Β. Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΞΟΔΟΥ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Η Αγία Γραφή αποτελεί την πηγή και τη βάση ολόκληρης της λειτουργικής και πνευματικής ζωής της Εκκλησίας. Ο βιβλικός λόγος αποτελεί ουσιαστικό μέρος της ορθόδοξης λατρείας, της ευχαριστιακής λειτουργίας. [i] Η χριστιανική λατρεία είναι η απάντηση των ανθρώπων στο θείο κάλεσμα, στις σωτηριώδεις πράξεις του Θεού που κορυφώνονται στη λυτρωτική πράξη του Χριστού, τη σταύρωση και την ανάσταση. Η χριστιανική λατρεία είναι κυρίως μια «ενθύμηση» και είναι δυνατή μόνο μέσα στην προοπτική της ιερής ιστορίας. Η δομή της βιβλικής λατρείας έχει τις απαρχές της στην Παλαιά Διαθήκη. Την οδηγούσαν και την καθόριζαν η μνήμη και η ανάμνηση: λ.χ. η έξοδος, η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας, η σιναϊτική Διαθήκη. Αυτός ο «ιστορικός» χαρακτήρας της λατρείας εδραιώνεται και ενισχύεται στη χριστιανική Εκκλησία. [ii] Λατρεία και Γραφή είναι αναπόσπαστα ενωμένα. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε σωστά τη μια χωρίς την άλλη και παράλληλα να βιώσουμε τη μυστηριακή επανάληψη ενός σωτηριώδους γεγονότος. [iii]

Έτσι η Εκκλησία μας χρησιμοποίησε πολλά «αναγνώσματα» της Π. Διαθήκης, αλλά και της Κ. Διαθήκης [iv] ?αν και στο σύνολό της η Π. Διαθήκη φαίνεται να έχει παραγκωνισθεί από τη θεία λατρεία [v] ? δηλαδή όλα εκείνα τα βιβλικά κείμενα (εκτός από τους Ψαλμούς) που διαβάζονται στη λατρεία και περιέχονται στον ευρύτερο Αλεξανδρινό Κανόνα. Η Εκκλησία επέλεξε τα αναγνώσματα της Π. Διαθήκης που συνδέονται με το θεολογικό «πιστεύω» του βιβλικού Ισραήλ από όλο το φάσμα της βιβλικής ιστορίας και προτίμησε, μάλιστα, εκείνες τις ενότητες με τα θετικά στοιχεία της Αποκάλυψης (απέφυγε δηλαδή εκείνα τα κείμενα που αναφέρονται στις δοκιμασίες του Ισραήλ). [vi] Τα παλαιοδιαθηκικά αναγνώσματα θεσπίσθηκαν για να εξυπηρετήσουν τρεις βασικούς σωτηριολογικούς λόγους: 1. να παρουσιάσουν τυπολογικά την εκπλήρωση των υποσχέσεων του Θεού, 2. να υπενθυμίσουν στους χριστιανούς τη συμπαράσταση του Θεού, όπως αυτή εκφράστηκε μέσα από την ιστορία του βιβλικού Ισραήλ, και 3. να τονίσουν το συνεχές της ανθρώπινης ιστορίας. Σκοπός των αναγνωσμάτων είναι παράλληλα προέκταση των μεγάλων γεγονότων της ιστορικής πορείας του Ισραήλ. [vii] Ιδιαίτερα το βιβλίο της Εξόδου αναγιγνώσκεται γιατί η προσωπικότητα του Μωυσή, η έξοδος των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο και το εβραϊκό Πάσχα είναι προτυπώσεις του Χριστού, του απολυτρωτικού έργου του και του χριστιανικού Πάσχα. [viii]

Αναγνώσματα από το βιβλίο της Εξόδου [ix] έχουν οι παρακάτω εορτές του εκκλησιαστικού έτους:

1. Κατά την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού διαβάζεται κατά την ακολουθία του Εσπερινού το Έξ. 15,22-27, όπου έχουμε τον επινίκειο ύμνο του Μωυσή:

«?σωμεν τω Κυρίω, ενδόξως γαρ δεδόξασται ίππον και αναβάτην έρριψεν εις θάλασσαν...»

