22. Τί φρονοῦν περί τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ οἱ Προτεστάντες;

23. Τί εἶναι τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ;

24. ῎Εχει Γραφική θεμελίωση τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ;

25. Πῶς κρίνεται τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸἀπόἱστορικήἐκκλησιαστικήἄποψη;

26. Θεολογικά γιατί εἶναι ἀξιοκατάκριτο τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ;

27. Τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸἔχει πρακτικότερες συνέπειες γιά τήν ᾿Εκκλησία;

28. Τί σημαίνει ὁ τύπος ἐκπορεύσεως τοῦ῾Αγίου Πνεύματος «ἐκ Πατρός δι’ Υἱοῦ»;

22. Τί φρονοῦν περί τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ οἱ Προτεστάντες;

Οἱ μεγάλες προτεσταντικές κοινότητες δέχονται ὀρθῶς τό δόγμα τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ. ῾Ορισμένες μόνο παραφυάδες ἀνανέωσαν τίς ἀρχαῖες ἀντιτριαδικές αἱρέσεις, ἐλαυνόμενες ἀπό τό φιλελεύθερο ὀρθολογιστικό πνεῦμα πού εἶναι διάχυτο στήν προτεσταντική θεολογία, ἡὁποία κατά τίς ἀρχές τοῦ αἰώνα μας εἶχε ἀνατρέψει ὁλόκληρο σχεδόν τό σύστημα τῶν χριστιανικῶν ἀληθειῶν.

῎Ετσι οἱ᾿Αρμινιανοί, ἄν καί δέν ἀρνοῦνται ὁλότελα τό τριαδικό δόγμα ἐπαναλαμβάνουν τήν ἀρχαία κακοδοξία περίὑποταγῆς τῶν προσώπων (ὣ῟ὲ῏ἶὶἂὃὰὦἂ῏), ἰσχυριζόμενοι ὅτι ὁ Πατήρ, ὡς ἡ κεντρική θεότητα, ὑπερέχει τῶν δύο ἄλλων προσώπων, λόγω τάξεως (῏ἶὶ῏) καί δυνάμεως (ἆ῏ὦὸὖὦὰὖ) καίἀξιώματος (ὶἂὼὃἂὦὰὦἂὖ)· τά δέἄλλα δύο πρόσωπα, ὁ Υἱός καί τό῞Αγιο Πνεῦμα, ὅ,τι ἔχουν, τή θεότητα δηλαδή καί τίς θεῖες ἰδιότητες, δέν τάἔχουν ὁμοίως καίὁμοταγῶς (πρός τόν Πατέρα), ἀλλά κατά τρόπο ὑποτάξεως. Μεγαλύτερο, λένε, εἶναι τό γεννᾶν ἀπό τό γεννᾶσθαι, καί τό προβάλλειν ἀπό τόἐκπορεύεσθαι. ᾿Ανάλογες ἀντιλήψεις στήν ἀρχαιότητα ὁδήγησαν, ὡς γνωστό, στόν ᾿Αρειανισμό.

