῾Η ἄγνοια δέν ἀποτελεῖ βάση μιᾶς κάποιας ἀπολογίας ἐνώπιον τοῦ δικαιοκρίτου Θεοῦ317; ᾿Αλλά καί διά τούς αἱρετικούς καί τούς σχισματικούς τό δυνατόν τῆς σωτηρίας δέν πρέπει ν᾿ ἀποκλειστεῖ σέ ὅσες περιπτώσεις ἡ ἐμμονή τους στήν αἵρεση γίνεται ἀνεπιγνώστως ἤ καλῇ τῇ πίστει (ὲ῏ὃὰ ὺἂὶὸ), εἶναι δέ ἐκ τῶν πραγμάτων σχεδόν ἀδύνατη ἡ ὑπερπήδηση τῶν ὁμολογιακῶν φραγμῶν· θά σωθοῦν δέ ἐπί τῇ βάσει τῶν σημείων στά ὁποῖα ὀρθοδοξοῦν καί τῆς ἠθικοπνευματικῆς ποιότητος τῆς ζωῆς τους. Λέγοντες βέβαια αὐτά δέν ἐπιθυμοῦμε νά μειώσουμε τό λυτρωτικό ἀξίωμα τῆς ᾿Εκκλησίας, ὡς τῆς νόμιμης κιβωτοῦ τῆς σωζούσης χάριτος τοῦ Θεοῦ, στούς κόλπους τῆς ὁποίας εἶναι βεβαία ἡ σωτηρία, ἄν συντρέξουν φυσικά οἱ κατάλληλες πρός τοῦτο συνθῆκες (ἡ δικαιοῦσα πίστη, δηλαδή ἡ πίστη ἡ «δι᾿ ἀγάπης ἐνεργουμένη»318). Τονίζουμε πάλιν ὅτι τό δυνατόν σωτηρίας τῶν ἀπίστων καί τῶν ἑτεροδόξων εἶναι ἐνδεχόμενο ἔκτακτο, τό ὁποῖο δέν συναντᾶται καί πολύ λιγότερο δέν συγκρούεται μέ τό σωστικό ἀξίωμα τῆς ᾿Εκκλησίας. Σέ τελική ἀνάλυση τό θέμα εἶναι καθαρά προσωπική ὑπόθεση τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἀπό κανένα δέν περιορίζεται στίς λυτρωτικές ἐνέργειες τοῦ παναγίου του Πνεύματος, τό ὁποῖον κατά τή βεβαίωση τῆς Γραφῆς «ὅπου θέλει πνεῖ»319.

῾Η ᾿Εκκλησία φέρει δύο ὄψεις, τήν ἀόρατη –μυστική καί τήν ὁρατή– ἐμπειρική. Καί ἀόρατη μέν εἶναι ἡ θεία της πλευρά, ἡ ὁποία δέν ὑποπίπτει στήν ἐξωτερική αἴσθηση τοῦ ἀνθρώπου. ῎Ετσι ἀόρατη εἶναι ἡ μυστική της κεφαλή, ὁ Χριστός, ὁ ὁποῖος μετά τήν ᾿Ανάληψή του στούς οὐρανούς κάθεται ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρός. ᾿Αόρατον εἶναι καί τό Πνεῦμα τό ἅγιο, τό ὁποῖο τήν ἐμψυχώνει καί τήν ζωοποιεῖ. ῞Οπως ἀόρατη εἶναι καί ἡ μυστηριακή χάρη διά τῆς ὁποίας ἁγιάζονται τά μέλη της καί συνάπτονται ἐσωτερικά μέ τό Σωτῆρα Χριστό. ῞Ολα αὐτά εἶναι πράγματα ὑπεραισθητά, τά ὁποῖα δέν βλέπουμε μέ τούς φυσικούς μας ὀφθαλμούς, ἀλλά τά πιστεύουμε. Διά τοῦτο ἡ παραδοχή τῆς ᾿Εκκλησίας ἀποτελεῖ ἄρθρο πίστεως.

