Προτοῦ κλείσουμε τήν παροῦσα ἔκθεσή μας κρίνουμε σκόπιμο νά ποῦμε λίγα λόγια γιά τήν ἀντίστροφη κίνηση τῶν λογικῶν ὄντων, περί τῆς ὁποίας κάναμε λόγο καί στά προηγούμενα. ῾Η πορεία πρός τόν μέλλοντα αἰῶνα δέν εἶναι μονόδρομος τῶν εὐσεβῶν καί δικαίων πρός τίς ὁλόφωτες αὐλές τοῦ οὐρανοῦ. ῾Υπάρχει καί μία ἄλλη πορεία σκοτεινή καί ἀποτρόπαιη, πού ὁδηγεῖ στόν αἰῶνα τοῦ σκότους καί τῆς αἰώνιας ἐξαθλιώσεως. Στήν πορεία αὐτή βρίσκονται ψυχές ἀγριεμένες καί σκοτεινές, τίς ὁποῖες σαλεύουν οἱ ἄνεμοι τῆς ἁμαρτίας καί οἱ θύελλες τῶν κολασμένων παθῶν, πωρωμένες στήν ἀμετανόητη ζωή, χωρίς ρίζες ὀντολογικές καί καμία ἰκμάδα πνευματικῆς ζωῆς. Πρόκειται γιά τό φαινόμενο νά χαθεῖ μία ψυχή στήν αἰώνια κόλαση, στό φρικτό τόπο τῆς βασάνου· γιά ἕνα ἐνδεχόμενο πολύ ἀληθινό, πού μᾶς τό τόνισε τόσο παραστατικά ἡ σαρκωμένη ᾿Αλήθεια στήν παραβολή τοῦ πλουσίου καί τοῦ Λαζάρου. ῎Εχουμε ἐκφρασμένη ἐδῶ τήν ἀλήθεια περί τοῦ ἠθικοῦ ἐκείνου δυισμοῦ, τόν ὁποῖον τόσο ἐμφαντικά τονίζει ἡ ὀρθόδοξη πίστη μας. Λέγουμε ἠθικοῦ δυισμοῦ, διότι ὁ ὀντολογικός δυισμός (δύο ἀρχές ἀΐδιες, ἀντιθετικές καί ἀντίπαλες μεταξύ τους) εἶναι ἐντελῶς ξένος πρός τίς βάσεις τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας μας. Τό ἕνα σκέλος τοῦ δυισμοῦ αὐτοῦ ἐκβάλλει στή χώρα τῶν δικαίων καί τῶν ἁγίων, τήν ὑπεσχημένη γῆ τῆς θείας βασιλείας, ὅπου ἡ χαρά καί ἡ μακαριότητα κοντά στόν πανάγαθο Θεό. Τό ἄλλο δέ σκέλος ἐκβάλλει στόν τόπο τῆς αἰώνιας βασάνου, στήν καταραμένη γῆ τῶν κολασμένων, ὅπου ὁ πόνος, ἡ λύπη καί ὁ στεναγμός. ῾Ο ἠθικός αὐτός δυισμός στό σκέλος πού ἀφορᾶ στήν κόλαση δέν εἶναι ἔργο θείου προορισμοῦ, δηλαδή δέν εἶναι θέλημα Θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἀντίθετα θέλει «πάντας ἀνθρώπους σωθῆναι καί εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν»442· ἀλλά τοῦ ἀνθρώπου, πού κάνοντας κακή χρήση τῶν πνευματικῶν του δυνάμεων, καί παρά τήν προσπάθεια τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ νά τόν βοηθήσει, ξεκόβει καί ξεμακραίνει θεληματικά ἀπό τόν Θεό, ἀπονεκρούμενος στήν ἁμαρτία πού εἶναι ὁ αἰώνιος θάνατος τῆς