2. Κατά την εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου διαβάζεται κατά την ακολουθία του Εσπερινού το Έξ. 40,1-16.34-35, όπου έχουμε το στήσιμο και τον καθαγιασμό της σκηνής του Μαρτυρίου, καθώς επίσης και την εμφάνιση της δόξας του Κυρίου υπό μορφή νεφέλης.

3. Κατά την ακολουθία του Εσπερινού των Θεοφανείων διαβάζεται το Έξ. 14,15-29, 15,22-16,1 και 2,5-10. Στις ενότητες αυτές έχουμε τον επινίκειο ύμνο του Μωυσή, το πικρό νερό της Μερρά, τη γέννηση του Μωυσή.

4. Κατά την εορτή της Υπαπαντής του Κυρίου διαβάζεται το Έξ. 13,1-3.10-12.14-16, όπου έχουμε την αφιέρωση των πρωτοτόκων και τη γιορτή των Αζύμων.

5. Κατά τη σύναξη του αρχαγγέλου Μιχαήλ διαβάζεται το Έξ. 3,1-8, όπου έχουμε την κλήση του Μωυσή.

6. Κατά την εορτή της Μεταμόρφωσης του Κυρίου διαβάζεται κατά την ακολουθία του Εσπερινού το Έξ. 24,12-18.33,11-23.34,4-6.8. Σ? αυτές τις ενότητες έχουμε το Μωυσή στο όρος Σινά για να παραλάβει τις λίθινες πλάκες, την υπόσχεση του Κυρίου για τη διαρκή παρουσία του και το γεγονός με τις δεύτερες λίθινες πλάκες.

7. Κατά τη Μεγάλη Δευτέρα στον Εσπερινό διαβάζεται το Έξ. 1,1-20, όπου έχουμε «τα ονόματα των υιών Ισραήλ των εισπεπορευμένων εις Αίγυπτον» και την καταπίεση των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο.

8. Κατά τη Μεγάλη Τετάρτη στον Εσπερινό διαβάζεται τό Έξ. 2,11-12, όπου έχουμε την καταφυγή του Μωυσή στη Μαδιάμ.

9. Κατά τη Μεγάλη Πέμπτη στον Εσπερινό διαβάζεται τό Έξ. 19,10-19, με κεντρικό θέμα τη Θεοφάνεια στο όρος Σινά.

10. Κατά τη Μεγάλη Παρασκευή στον Εσπερινό διαβάζεται το Έξ. 33,11-23, με την υπόσχεση του Θεού για τη διαρκή παρουσία του στον Ισραήλ.

11. Κατά το Μεγάλο Σάββατο στον Εσπερινό διαβάζεται το Έξ. 12,1-11 και 13,20-15,19. Στις ενότητες αυτές έχουμε τις διατάξεις για το πρώτο Πάσχα των Ισραηλιτών, το γεγονός της διάβασης της Ερυθράς Θάλασσας και τον επινίκειο ύμνο του Μωυσή.