῾Η δέ ὁρατή της πλευρά εἶναι ὅ,τι αἰσθητό καί φυσικό ἐμπερικλείεται σ᾿ αὐτήν. ῎Ετσι τά μέλη της, κλῆρος καί λαός, εἶναι ἄνθρωποι ἱστορικοί, φέροντες σῶμα ὑλικό καί ἐξελισσόμενοι ἱστορικά στό χρόνο. ῎Επειτα ἡ λατρεία της εἶναι καί αὐτή ἐξωτερική καί ὁρατή, τά δέ μυστήριά της τελετές πού βλέπει καί παρακολουθεῖ μέ τίς ἐξωτερικές του αἰσθήσεις ὁ ἄνθρωπος.

῾Η πραγματική ἰδέα τῆς ᾿Εκκλησίας βρίσκεται στήν ἁρμονική συνάρθρωση τῶν δύο αὐτῶν στοιχείων, τοῦ θείου καί ὑπεραισθητοῦ μέ τό ἀνθρώπινο φυσικό καί ἐμπειρικό. ῾Η ᾿Εκκλησία εἶναι θεανθρώπινος ὀργανισμός, ὅπως καί ὁ ἱδρυτής της εἶναι Θεάνθρωπος. ῞Οπως δηλαδή στόν Κύριον ὑπῆρχαν δύο φύσεις, θεία καί ἀνθρώπινη, πού ἑνώθηκαν μεταξύ τους σέ μία βαθιά καί ἀκατάλυτη ἕνωση, ὅποιος δέ ἀφαιρέσει μίαν ἀπ᾿ αὐτές καταστρέφει ὁλόκληρο τό θεανθρώπινο μυστήριο, ἔτσι καί στήν ᾿Εκκλησία, πού εἶναι «κατ᾿ εἰκόνα καί ὁμοίωσιν» Χριστοῦ, ὑπάρχουν δύο στοιχεῖα ἀλληλένδετα, τό θεῖο καί τό ἀνθρώπινο, δύο φύσεις ἑνωμένες σέ μία ἄρρηκτη μυστηριακή ἑνότητα, ἔτσι ὥστε ὅποιος θελήσει ν᾿ ἀποσπάσει μίαν ἀπ᾿ αὐτές, μοιραίως θά καταργήσει ὁλόκληρο τό θεανθρώπινο οἰκοδόμημα τῆς ᾿Εκκλησίας.