Οἱ δέ Σωκινιανοίἀρνήθηκαν ἐντελῶς τό τριαδικό δόγμα, τόὁποῖο, κατ’ αὐτούς, ἀντιβαίνει στή Γραφήἀλλά κυρίως στόν ὀρθό λόγο. Τό δεύτερο αὐτό εἶναι φυσική συνέπεια γιάὅσους θέτουν τήν ἀνθρώπινη διάνοια ὡς μέτρο κρίσεως τῶν πραγμάτων τῆς πίστεως. ῞Οπως ἤδη ἔχουμε παρατηρήσει, δέν εἶναι δυνατό τό μυαλό τοῦἀνθρώπου νά συμβιβάσει τάἀσυμβίβαστα, νά καταλάβει δηλαδή πῶς σέ μιά καί τήν αὐτή οὐσία μποροῦν νάὑπάρχουν τρία ξεχωριστά πρόσωπα χωρίς ὡστόσο νάὑπάρχουν καί τρεῖς θεοί. Κάτι τέτοιο δέν μποροῦμε νά τό πιάσουμε μέ τίποτε. Στήν ἁγία δέ Γραφήἀντιβαίνει –λέγουν– διότι ὄχι μόνο σέ κανένα σημεῖο της δέν λέγεται σαφῶς ὅτι ὁ Θεός εἶναι Τριαδικός, ἀπό δέ τή συμπαράθεση τῶν τριῶν προσώπων δέν συνάγεται ὅτι αὐτάὑπάρχουν ἀναγκαίως καί στή θεία οὐσία. Τό μόνο γνήσιο δίδαγμα τῆς Γραφῆς εἶναι ὅτι ὁ Πατήρ εἶναι κατά κυριολεξία Θεός, τά δέἄλλα δύο πρόσωπα λέγονται ἔτσι καταχρηστικῶς. ῾Ο ᾿Ιησοῦς Χριστός λέγεται Θεός ἤ Υἱός τοῦ Θεοῦὡς ἄνθρωπος, ὁὁποῖος γεννήθηκε θαυμαστῶς καίἐστάλη ἀπό τό Θεό στόν κόσμο γιά νά διδάξει τίς αἰώνιες ἀλήθειες καί νά δώσει ἀπαράμιλλο πρότυπο βίου ἠθικοῦ, καίὁὁποῖος, ἀφοῦἀναλήφθηκε στούς οὐρανούς, ἔγινε βασιλιάς τοῦ νέου ᾿Ισραήλ, τιμώμενος καί λατρευόμενος ἀπό τούς πιστούς. Τό δέ῞Αγιο Πνεῦμα δέν εἶναι πραγματικό πρόσωπο ἀλλά δύναμη τοῦ Θεοῦ, ἁγιάζουσα τόν ἄνθρωπο. Οἱἀντιλήψεις αὐτές ἀκούονται σήμερα πολύ καίἀπό τούς Μάρτυρες τοῦ᾿Ιεχωβᾶ.

23. Τί εἶναι τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ;

Εἶναι αἵρεση τριαδολογική, τήν ὁποία ἀποδέχονται ἀπό κοινοῦἡ Ρωμαϊκή᾿Εκκλησία καί οἱ Διαμαρτυρόμενοι. ᾿Ενῶ κατά τήν ὀρθόδοξη θεολογία τό῞Αγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἐκ μόνον τοῦ Πατρός16, κατά τή ρωμαϊκήἀντίληψη τό Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ (ὸἷ Ρὰὦἶὸᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ). ῾Η κακοδοξία τοῦᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ εἰσήχθη στό Σύμβολο τῆς Πίστεως στήν ῾Ισπανία σέ σύνοδο τοῦ Τολέδου τό 589, προφανῶς γιά νά στηρίξει τή θεότητα τοῦ Λόγου, ἡὁποία τότε καταπολεμοῦνταν σφοδρῶς στή χώρα αὐτήἀπό τό Δυτικογοτθικό᾿Αρειανισμό. ᾿Αργότερα ἡ προσθήκη πέρασε στή Γαλλία καί κατόπιν στή Ρώμη, ὄχι βέβαια χωρίς ἀντίδραση. Εἶναι ἐνδεικτικόὅτι ὁ πάπας Λέων ὁ Γ´, προσκληθείς ἀπό τή σύνοδο τοῦ᾿Ακυϊσγράνου νάἐκφέρει γνώμη ὑπέρ τοῦᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ, ἀποδοκίμασε τήν προσθήκη, ἐγγράψας ἀκέραιο τό Σύμβολο σέ δυόἀργυρές πλάκες στό Βατικανό17. ῾Η κακοδοξία τοῦᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ καίἡ προσθήκη τοῦὅρου στόἱερό Σύμβολο τῆς Πίστεως συνετέλεσαν μεταξύἄλλων στό χωρισμό τῶν ἀδελφῶν ᾿Εκκλησιῶν ᾿Ανατολῆς καί Δύσεως, ὁὁποῖος ἄρχισε ἐπί Πατριάχου Κων/πόλεως Φωτίου (Σχίσμα τοῦ 867) καί συμπληρώθηκε ἐπί Μιχαήλ Κηρουλαρίου (1054). Μετά τό Σχίσμα τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸἔγινε τό κέντρο σφοδρῶν δογματικῶν ἐρίδων μεταξύ᾿Ανατολῆς καί Δύσεως καίἀφορμή συγγραφῆς –κυρίως ἀπό πλευρᾶς τῆς ᾿Ανατολικῆς ᾿Εκκλησίας– πλήθους ἀντιρρητικῶν καίἐλεγκτικῶν θεολογικῶν συγγραφῶν.