Η παράδοση της εξόδου στην υμνογραφία: Η παράδοση της εξόδου και ιδιαίτερα η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας χρησιμοποιήθηκε από τους υμνογράφους και αποτυπώθηκε ως θεία εικόνα, δια της οποίας διεγράφησαν κάποτε με μεγαλειώδη τρόπο γεγονότα του βίου του Θεανθρώπου. Ευθύς εξ αρχής σημειώνουμε το Θεοτοκίο της Ακολουθίας του Εσπερινού, όπου έχουμε τα θαυμαστά γεγονότα της παράδοσης της εξόδου: «Εν τη Ερυθρά Θαλάσση της απειρογάμου Νύμφης εικών διεγράφη ποτέ. Εκεί Μωυσής διαιρέτης του ύδατος·ενθάδε Γαβριήλ υπηρέτης του θαύματος· τότε τον βυθόν επέζευσεν αβρόχως Ισραήλ· νυν δε τον Χριστόν εγέννησεν ασπόρως η Παρθένος· η θάλασσα μετά την πάροδον του Ισραήλ έμεινεν άβατος· η άμεμπτος μετά την κύησιν του Εμμανουήλ έμεινεν άφθορος. Ο ων και προών και φανείς ως άνθρωπος Θεός, ελέησον ημάς». Ακόμη στην ικετήριο ευχή προς το Θεό, λεγόμενη «εν καιρώ λοιμού και λιμού», ο λαός της ερήμου, η ακρότομος πέτρα και το μάννα αποτελούν τα συστατικά στοιχεία της: «Ο των θαυμασίων Θεός, ο και μεγάλα και θαυμαστά εργασάμενος· ο τον παλαιόν Ισραήλ δια Μωυσέως ελευθερώσας της πικράς δουλείας του Φαραώ· ο τη χειρί σου τη δεξιά τούτον καθοδηγήσας, και αβλαβή διασώσας προς την γην της επαγγελίας· ο πρότερον μεν δια των ορνίθων εκείνων εις κόρον εκθρέψας ουκ ευαρίθμητον λαόν εν τη ερήμω τη ξηροτάτη· ο ομβρήσας το μάννα, καθάπερ ύδωρ εκ πηγής αεννάου· ο την ακρότομον πέτραν πηγάς υδάτων ομβρήσαι παρασκευάσας, και πάντας κορέσας τη του ύδατος εκχύσει τω δίψει πιεζομένους· ούτω και νυν ημάς θρέψον τη συνήθει σου φιλανθρωπία και αγαθότητι· χορήγησον ημίν τα δέοντα, και αυτάρκησον προς υπουργίαν και τροφήν ημετέραν· δείξον και εν ημίν τα σα μεγάλα θαυμάσια, και θρέψον ημάς εις κόρον τη ευλογία της σης χρηστότητος· πάντα γαρ δυνατά σοι, αδυνατεί δε σοι ουδέν. Ναι, Κύριε ο Θεός ημών, ο εκθρέψας μυριάδας λαού εν ολίγοις άρτοις εν τη ερήμω, θρέψον και νυν ημάς τη αφάτω σου ευσπλαγχνία, και μη παρίδης τας δεήσεις ημών των αμαρτωλών και αναξίων δούλων σου· ίνα δοξασθή το πανάγιον Όνομα σου του Πατρός». [x] Η παράδοση της εξόδου αποτυπώθηκε έντονα και στις καταβασίες [xi] των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών, που ανήκουν στα αριστουργήματα της εκκλησιαστικής μας ποίησης και αποτελούν, όλες τους, ποιήματα των αγίων Ιωάννη Δαμασκηνού (676-756) [xii] και Κοσμά του Μελωδού ή Ιεροσολυμίτου, επισκόπου Μαϊουμά (674-749) [xiii] [Σαβαΐτες].

Καταβασίες του Πάσχα: Ωδή γ/.

Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν ουκ εκ πέτρας αγόνου τερατουργούμενον, αλλ? αφθαρσίας πηγήν εκ τάφου ομβρήσαντος Χριστού, εν ω στερούμεθα. > Νερό από το βράχο (καινό πόμα = αίμα Χριστού) [Έξ. 17,1-7].

Καταβασίες της Αναλήψεως: Ωδή α/. Ήχος πλ. α/.

Τω σωτήρι Θεώ τω εν θαλάσση λαόν ποσίν αβρόχοις οδηγήσαντι και Φαραώ πανστρατιά καταποντίσαντι, αυτώ μόνω άσωμεν, ότι δεδόξασται > Ύμνοις για τη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας (Έξ. 15,1-19).