῾Η ᾿Εκκλησία, λοιπόν, εἶναι κοινωνία καί ἐξωτερική καί ἐμπειρική. Ζεῖ καί ἐξελίσσεται στό φυσικό χῶρο καί τό χρόνο. Μπορεῖς νά τή ζήσεις μέ τήν ψυχοσωματική φύση σου. Εἶναι κοινωνία ἱστορική καί περιγραπτή. ῾Η περί ἀοράτου ᾿Εκκλησίας ἐκδοχή τοῦ Προτεσταντισμοῦ μόνο κατά τό ἥμισυ ἀληθεύει. Σ᾿ αὐτήν κατέφυγαν οἱ Προτεστάντες ἀπό μία ἔντονα πιεστική ἐκκλησιολογική ἀνάγκη νά βρεθοῦν καί αὐτοί μέσα στήν ᾿Εκκλησία, ἀπό τήν ὁποίαν (τή Ρωμαιοπαπική φυσικά) καί ἐξωτερικά ἀποκόπηκαν τόν 16ον αἰῶνα κατά τή Μεταρρύθμιση. Στήν ἀόρατη ᾿Εκκλησία, πού δέν περιορίζεται σέ ὅρια τοπικά καί ὁμολογιακά ἀλλ᾿ εἶναι σκορπισμένη παντοῦ ὅπου ὑπάρχουν ἄνθρωποι πού πιστεύουν ἐσωτερικά στόν Χριστό καί εἶναι ἑνωμένοι μαζί του μέ τή χάρη τοῦ ἁγίου Πνεύματος, εἶναι εὔκολο νά ἐνταχθοῦν καί αὐτοί, ὑπερπηδώντας τούς τοπικούς φραγμούς πού ὑψώνει ἡ ὁρατή ᾿Εκκλησία. ῾Η θεωρία ὅμως αὐτή εἶναι θεωρία μισή καί μονόπλευρη. Διότι καί μεῖς δεχόμαστε –ὅπως πιό πάνω σημειώσαμε– τόν ἀόρατο χαρακτῆρα τῆς ᾿Εκκλησίας ὡς κοινωνίας μυστικῆς, πού μόνο διά τῆς πίστεως ζωντανεύει καί γίνεται παραδεκτή. ῾Η ἄρνηση ὅμως τοῦ ὁρατοῦ χαρακτῆρα της ὡς κοινωνίας ἐμπειρικῆς καί περιγραπτῆς, εἶναι ὅ,τι αὐθαίρετο καί πεπλανημένο, πού ἔρχεται σέ ὀξεῖα ἀντίθεση μέ αὐτό πού θέλησε καί ἵδρυσεν ὁ Χριστός διά τή σωτηρία τῶν ἀνθρώπων. ῾Ο Χριστός δέν ἵδρυσε ἕνα ὁμιχλῶδες καί ἀκαθόριστο κατασκεύασμα, ἀλλά κοινωνία πραγματική, ἀποτελουμένην ἀπό ἀνθρώπους πού ζοῦν σέ ὁρισμένο τόπο, γνωρίζονται μεταξύ τους, ἔχουν τούς ἴδιους σκοπούς, τήν ἴδια πίστη καί τήν ἴδια ἐλπίδα καί συγκεντρώνονται σέ ναούς διά νά λατρεύσουν μέ συγκεκριμένο τρόπο τόν Θεό, στήν ὁποίαν ὁ Χριστός παρέθεσε τά μέσα τῆς σωτηρίας καί τή θέλησε νά εἶναι ὁ συνεχιστής τοῦ ἁγιαστικοῦ ἔργου του ἐπί τῆς γῆς. Πῶς θά γίνονταν ὅλ᾿ αὐτά σ᾿ ἕνα ἀπροσδιόριστο κατασκεύασμα πού βρίσκεται παντοῦ καί πουθενά; Γιά τούς λόγους αὐτούς ἡ ὀρθόδοξη θεολογία ἀπορρίπτει ἀσυζητητί τά ἐκκλησιολογικά αὐτά γνωματεύματα, θεωροῦσα τούς Διαμαρτυρομένους ὅτι βρίσκονται ἔξω ἀπό τά ὅρια τῆς ἱστορικῆς ᾿Εκκλησίας τοῦ Χριστοῦ320.

῞Οπως κάθε κοινωνία ἀνθρώπων διά νά λειτουργήσει εὔρυθμα καί νά πετύχει τούς στόχους της ἔχει ἀνάγκην ἀπό μία ἱεραρχημένη ὀργάνωση, ἀπό νόμους καί συγκεκριμένο σύστημα διοικήσεως, χωρίς δέ αὐτά περιπίπτει σέ ἀναρχία καί διαλύεται, ἔτσι καί ἡ ᾿Εκκλησία, ὡς κοινωνία ἀνθρώπων μέ καθορισμένους στόχους καί σκοπούς, διά νά λειτουργήσει σωστά ἔχει καί αὐτή ἀνάγκη ἀπό ἕνα ἱεραρχημένο διοικητικό σύστημα, ἕνα πολίτευμα σύμφωνο μέ τό πνεῦμα καί τήν ἰδιορρυθμία της καί ἀπό νόμους ἐκκλησιαστικούς (κανόνες), οἱ ὁποῖοι νά ρυθμίζουν τή συμπεριφορά τῶν μελῶν της καί νά κατευθύνουν τό ἔργο της.

