιγράψει τίς δυνάμεις πού περιλαμβάνονται στό Λόγο, οἱ ὁποῖες πῆραν ἐντολήν ἀπό τόν Θεό νά δημιουργήσουν τό σῶμα καί τήν ψυχή τοῦ ἀνθρώπου129.

Τή διπλή γέννηση τοῦ Λόγου ὅπως τήν ἐδίδαξαν οἱ ᾿Απολογητές, παρά τά ἐπιλήψιμα στοιχεῖα, τίς ἀσάφειες καί τούς κινδύνους πού ἐγκυμονοῦσε, ἀκριβῶς ἐπειδή δέν ἀπέρριπτε τήν αἰώνια γέννηση τοῦ Λόγου, δέν τήν κατεδίκασε ἡ ᾿Εκκλησία. Οὔτε καί τόν ῎Αρειο κατεδίκασε γιά τή διδασκαλία του αὐτήν. Τόν κατεδίκασε μονάχα ὅταν προέβη ἕνα βῆμα περαιτέρω, ἀρνήθηκε τήν αἰωνιότητα τῆς γεννήσεως τοῦ Λόγου, τόν ὁποῖον δέχτηκε σάν τέλειο κτίσμα τοῦ Θεοῦ, πού ἔλαβε τό εἶναι του στό χρόνο. Μέ ἄλλα λόγια, ἐπειδή ἀρνήθηκε τή θεότητα τοῦ Λόγου. Τά διδάγματα φυσικά τῶν ᾿Απολογητῶν, τά ὁποῖα υἱοθέτησαν καί ἄλλοι ἐκκλησιαστικοί συγγραφεῖς (Κλήμης ὁ ᾿Αλεξανδρεύς), καί ἀφότου ἡ ᾿Εκκλησία ξεκαθάρισε ἐπίσημα τό πρᾶγμα στή βάση τῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάννη τοῦ Θεολόγου, δέν βρῆκαν περαιτέρω ἀνάπτυξη στή θεολογική γραμματεία τῆς ἀρχαίας ᾿Εκκλησίας.

Τόν ᾿Αρειανισμό ἀναθεμάτισε ἡ Α´ Οἰκουμενική Σύνοδος· «Τούς δέ λέγοντας ‘‘ἦν ποτε ὅτε οὐκ ἦν’’, καί ‘‘πρίν γεννηθῆναι οὐκ ἦν’’, καί ὅτι ‘‘ἐξ οὐκ ὄντων’’ ἐγένετο, ἤ ‘‘ἐξ ἑτέρας ὑποστάσεως’’ ἤ ‘όὐσίας’’ φάσκοντας εἶναι, ἤ ‘‘κτιστόν’’ ἤ ‘‘τρεπτόν’’ ἤ ‘‘ἀλλοιωτόν’’ τόν Υἱόν τοῦ Θεοῦ, ἀναθεματίζει ἡ Καθολική καί ᾿Αποστολική ᾿Εκκλησία»130.