Ωδή η/.

?φλεκτος πυρί εν Σινά προσομιλούσα βάτος Θεόν εγνώρισε τω βραδυγλώσσω και δυσήχω Μωσεί· και Παίδας ζήλος Θεού τρεις αναλώτους τω πυρί υμνωδούς έδειξε. Πάντα τα έργα τον Κύριον υμνείτε και υπερυψούτε εις πάντας τους αιώνας > η εμφάνιση του Θεού στο Μωυσή στη φλεγόμενη βάτο (Έξ. 3,1-6).

Ωδή α/. Ήχος δ/.

Θείω καλυφθείς ο βραδύγλωσσος γνόφω Ερρητόρευσε τον θεόγραφον νόμον· Ιλύν γαρ εκτινάξας όμματος νόο ορά τον όντα και μυείται Πνεύματος Γνώσιν, γεραίρων ενθέοις τοις άσμασιν > ο Μωυσής σκεπάστηκε από το θείο γνόφο (Έξ. 20,21).

Καταβασίες της Μεταμορφώσεως: Ωδή α/. Ήχος δ/.

Χοροί Ισραήλ ανίκμοις ποσί πόντον ερυθρόν και υγρόν βυθόν διελάσαντες, αναβάτας τριστάτας δυσμενείς ορώντες εν αυτώ υποβρυχίους, εν αγαλλιάσει έμελπον· άσωμεν τω Θεώ ημών, ότι δεδόξασται > η θαυμαστή διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας και ο καταποντισμός των Αιγυπτίων (Έξ. 14,15-31).

Καταβασίες της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού: Ωδή α/. Ήχος πλ. δ/.

Σταυρόν χαράξας Μωσής επ? ευθείας ράβδω, τη Ερυθράν διέτεμε τω Ισραήλ πεζεύσαντι· την δε επιστρεπτικώς Φαραώ τοις άρμασι κροτήσας ήνωσεν, επ? εύρους διαγράψας το αήττητον όπλον· διό Χριστώ άσωμεν τω Θεώ ημών, ότι δεδόξασται [xiv] > η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας με το «σταυρότυπο» χτύπημα του Μωυσή (Έξ. 14,15-31).

Καταβασίες των Χριστουγέννων: Ωδή α/. Ήχος α/.

Έσωσε λαόν θαυματουργών Δεσπότης, Υγρόν θαλάσσης κύμα χερσώσας πάλαι· Εκών δε τεχθείς εκ Κόρης, τρίβον βατήν Πόλου τίθησιν ημίν, ον κατ? ουσίαν Ίσον τε Πατρί και βροτοίς δοξάζομεν > η θαυματουργική μετατροπή των κυμάτων της Ερυθράς Θάλασσας σε ξηρά (Έξ. 14,15-31).

Καταβασίες των Θεοφανείων: Ωδή α/. Ήχος β/.

Βυθού ανεκάλυψε πυθμένα και δια ξηράς οικείους έλκει, εν αυτώ κατακαλύψας αντιπάλους ο κραταιός εν πολέμοις Κύριος· ότι δεδόξασται > η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας (Έξ. 14,21).

Ωδή α/. Ήχος β/.

Στείβει θαλάσσης κυματούμενον σάλον Ήπειρον αύθις Ισραήλ δεδειγμένον· Μέλας δε πόντος τριστάτας Αιγυπτίων Έκρυψεν άρδην υδατόστρωτος τάφος Ρώμη κραταιά δεξιάς του Δεσπότου > η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας (Έξ. 14,21-22).

Καταβασίες της Υπαπαντής: Ωδή α/. Ήχος γ/.