ψυχῆς. Λέγοντες, λοιπόν, ἠθικό δυισμό, ἐννοοῦμε τίς δύο αἰώνιες μελλοντικές καταστάσεις στίς ὁποῖες θά βρεθοῦν οἱ ἄνθρωποι, τούς δύο κόσμους τούς ἀντιθετικούς καί αἰώνιους (ὄχι συναΐδιους), τούς κλειστούς ὅμως καί ὁριστικούς, χωρίς τή δυνατότητα ὁ ἕνας ν᾿ ἀντιμάχεται τόν ἄλλον, ἀφοῦ καί στούς δύο θά δεσπόζει ὁ Θεός, στούς μέν ὡς φῶς παρήγορο καί γλυκύ, στούς δέ ὡς φωτιά καυστική καί βασανιστική. Σ᾿ ἕναν ἀπό τούς δύο αὐτούς κόσμους θά βρεθοῦν ὅλοι ἀνεξαίρετα οἱ ἄνθρωποι, ἀνάλογα μέ τήν ποιότητα ζωῆς πού ἔκαναν στή γῆ· οἱ μέν καλοί καί ἀγαθοί στόν Παράδεισο τῆς χαρᾶς καί τῆς τρυφῆς, οἱ δέ κακοί καί διεστραμμένοι στήν ἄγρια φλόγα τῆς κολάσεως. ᾿Ενδιάμεσος τόπος δέν θά ὑπάρχει. ῾Ο αἰώνιος ἑπομένως κλῆρος μας θά ἐξαρτηθεῖ ἀποκλειστικά ἀπό τή δική μας ἐλεύθερη ἐπιλογή, ποῦ δηλαδή βάλαμε τό κέντρο τῆς ὑπάρξεώς μας, ποῦ εἴδαμε τόν σκοπό τοῦ βίου μας καί πῶς δουλέψαμε γιά τήν πνευματική μας καταξίωση. ῾Ο ἄνθρωπος κρατᾶ στά χέρια του τόσο τή ζωή ὅσο καί τό θάνατο καί ἀπό τή δική του ἐλεύθερη ἐπιλογή θά ἐξαρτηθεῖ κατά ποῦ θά στραφεῖ ὁ αἰώνιος κλῆρος443 του.

Δυστυχῶς τίς μεγάλες αὐτές ἀλήθειες εἴτε τίς ἀγνοεῖ εἴτε τίς περιφρονεῖ ὁ σημερινός ἄνθρωπος. Στροβιλιζόμενος στή δίνη τῆς ζωῆς444, πνιγόμενος στά προβλήματα τοῦ βίου, ἐξελκόμενος ἀπό τήν ἁμαρτία καί παραποδιζόμενος ἀπό τά πνεύματα τῆς ἀκαθαρσίας, περιπίπτει σ᾿ ἕνα μακάβριο πνευματικό λήθαργο, αἰχμαλωτίζεται στά ψυχοκτόνα δηλητήρια καί τά παραισθησιογόνα τῆς φθορᾶς, γιά νά ξυπνήσει κάποια μέρα πού θά εἶναι ἴσως πολύ ἀργά. Κάθιδρος καί μέ κομμένη τήν ἀνάσα στήν κονίστρα τῆς ζωῆς, ἐνδιαφέρεται γιά χίλια δυό ἄλλα πράγματα πού τίς περισσότερες φορές εἶναι γελοῖα καί ἀνάξια, λησμονώντας τό ἕνα «οὗ ἐστι χρεία», τήν «ἀγαθή μερίδα»445, πού εἶναι τό αἰώνιο καί ἀναφαίρετο κτῆμα τῆς ψυχῆς του. ῎Ετσι, φορτισμένος μέ τόση ἀδιαφορία καί νωχέλεια, συμπνιγόμενος ἀπό τά ζιζάνια τῆς ματαιότητος, θά ἐκπλαγεῖ κάποια μέρα καί θά θρηνεῖ ἀνώφελα, ὅταν, πεσούσης τῆς αὐλαίας τῆς ζωῆς, θά βρεθεῖ, ὅπως ὁ πλούσιος τῆς παραβολῆς, στόν τόπο τῆς βασάνου, «ὀδυνώμενος ἐν τῇ φλογί» τῶν αἰώνιων κολαστηρίων!