24. ῎Εχει Γραφική θεμελίωση τό ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ;

῎Οχι, δέν ἔχει, ἄσχετο ἄν οἱ Ρωμαιοκαθολικοί προσπαθοῦν νά τό στηρίξουν στήν ἁγία Γραφή. Περί τῆς ὑποστάσεως καί τῆς ἰδιωματικῆς σχέσεως τοῦ῾Αγίου Πνεύματος ὁμιλεῖ κατά τρόπο σαφή καίἀναντίρρητο τό᾿Ιωάν. 15,26· «῞Οταν δέἔλθῃὁ Παράκλητος ὅν ἐγώ πέμψω ὑμῖν παρά τοῦ Πατρός, τό Πνεῦμα τῆς ἀληθείας ὅ παρά τοῦ Πατρός ἐκπορεύεται...». Στό κλασικό αὐτό χωρίο γίνεται διάκριση τῆς ἀϊδίου ἐκπορεύσεως τοῦ Πνεύματος ἀπό τόν Πατέρα καί τῆς ὑπό τοῦ Υἱοῦἤ στό῎Ονομα τοῦ Υἱοῦ πέμψεως αὐτοῦ στόν κόσμο, ἐκείνης μέν ἐκφραζόμενης διά τοῦἐνεστῶτος «ἐκπορεύεται», αὐτῆς δέ διά τοῦ μέλλοντος «πέμψω». ῾Η κατηγορηματική διδασκαλία τῆς ἁγίας Γραφῆς, καταχωρήθηκε αὐθεντικά καίἀλάθητα στόἱερό Σύμβολο τῆς συνόδου τῆς Κωνσταντινουπόλεως (381)· «Τόἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον». ῾Η πίστη ἐδῶ τῆς ᾿Εκκλησίας εἶναι σαφής καίἀναντίρρητη.

Κατά τούς Παπικούς ὅμως τάἀνωτέρω χωρία ὁμιλοῦν μέν περίἐκπορεύσεως τοῦ Πνεύματος ἐκ τοῦ Πατρός, ὅμως δέν ἀποκλείουν ρητά καί τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ. Δέ λένε δηλαδή· «ὅ παρά μόνον τοῦ Πατρός ἐκπορεύεται» ἤ «τόἐκ μόνον τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον», ἀφήνοντας ἔτσι ἀνοικτή τήν ὑπόθεση τοῦᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ. Δέ νομίζετε ὅμως ὅτι οἱ συλλογισμοί αὐτοί τῶν Παπικῶν εἶναι ἁπλά θεολογικά τεχνάσματα; Γιατί, ἀντιστρέφοντας τό συλλογισμό, θά μπορούσαμε κι ἐμεῖς νά ποῦμε· ῎Αν τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ εἶχε κάποια δυνατότητα στή σκέψη τοῦ Κυρίου, γιάἕνα τόσο κορυφαῖο σημεῖο τοῦ δόγματος δέ θάἔλεγε ρητάὁ Σωτήρ· «ὅ παρά τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦἐκπορεύεται;» ἤὁ συνοδικός ὅρος· «τόἐκ τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦἐκπορευόμενον;» Γιατί ν’ ἀποκρύψει μιά τόσο μεγάλη ἀλήθεια ὁ Κύριος; Μήπως γιά νά δημιουργήσει ζητήματα στήν ᾿Εκκλησία του;

Στό πνεῦμα τέλος τοῦ χωρίου τοῦ᾿Ιωάννου (15,26), δηλαδή τῆς ἀϊδίου ἐκπορεύσεως ἐκ τοῦ Πατρός καί τῆς ἐν χρόνῳ πέμψεως ὑπό τοῦ Χριστοῦ πρέπει νάἑρμηνευθεῖ καί τό χωρίο ᾿Ιωάν. 16,13-15· «῞Οταν δέἔλθῃἐκεῖνος, τό Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὁδηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τήν ἀλήθειαν· οὐ γάρ λαλήσει ἀφ’ ἑαυτοῦ, ἀλλ’ ὅσα ἄν ἀκούσῃ λαλήσει, καί τάἐρχόμενα ἀναγγελεῖὑμῖν». Στό χωρίο ὅμως αὐτό στηρίζουν καί οἱ Ρωμαιοκαθολικοί τήν περίᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ διδασκαλία τους, συνδέοντας στενά στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ τήν ἐκπόρευση καί τήν ἀποστολή τοῦ῾Αγίου Πνεύματος.