Χέρσον αβυσσοτόκον πέδον ήλιος επεπόλευσέ ποτε· ωσεί τείχος γαρ επάγη εκατέρωθεν ύδωρ λαώ πεζοποντοπορούντι και θεαρέστως μέλποντι· άσωμεν τω Κυρίω ενδόξως γαρ δεδόξασται > η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας (Έξ. 14,21-22.15,1).

Καταβασίες της Κυριακής των Βαΐων: Ωδή α/. Ήχος δ/.

Ώφθησαν αι πηγαί της αβύσσου νοτίδος άμοιροι, και ανεκαλύφθη θαλάσσης κυμαινούσης τα θεμέλια· τη καταιγίδι νεύματι ταύτης γαρ επετίμησας, περιούσιον λαόν δε έσωσας, άδοντα επινίκιον ύμνον σοι, Κύριε > η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας (Έξ. 14,21-22. βλ. και Ψαλμ. 17,16).

Ωδή γ/.

Νάουσαν ακροτόμον προστάγματι σω στερεάν εθήλασε πέτραν Ισραηλίτης λαός· η δε πέτρα συ, Χριστέ υπάρχεις και ζωή, εν ω εστερεώθη η Εκκλησία κράζουσα. Ωσαννά, ευλογημένος ει ο ερχόμενος > Νερό από το βράχο (Έξ. 17,1-7). [xv]

Η ακολουθία του Μεγάλου Κανόνα του Ανδρέα Κρήτης (650-720), [xvi] τοποθετημένη στο κέντρο της Μ. Τεσσαρακοστής, σκοπεύει να βοηθήσει τον άνθρωπο να συνειδητοποιήσει την τραγικότητα της παρά φύση κατάστασης στην οποία βρίσκεται με την αμαρτία και να τον ενισχύσει στον αγώνα του για την επιστροφή στο προπτωτικό κατά φύση, όπως αυτό τελειοποιήθηκε εν Χριστώ. Ο Μεγάλος Κανόνας είναι ένα δράμα και η λύση έρχεται από το μέλλον. Στην προκειμένη περίπτωση η λύση θα έρθει με την Ανάσταση του Χριστού, για την οποία οι πιστοί προετοιμάζονται σε όλη τη διάρκεια της Μ. Τεσσαρακοστής. [xvii]

Ωδή α/. Ήχος α/

Της πικράς πλινθουργίας και των Αιγυπτίων δουλείας απαλλαγείς ο Ισραήλ και ως χέρσον την Ερυθράν διαπερνών έψαλλε τω μόνω Λυτρωτή άσωμεν ωδήν Θεώ βοηθός γαρ και σκεπαστής εγένετο ημών εν ημέρα θλίψεως ο Κύριος.

Ωδή α/. Ήχος β/

Διήρηται μεν το Ερυθραίον εγκολπωσάμενον πέλαγος τον Ισραήλ ανασωζόμενον ενωθέν δε αύθις τον Αιγύπτιον ολοθρεύον καταστρώννυσι τη ανεικάστω δεξιά Κυρίου του Θεού ημών άπαντες άδωμεν.

Ωδή ε/. Ειρμός

Του Μωυσέως ήκουσας την θίβην, ψυχή, ύδασι, κύμασι φερομένην ποταμού, ως εν θαλάμω πάλαι, φυγούσαν δράμα πικρόν βουλής Φαραωνίτου > το τροπάριο αναφέρεται στη θαυμαστή διάσωση του Μωυσή από τα νερά του Νείλου, όταν ήταν νήπιο (Έξ. 2,1-10).

Ει τας μαίας ήκουσας κτεινούσας ποτέ άνηβον, τάλαινα, την αρρενωπόν, ψυχή, της σωφροσύνης πράξιν· νυν ως ο μέγας Μωσής τιθηνού την σοφίαν > το τροπάριο αναφέρεται στο μέτρο της θανάτωσης των αρσενικών παιδιών που έλαβε ο Φαραώ επί των Εβραίων για να περιορίσει την αύξησή τους (Έξ. 1,15-16).

