᾿Επίσης·

«Πάντα χορηγεῖ τό Πνεῦμα τό ἅγιον· βρύει προφητείας, ἱερέας τελειοῖ, ἀγραμμάτους σοφίαν ἐδίδαξεν, ἁλιεῖς θεολόγους ἀνέδειξεν. ῞Ολον συγκροτεῖ τόν θεσμόν τῆς ᾿Εκκλησίας. ῾Ομοούσιε καί ὁμόθρονε, τῷ Πατρί καί τῷ Υἱῷ, Παράκλητε, δόξα σοι».

[῞Ολα τά χορηγεῖ τό Πνεῦμα τό ἅγιον. ᾿Αναβλύζει προφητεῖες, καθιστᾶ τούς ἱερεῖς στό ἱερατικό τους ἀξίωμα, ἐδίδαξε στούς ἀγράμματους (᾿Αποστόλους) σοφία καί τούς ψαράδες τούς ἀνέδειξε θεολόγους. Μέ τή θεία του ἐνέργεια συγκροτεῖ ὅλο τό θεσμό τῆς ᾿Εκκλησίας. Παράκλητε, πού ἔχεις τόν ἴδιο θρόνο καί τήν ἴδια δόξα μέ τόν Υἱό καί τόν Πατέρα, σέ σένα ἀνήκει ἡ δόξα].

᾿Από τούς πιό πάνω ὕμνους (καί ἀπό πολλούς ἄλλους) βγαίνουν μεγάλες δογματικές ἀλήθειες βιωμένες στή λατρεία τῆς ᾿Εκκλησίας μας, σχετικές μέ τό δόγμα τοῦ τρίτου προσώπου τῆς ἁγίας Τριάδος. Οἱ ἀλήθειες αὐτές κινοῦνται γύρω ἀπό δύο ἄξονες· τή θεότητα καί τό ζωοποιό καί ἁγιαστικό ἔργο τοῦ ἁγίου Πνεύματος.

Τό ἅγιον Πνεῦμα εἶναι ὁμοούσιο μέ τόν Πατέρα καί τόν Υἱό. Εἶναι πλήρης καί τέλειος Θεός. Προέρχεται ἀπό τόν Πατέρα, ὅπως ἕνα φῶς προέρχεται ἀπό ἕνα ἄλλο φῶς. ῾Η ἴδια ἀναλογία χρησιμοποιεῖται καί στή σχέση τοῦ Υἱοῦ πρός τόν Πατέρα («φῶς ἐκ φωτός»). Δέν ἔχει οὔτε τέλος οὔτε ἀρχή. ῾Ως συναΐδιο καί ἄχρονο, ἔχει τήν αὐτή τιμή καί τήν αὐτή δόξα μέ τά ἄλλα δύο πρόσωπα τῆς Τριαδικῆς Θεότητος. Εἶναι ἰσοσθενές καί ἰσουργόν (μέ τόν Πατέρα καί τόν Υἱό). Εἶναι αὐτόνομο (ὡς ὑπόσταση) καί ἡγεμονικό. ᾿Ιδιωματικά εἶναι ἀνεξάρτητο, μή ὑποτασσόμενο σέ κανένα ἄλλο πρόσωπο τῆς ἁγίας Τριάδος. Εἶναι ὁμόδοξο καί ὁμόθρονο μέ τόν Πατέρα καί τόν Υἱό, πανσθενές καί παντοκρατορικό.

᾿Ανάλογο πρός τό θεοπρεπές ἀξίωμα τοῦ Πνεύματος εἶναι καί τό ἔργο του. ῎Εργο ἐκ Πατρός δι᾿ Υἱοῦ. Τό Πνεῦμα εἶναι ἡ πηγή ζωῆς ὁλόκληρης τῆς κτίσεως. Στήν ἄκτιστη χάρη του οὐσιοποιοῦνται ὅλα τά ὄντα. Σ᾿ αὐτήν συνέχονται, συγκρατοῦνται καί βρίσκουν τό νόημα καί τόν ἀληθινό λόγο τῆς ὑπάρξεώς τους. ῎Εξω ἀπό τό Πνεῦμα ὑπάρχει τό μηδέν, ἡ ἀκαταστασία καί τό ἄμορφο χάος.