Τό πολίτευμα τῆς ᾿Εκκλησίας εἶναι ἱεραρχικό. ῾Ο ἱερός κλῆρος εἶναι ἡ τάξη πού ποιμαίνει καί διοικεῖ τό λαό. Τό ἐπισκοπικό ἀξίωμα εἶναι ὁ φορέας ὅλων τῶν ἐξουσιῶν στήν ᾿Εκκλησία, ποιμαντικῶν καί διοικητικῶν, πλαισιούμενο ἀπό τούς κατώτερους ἱερατικούς βαθμούς, τούς πρεσβυτέρους καί τούς διακόνους. Τό πολίτευμα αὐτό εἶναι μέν ἱεραρχικό, ὄχι ὅμως καί ἱεροκρατικό. ῾Ο κλῆρος εἶναι φορέας διακονίας στό πρόσωπο τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος ἦλθε στόν κόσμο νά διακονήσει καί ὄχι νά διακονηθεῖ ἀπό τούς ἀνθρώπους321. Εἶναι λειτουργοί ἀγάπης, ποιμένες πού ἡ μόνη τους φροντίδα εἶναι νά διαποιμάνουν σωστά τό ποίμνιο322 καί νά τό ὁδηγήσουν στίς φωτεινές αὐλές τοῦ οὐρανοῦ. Διοικοῦν δέ τό σῶμα τῆς ᾿Εκκλησίας ὄχι ὡς «κατακυριεύοντες τῶν κλήρων»323, ἀλλ᾿ ὡς ταγοί πρόθυμοι νά τό προστατεύσουν καί νά τό βοηθήσουν στίς πολλές περιστάσεις καί ἀνάγκες του, πρόθυμοι νά θυσιάσουν καί τή ζωή τους γι᾿ αὐτό324. Δέν ἀγνοοῦμε βέβαια τό αὐταρχικό πνεῦμα τοῦ δεσποτισμοῦ, τό ὁποῖο θεωρητικά μέν καταδικάζεται, στήν πράξη ὅμως ὑπάρχει στή διαγωγή πολλῶν ἱερωμένων καί μάλιστα ἐπισκόπων, πού δυναστεύουν κυριολεκτικά κλῆρο καί λαό πού εἶναι ὑποτελεῖς στή διοικητική ἐξουσία τους μέ πνεῦμα ἀλαζονικό καί αὐταρχικό, σκανδαλίζοντες τή συνείδηση τῆς ᾿Εκκλησίας καί γινόμενοι πρόξενοι μεγάλων κακῶν στήν ὑπόθεση τῆς ἀποστολῆς τους· ἔτσι πού νά γίνονται, σέ συνδυασμό μέ ἄλλα σοβαρά παραπτώματα, ἅλας μωρόν βαλλόμενον ἔξω καί καταπατούμενον ὑπό τῶν ἀνθρώπων325!

Τό πολίτευμα τῆς ᾿Ορθόδοξης ᾿Εκκλησίας δέν εἶναι ἱεροκρατικό, ὅπως διαμορφώθηκε στή δυτική ᾿Εκκλησία (Ρωμαιοκαθολικισμό), ἀλλά δημοκρατικό. ῾Η διοίκησή της δέν εἶναι μοναρχική, ὑπόθεση μιᾶς καί μόνης αὐθεντικῆς καί ἀλάθητης κεφαλῆς326, ἑνός ἀλαζονικοῦ καί ἀντίθεου συγκεντρωτισμοῦ πού πιέζει ἀσφυκτικά καί θλίβει τό πλήρωμα τῆς ᾿Εκκλησίας, ἀλλά ἔργο τῶν πολλῶν, ἔργο συλλογικό, διαπνεόμενον ἀπό τήν ἀρχή τῆς ἀγάπης, τῆς ἰσότητος καί τῆς πνευματικῆς ἐλευθερίας.