25. Πῶς κρίνεται τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ ἀπό ἱστορική ἐκκλησιαστικήἄποψη;

῾Η εἰσαγωγή του στόἱερό Σύμβολο τῆς Πίστεως εἶναι πραξικοπηματική καί αὐθαίρετη. Οἱ ὅροι τῶν οἰκουμενικῶν συνόδων εἶναι μνημεῖα αὐθεντικά, ἀλάθητα καίἀμετακίνητα. Κανένας ἰδιώτης οὔτε καί τοπικές σύνοδοι δέν ἔχουν τό δικαίωμα, ἔστω καί στόἐλάχιστο, νά τούς μεταβάλλουν καί νά τούς τροποποιήσουν. Μόνον ἄλλη οἰκουμενική σύνοδος μπορεῖ νά τόἐπιχειρήσει. Τήν ἄποψη αὐτή κατοχυρώνει ἐπίσημα ἡ Γ´ Οἰκ. Σύνοδος σέὅσα ἀποφαίνεται· «Μηδενίἐξεῖναι ἑτέραν πίστιν προφέρειν, ἤγουν συγγράφειν ἤ συντιθέναι παρά τήν ὁρισθεῖσαν παρά τῶν ῾Αγίων Πατέρων τῶν ἐν Νικαίᾳ συνελθόντων ἐν ῾Αγίῳ Πνεύματι». ῎Ετσι εἶδε τό πράγμα καίὁ πρόεδρος τῆς συνόδου Κύριλλος, ὁὁποῖος σέἐπιστολή του πρός τόν ᾿Ιωάννη ᾿Αντιοχείας λέγει, ὅτι δέν ἐπιτρέπεται «λέξιν ἀμεῖψαι τῶν ἐγκειμένων ἐκεῖσε ἤ μίαν γοῦν παραβῆναι συλλαβήν»18. ῾Η κακοποίηση τοῦὅρου τῆς Γ´ Οἰκ. Συνόδου ἀπό τούς παπικούς, ἐξωφρενική καίἀνεπίτρεπτη, ἐπέφερε σάλο στήν οἰκουμενική᾿Εκκλησία, τήν ὁποία τελικά κατάφερε νά διασχίσει.

26. Θεολογικά γιατί εἶναι ἀξιοκατάκριτο τό ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ;

Διότι καταστρέφει τή μοναρχία στή θεότητα καίἐπιφέρει σύγχυση στάὑποστατικάἰδιώματα τῶν προσώπων.

῾Η μοναρχία στή θεότητα ἀποτελεῖ κορυφαία στιγμή τοῦ τριαδικοῦ δόγματος τῆς πίστεως, γύρω ἀπό τήν ὁποία διεξήχθησαν ἰσχυροίἀγῶνες στήν ἀρχαία ᾿Εκκλησία. Τό «Μ῏ὃὰἶ῍ἂὰἣὦὸὃὸἣ῟ὖ» εἶναι γνωστό σύνθημα τῶν ἀγώνων αὐτῶν. ῞Οπως εἴδαμε στά προηγούμενα, ὁ Πατήρ θεωρεῖται ὡς ἡ πηγαία θεότητα. ᾿Απ’ αὐτόν πηγάζουν τάἄλλα δύο πρόσωπα τῆς Τριάδος, ὁ Υἱός διά τῆς γεννήσεως καί τό Πνεῦμα διά τῆς ἐκπορεύσεως. Στήν τάξη αὐτή τῆς Τριάδος διασφαλίζονται τόσο ἡἑνότητα τῆς φύσεως ὅσο καίἡἰσοτιμία τῶν προσώπων τῆς Τριάδος. ῎Ετσι ἐνόησε τό πράγμα ἀπό παλαιάἡ᾿Ορθόδοξη θεολογία. Τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸὅμως ἀναιρεῖ τήν τάξη αὐτή. Δέν καταστρέφει μέν τήν ἑνότητα τῆς φύσεως, καταστρέφει ὅμως τήν τάξη τῶν τριαδικῶν σχέσεων τῶν προσώπων. Καταλύει τή μοναρχία στή θεότητα, εἰσάγοντας διαρχία στίς σχέσεις τῆς τριαδικῆς θεότητας. ᾿Αντί τῆς μίας ἀρχῆς ἀπό τήν ὁποία ἀνελίσσεται ἡ῾Αγία Τριάδα, ἔχουμε δύο ἀρχές. ῾Ο Πατήρ παύει νά εἶναι ἡ μόνη πηγή τῆς θεότητας, στήν ὁποία τώρα προστίθεται ὡς παράλληλη πηγή καίὁ Υἱός. ῾Η εἰσαγωγήὅμως καί δεύτερης πηγῆς φέρει ἀναστάτωση καί συγχυση στάὑποστατικάἰδιώματα τῶν προσώπων. Τόὑποστατικόἰδίωμα τοῦ Υἱοῦ δέν εἶναι πιά μόνο ἡ γέννηση, ἀλλά καίἡἐκπόρευση· τοῦ δέ῾Αγίου Πνεύματος ἡἐκπόρευση δέν εἶναι ἐκ μόνο τοῦ Πατρός ἀλλά καίἐκ τοῦ Υἱοῦ.