Κυρίως ὅμως τό Πνεῦμα εἶναι αἰτία καί πηγή ζωῆς στήν πνευματική κτίση. Στή ζωαρχική ἀκτῖνα του ζωογονοῦνται οἱ νοερές φύσεις. Εἶναι ἡ ἀπύθμενη πηγή ὅλων τῶν πνευματικῶν χαρισμάτων, τῆς σοφίας καί τῆς συνέσεως. Μέ τήν ἁγιαστική του ἐνέργεια τά λογικά ὄντα (οἱ ψυχές τῶν ἀνθρώπων) καθαίρονται ἀπό τήν ἁμαρτία καί ἁγιάζονται. Λαμπρύνονται μέ τή φωτοειδῆ ἀκτῖνα του, ἑνώνονται μυστικά μέ τόν Θεό, θεοποιοῦνται. ῾Η χάρη τοῦ ἁγ. Πνεύματος εἶναι ἀναπλαστική καί ἀναγεννητική. Λιώνει μέ τή φωτιά της τήν παλαιότητα τῆς φθαρμένης φύσεως καί δημιουργεῖ νέα ζωή. Μέ τή δύναμή της ἡ κτίση ἀναδημιουργεῖται, «παλινδρομοῦσα εἰς τό πρῶτον» (στήν προπτωτική της κατάσταση). ῾Η πρωτόκτιστη φύση ὁδηγεῖται στό ἀρχέγονο κάλλος της. Μέ τήν ἔμπνευσή του οἱ Προφῆτες βλέπουν τά κεκρυμμένα καί ἄδηλα, προλέγουν τά μέλλοντα.

Τό Πνεῦμα τό ἅγιον εἶναι πηγή ἁγιασμοῦ καί στό κράτος τῆς χάριτος (τήν ᾿Εκκλησία). Εἶναι ἡ ζωογόνος ἀρχή τοῦ μυστικοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ. Σ᾿ αὐτήν συγκροτεῖται ὁ ὅλος θεσμός τῆς ᾿Εκκλησίας, τελειοῦνται οἱ ἱερατικοί της βαθμοί καί τά σωστικά της μυστήρια, μοιράζονται οἱ διακονίες καί τά πνευματικά της λειτουργήματα291. Τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ ἀλήθεια τῆς ᾿Εκκλησίας. Εἶναι ὁ βασιλεύς ὁ «πανταχοῦ παρών καί τά πάντα πληρῶν», ὁ οὐράνιος Παράκλητος, ὁ ὁποῖος ἀγγίζει μυστικά τίς ψυχές, ἀνακουφίζει τό βάρος τους καί ἁπαλύνει τόν πόνο τους, γεννώντας μέσα τους τό αἴσθημα τῆς θείας υἱότητος292 καί τονώνοντάς τες στόν σκληρό κατά τῆς ἁμαρτίας ἀγῶνα τους.

Στή χάρη τοῦ ἁγίου Πνεύματος συνέχονται καί ζωογονοῦνται τά σύμπαντα.

«Τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον».