Ως Μωσής ο μέγας τον Αιγύπτιον νουν πλήξασα, τάλαινα, ουκ απέκτεινας ψυχή και πως οικήσεις, λέγε, την έρημον των παθών δια της μετανοίας; > η φυγή του Μωυσή στην έρημο μετά το φόνο του Αιγυπτίου (Έξ. 2,15) και η θεοφάνεια στο όρος Χωρήβ (Έξ. 3,1-2).

Την Μωσέως ράβδον εικονίζου, ψυχή, πλήττουσαν θάλασσαν και πηγνύουσαν βυθόν τύπω Σταυρού του θείου, δι? ου δυνήση και συ μεγάλα εκτελέσαι > η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας με το «σταυρότυπο» χτύπημα του Μωυσή (Έξ. 14,21-22).

Ωδή ς/. Ειρμός

Εβόησεν εν όλη καρδία προς τον οικτίρμονα Θεόν και επήκουσέ μου, εξ ?δου κατωτάτου και ανήγαγεν εκ φθοράς την ζωήν μου. Η χειρ ημάς Μωσέως πιστώσεται, ψυχή, πως δύναται Θεός λεπρωθέντα βίον λευκάναι και καθάραι· και μη απογνώς σαυτήν καν ελεπρώθης > το τροπάριο αναφέρεται στο γεγονός της λεύκανσης του χεριού του Μωυσή (Έξ. 4,6-7).

Ως έπληξε Μωσής ο θεράπων σου ράβδω την πέτραν, τυπικώς την ζωοποιόν σου πλευράν προδιετύπου, εξ ης πάντες πόμα ζωής, Σωτήρ, αντλούμεν > Νερό από το βράχο ? προτύπωση του λογχισμού της πλευράς του Κυρίου («πόμα ζωής») [Έξ. 17,6-7].

Τα κύματα, Σωτήρ, των πταισμάτων μου, ως εν Θαλάσση Ερυθρά επαναστραφέντα εκάλυψέ με άφνω, ως τους Αιγυπτίους ποτέ και τους τριστάτας > τα κύματα της Ερυθράς Θάλασσας είναι τα κύματα των αμαρτιών (Έξ. 14,27-28).

Αγνώμονα, ψυχή, την προαίρεσιν έσχες, ως πριν ο Ισραήλ· του γαρ θείου μάννα προέκρινας αλόγως την φιλήδονον των παθών αδηφαγίαν > η διατροφή των Ισραηλιτών με το μάννα και η αχαριστία του λαού (Έξ. 16,2).

Τα ύεια κρέα και τους λέβητας και την Αιγύπτιον τροφήν της επουρανίου προέκρινας, ψυχή μου, ως ο πριν αγνώμων λαός εν τη ερήμω > η αγνωμοσύνη των Ισραηλιτών (Έξ. 16,3).

Τα φρέατα, ψυχή, προετίμησας των Χαναναίων εννοιών της φλεβός της πέτρας· εξ ης ο της σοφίας ποταμός προχέει κρουνούς θεολογίας > Νερό από το βράχο (Έξ. 17,1-7).

Στέφανος ο Σαβαΐτης [xviii]

Εις την Αγίαν Βαρβάραν. Ωδή α/. Ήχος β/. Ειρμός

Τερατουργών ο Μωσής τα εξαίσια λαόν εξάγειν δια θαλάσσης ως δια ξηράς και καλύπτει διώκων πανστρατί Φαραώ ως της κακίας υπουργόν επινίκιον άσωμεν λαοί τω Θεώ ημών άσμα ότι δεδόξασται.

Εις τα Βαΐα. Ωδή α/. Ήχος πλ. δ/. Ειρμός

Τω εν Θαλάσση Ερυθρά τον Φαραώ βυθίσαντι και εν ερήμω τον λαόν του Ισραήλ οδηγήσαντι και επί πώλου σήμερον μυστικώς καθεζομένω άσωμεν Χριστώ ότι δεδόξασται.