Στή βάση αὐτή τῆς συγχύσεως τῶν ὑποστατικῶν ἰδιωμάτων διερωτᾶται κανείς· γιατίἡ σύγχυση νά μήν ἐπεκταθεῖ καί περαιτέρω, δηλαδήὁ Υἱός νά μή γεννᾶ τόν Πατέρα καί τό Πνεῦμα νά μήν ἐκπορεύει τόν Υἱόν κ.λπ.; Ποῦ θά χαράξουμε τή διαχωριστική γραμμή καί ποῦ θά σταματήσουμε στήν κατάλυση τοῦ δόγματος τῆς ῾Αγίας Τριάδος;

27. Τόᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸἔχει πρακτικότερες συνέπειες γιά τήν ᾿Εκκλησία;

Γιά τήν ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία ἔχει. Στό θεολογικόἐπίπεδο, ἐκτός τοῦὅτι καταστρέφει τό τῆς «μοναρχίας πολυΰμνητον καί θεοπρεπές κράτος»19, ἐπιφέρον σύγχυση τῶν ὑποστατικῶν ἰδιωμάτων τῶν προσώπων, ὑποτιμᾶ σαφῶς καί τό θεοπρεπές ἀξίωμα τοῦ παναγίου Πνεύματος. Πράγματι, ἄν τό Πνεῦμα τό῞Αγιο δέν ἐξαρτᾶται ἀπό τήν ἴδια πηγή (τόν Πατέρα) ὅπως καίὁ Υἱός, κατά διαφορετικό φυσικά τρόπο, ἀλλ’ ἐξαρτᾶται καίἀπό δεύτερο παράγοντα (τόν Υἱό), τότε εἶναι ὑποδεέστερο τοῦ Υἱοῦ, καί δέν ἔχει τό αὐτοτελές καίὁμόλογο πρός τόν Υἱό, πού θά εἶχε ἄν προερχόταν ἀμέσως ἀπό τόν Πατέρα.

Γιά τήν ὀρθόδοξη ὅμως ᾿Εκκλησία ἡ μείωση τοῦ Πνεύματος στό θεολογικό πεδίο, ἔχει ἀντίκτυπο καί στό σωτηριολογικό. ῎Αν τό Πνεῦμα δέν εἶναι ὁμότιμο καίἰσότιμο πρός τόν Υἱό (καί φυσικά πρός τόν Πατέρα), εἶναι δηλαδή δευτέρας τάξεως στήν ῾Αγία Τριάδα, τότε κινδυνεύει τόἔργο του στό πεδίο τῆς σωτηρίας, σάν ἀρχῆς τελειωτικῆς τοῦ λυτρωτικοῦἔργου τοῦ Χριστοῦ, τῆς ᾿Εκκλησίας καί τοῦἁγιασμοῦ τῶν ἀνθρώπων. Αὐτό γιά τήν ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία, ἡὁποία ζεῖ καί κινεῖται στή χάρη τοῦ῾Αγίου Πνεύματος, ἔχει φοβερές ἐπιπτώσεις στήν ὑπόστασή της. Οἱἀγῶνες της κατά τοῦᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ δέν ἦσαν οὔτε εἶναι «περίὄνου σκιᾶς», ὅπως ἴσως θά νόμιζαν μερικοί, ἀλλ’ ἀγῶνες ὑπαρξιακοί, γιά τή διατήρηση τῆς ὑποστάσεως καί τῆς οὐσίας της καί τήν ἐπιτυχία τῶν σωτήριων σκοπῶν καί τοῦ λυτρωτικοῦ δυναμισμοῦ της.