Τό Πνεῦμα τό ἅγιον εἶναι πρόσωπο διακρινόμενο τῶν προσώπων τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ. Εἶναι αὐτοκρατές καί αὐτόνομο. Τό ὑποστατικό του ἰδίωμα εἶναι ἡ ἐκπόρευση. ῾Υπάρχει στό μέτρο πού ἐκπορεύεται ἀπό τόν Πατέρα, ὅπως καί ὁ Υἱός ὑπάρχει στό μέτρο πού γεννᾶται ἀπό τόν Πατέρα. Πῶς βέβαια γίνεται αὐτό καί τί σημαίνει ἡ ἐκπόρευση –καί μάλιστα ὡς προβολή διάφορη ἀπό τή γέννηση– εἶναι κάτι πού εἶναι ἀδύνατο νά γνωρίζουμε. Οἱ σχέσεις στόν Τριαδικό Θεό συνιστοῦν κορυφαῖο τῆς πίστεως μυστήριο, πού δέν μπορεῖ ὁ ἀνθρώπινος νοῦς νά ἐξιχνιάσει. ῾Η ἐκπόρευση ἁπλῶς ἐκφράζει τόν τρόπο, τό πῶς τῆς ὑπάρξεως τοῦ παναγίου Πνεύματος. Εἶναι σχέση στόν Θεόν ἀΐδια. Τό Πνεῦμα ὑπάρχει κατ᾿ ἀνάγκην στόν Πατέρα. Δέν εἶναι προϊόν τῆς ἐλευθέρας βουλήσεως τοῦ Θεοῦ. Δέν ὑπάρχει δηλαδή, ἐπειδή ἔτσι τό θέλει ὁ Πατήρ. ῎Αν συνέβαινε αὐτό, τό Πνεῦμα θά ἦταν ἕνα ἁπλό κτίσμα, ὅπως φλυαροῦσε ὁ ῎Αρειος. ῾Η ὑπόστασή του ἀποτελεῖ ἐσωτερικήν ἀναγκαιότητα στήν οὐσία τοῦ Θεοῦ. Εἶναι δέ τό Πνεῦμα ὁμοφυές μέ τόν Πατέρα καί ἀδιαίρετο.

Κατά τήν ὀρθόδοξη πίστη τό ἅγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἀϊδίως ἐκ τοῦ Πατρός καί χορηγεῖται ἐγχρόνως στήν κτίση διά τοῦ Υἱοῦ. ῾Η Γραφή μαρτυρεῖ· «῞Οταν ἔλθει ὁ Παράκλητος, ὅν ἐγώ πέμψω ὑμῖν παρά τοῦ Πατρός, τό Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὅ παρά τοῦ Πατρός ἐκπορεύεται»293. Στό χωρίο αὐτό πού εἶναι κλασσικό γιά τήν ὕπαρξη τοῦ ἁγίου Πνεύματος, γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ ἐκπορεύσεως καί ἐν χρόνῳ ἀποστολῆς τοῦ Πνεύματος, ἐκείνης μέν ἀποδιδομένης στόν Πατέρα διά τοῦ ἐνεστῶτος «ἐκπορεύεται» –πού ἐκφράζει τήν ἀΐδια τριαδική σχέση τοῦ Πνεύματος– αὐτῆς δέ ἀποδιδομένης στόν Υἱό, διά τοῦ μέλλοντος «πέμψω».

῾Η ἐκπόρευση τοῦ ἁγίου Πνεύματος –ὅπως καί ἡ γέννηση τοῦ Υἱοῦ– δέν πρέπει νά μελετῶνται ἔξω ἀπό τό δόγμα τῆς θείας μοναρχίας, ὅτι δηλαδή μία καί μόνη ἀρχή ὑπάρχει στόν Τριαδικό Θεό, ὁ Πατήρ (ἡ πηγαία θεότης), ἀπό τόν ὁποῖο λαμβάνουν τό εἶναι τους οἱ δύο ἄλλες ὑποστάσεις τῆς Τριάδος. ῾Η μοναρχία, πού τόσο πολύ διατυμπανιζόταν στήν ἀρχαία ᾿Εκκλησία μέ στόχο τήν ἀναίρεση τοῦ δυναμικοῦ μοναρχιανισμοῦ, διασφαλίζει τόσο τή θεότητα ὅσο καί τίς ὑποστατικές διακρίσεις τῆς Τριάδος.