῾Η ᾿Ορθοδοξία δέν μπορεῖ ν’ ἀποστεῖ τοῦ θεωτικοῦἔργου τοῦ῾Αγίου Πνεύματος, στόὁποῖο ζεῖ, διακρατεῖται καίἐλπίζει. Δέν εἶναι δέ χωρίς λόγο, ὅταν στούς ὀρθόδοξους ναούς τό πλήρωμα τῆς ᾿Εκκλησίας κάνει τό σταυρό του, ὅταν ἀπαγγέλλεται τό Σύμβολο τῆς Πίστεως καί στό σημεῖο «τόἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον». Τό ζήτημα αὐτό εἶναι βαθιά χαραγμένο στήν πίστη καί τή συνείδηση τοῦὀρθόδοξου λαοῦ!

28. Τί σημαίνει ὁ τύπος ἐκπορεύσεως τοῦ῾Αγίου Πνεύματος «ἐκ Πατρός δι’ Υἱοῦ»;

Κατά τούς ἱερούς Πατέρες τῆς ᾿Εκκλησίας τό Πνεῦμα τό῞Αγιο «ἐκπορεύεται ἐκ Πατρός δι’ Υἱοῦ». Αὐτός εἶναι ὁ συνήθης τύπος διά τοῦὁποίου ἐκφράζεται ἡ πίστη τῆς ᾿Εκκλησίας. Στό ζήτημα αὐτό παρεμβαίνουσα ἡ θεολογία διατυπώνει πολλούς καί λεπτούς συλλογισμούς, οἱὁποῖοι εἶναι δύσκολο νά κατανοηθοῦν ἀπό τούς πολλούς πιστούς, γιά τούς ὁποίους γενικάἡ θεολογία εἶναι δύσκολη καί δυσνόητη. ᾿Εμεῖς ἐδῶ, ἀποφεύγοντας τίς πολύπλοκες θεολογικές σκέψεις, θά δώσουμε μιά βασικήἀπάντηση, ἡὁποία δέν ἐξέρχεται τῆς διδασκαλίας τοῦ Δ´ Εὐαγγελίου (᾿Ιωάν. 15,26).

῾Η πρόθεση ἐκ γλωσσικά σημαίνει τήν αἰτία ἐκ τῆς ὁποίας γίνεται κάτι, ἐνῶἡ διά σημαίνει τήν αἰτία διά τῆς ὁποίας γίνεται κάτι. Στή θεολογική Τριάδα ἡἐκ ἀναφέρεται στόν Πατέρα ἐκ τοῦὁποίου τό Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἀϊδίως, λαμβάνοντας παρ’ αὐτοῦ τή θεότητα («τόἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον», «ὅ παρά τοῦ Πατρός ἐκπορεύεται»).

῾Η δέ πρόθεση διάἀναφέρεται στόν Υἱό στόὄνομα τοῦὁποίου πέμπεται τό Πνεῦμα στόν κόσμο, χωρίς αὐτό φυσικά νά σημαίνει ὅτι ὁ Υἱός εἶναι ἁπλόὑπηρετικόὄργανο τοῦ Πατρός. Εἶναι φανερόὅτι ἡ διά στή σχέση τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ῾Αγίου Πνεύματος ἀναφέρεται στήν οἰκονομική Τριάδα, δηλαδή στίς ἐξωτερικές ἐνέργειες τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. ῞Οτι ἀφετέρου ἡ διάἐκφράζει τήν ταυτότητα φύσεως μεταξύ Υἱοῦ καί Πνεύματος εἶναι ὁμοίως φανερό. Σ’ αὐτό στηρίζεται καί τόἄλλο, ὅτι τό Πνεῦμα ἀναπαύεται στόν Υἱό («καίἐν Υἱῷἀναπαυόμενον») καί λέγεται «ἴδιον τοῦ Υἱοῦ»20.