Τό δόγμα περί ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος πού εἶναι τόσο καίριο στήν ὀρθόδοξη πίστη μας294, καταλύει ἡ κακοδοξία τοῦ ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ (= καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ), διδασκαλία καθαρά λατινική, στηριζόμενη στή θεολογία τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου. Στήν ἀρχή ἡ διδασκαλία αὐτή φερόταν στή Δύση σέ σφαῖρα καθαρῶς θεολογική - θεωρητική. ᾿Αφ᾿ ὅτου ὅμως προστέθηκε στό ἱερό Σύμβολο τῆς Πίστεως295, ἀπέκτησε καί σημασία πρακτική, ὁδήγησε στό σχίσμα ᾿Ανατολῆς καί Δύσεως (867, 1054), ἔγινε ἀντικείμενο καταδίκης ἐκκλησιαστικῶν συνόδων (στήν ᾿Ανατολή) καί ἔδωσε ἀφορμή συγγραφῆς ἑκατέρωθεν πολλῶν ἀντιρρητικῶν θεολογικῶν ἐργασιῶν.

᾿Από ὀρθόδοξη ἄποψη τό ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ συνιστᾶ κορυφαία τριαδολογική αἵρεση. Δέν εἶναι ἁπλῆ θεολογική γνώμη (θεολογούμενο), ὅπως μερικοί προσπαθοῦν νά τό παρουσιάσουν. Οἱ Ρωμαιοκαθολικοί ἄλλωστε τό θεωροῦν ὡς μεῖζον δόγμα πίστεως (ἲὸ ὺἂὶὸ), κυρωμένο ἀπό σύνοδο οἰκουμενική296 (δική τους φυσικά), ἡ ἀποδοχή τοῦ ὁποίου εἶναι ἀπαραίτητη πρός σωτηρίαν.Τό ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ συνιστᾶ αἵρεση, διότι·

α) Καταλύει τή θεία μοναρχία πού εἶναι κορυφαία στιγμή στόν Τριαδικό Θεό. Εἰσάγει δεύτερη πηγή στή θεότητα (τόν Υἱό) παράλληλη μέ τόν Πατέρα, ὁ ὁποῖος στήν περίπτωση αὐτή παύει νά εἶναι πηγαία θεότης. ᾿Επιφέρει ἀναστάτωση στήν τάξη τῆς Τριάδος, συγχέουσα τά ὑποστατικά τῶν προσώπων ἰδιώματα. ῾Ο Υἱός, ἐκπορεύοντας τό Πνεῦμα τό ἅγιον, ἀποκτᾶ τό ἰδίωμα τοῦ Πατρός, πρᾶγμα ἀνεπίτρεπτο, δεδομένου ὅτι στήν τριαδική τάξη τά ὑποστατικά ἰδιώματα εἶναι ἀμετακίνητα, ἀκοινώνητα καί ἀμετάδοτα. Καί γιατί τάχα τό Πνεῦμα τό ἅγιο νά μή γεννᾶ τόν Υἱόν ἤ νά ἐκπορεύει τόν Πατέρα; ῾Η σύγχυση εἶναι προφανής.

β) Εἶναι διδασκαλία πού στερεῖται τῶν γνωρισμάτων ἑνός ἀληθινοῦ δόγματος τῆς πίστεως. Δέν μαρτυρεῖται οὔτε στήν ἁγία Γραφή οὔτε καί στήν ἱερή Παράδοση τῆς ᾿Εκκλησίας. Τό χωρίο τοῦ ᾿Ιωάννου 15, 26, πού ἀναφέραμε πιό πάνω, δέν ἀφήνει περιθώρια σχηματισμοῦ τῆς κακοδοξίας αὐτῆς. ᾿Αλλά καί ἡ διδασκαλία τῶν Πατέρων, ἐκδεχομένων τήν ἐκ μόνου τοῦ Πατρός ἐκπόρευση τοῦ Πνεύματος, δέν μπορεῖ νά στηρίξει τά αἱρετικά περί ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ διδάγματα. Οἱ Πατέρες φυσικά τήν ἐκπόρευση τοῦ Πνεύματος δέχονται «ἐκ Πατρός δι᾿ Υἱοῦ».