Σέργιος Αγιοπολίτης (Θ/ αι.)

Ωδή α/. Ήχος δ/. Ειρμός

Εν πυθμένι ναμάτων ερυθραίων έδυσαν Αιγυπτίων τριστάται και αναβάται Ισραήλ δε διήλθεν ανολίσθοις ίχνεσι της αβύσσου το τέρμα και ανεβόα. Ουκ έστι σοι όμοιος δεδοξασμένε Κύριε ποιών τέρατα εν υψηλώ βραχίονι.

Γεώργιος Αγιοπολίτης . Ακολουθία Ανατολική

Ωδή α/. Ήχος γ/. Ειρμός

Ράβδος Μωσαϊκή επ? ευθείας μαστίξασα την θάλασσαν τω Ισραήλ διέτεμε πάλιν η αυτή τον Φαραώ βυθίσασα ήνωσε το ύδωρ εις πλησμονήν επ? εύρος κροτήσασα ίνα δείξη τον σταυρόν εν ω σέσωσται ο περιούσιος λαός άδων ωδήν τω Θεώ.

Αναστάσιμος Ωδή α/. Ήχος πλ. α/.

Χρυσοκολλήτοις άρμασι γαυρούμενος Φαραώ φυγάδα λαόν εδίωκε Μωσής δε ράβδω θάλασσαν προστάγματι θεϊκώ τεμών Ισραήλ διέσωσε και τοις μεν κατακλυστήριον τοις δε διαβατήριον ειργάσατο μέλπουσι τω Κυρίω άσωμεν ενδόξως γαρ δεδόξασται.

Ηλίας Ιεροσολύμων

Αναστάσιμος Ωδή α/. Ήχος γ/. Ειρμός

Κευθμών θαλάττιος σταυροτύπως τμηθείς γην μεν άβατον ισραηλίτης λαός βαίνει ανίκμοις ποσί σταυρώ τειχιζόμενος τον Φαραώ γαρ καθορών μέσον υποβρύχιον υγράς κραυγάζει Θεώ εν τυμπάνω και χορώ άσωμεν άσμα καινόν ότι δεδόξασται.

Κλήμης (Στουδίτης)

Κανόνας εις τον θεόπτην Μωυσή. Ωδή α/. Ήχος δ/.

Μωσής προφητών αινείσθω πρότερος ως ενωπίω Θεώ συνομιλήσας πρώτος εμφανώς εν προσώπω προς πρόσωπον ουκ αινιγμάτων φάσμασιν αλλ? ως είδει σαρκός βλέψας αυτόν.

Ως θείον δημαγωγόν και ρύστην σε του συγγενούς Ισραήλ Μωσή θεόπτα δέδωκε Θεός τω πατρί ώσπερ ηύξατο επαγγελίας ρήματι προμηνυθέντι σου την γέννησιν Σοφίας σε θησαυρόν εφεύραντο αι γενικαί αρεταί εγκεκρυμμένον γνώσει του Θεού ως θήβη θεόπτα Μωσή διό σε ανεθρέψατο η βασιλίς και θεία πρόνοια.

Ηρνήσω θεοπτικώς πανεύφημε εκ βρέφους πάσαν θηλήν τω δε γνησίω γάλακτι τραφείς προεδήλους σαφέστατα της προς τον Θεόν εγγύτητος το υπεραίρόν σου αξίωμα.

Κατέπτη ιδών Μωσής παράδοξον εν πρώτοις θέαμα βάτον και φλόγα ξένην συμπλοκήν τον Θεόν εκ Παρθένου Μητρός προζωγραφούσαν άφθαρτον ον διαβάς τους χρόνους είδε σαρκί.

Ωδή γ/.

Όλως της αρρήτου γνώσεως επλήσθη θεόπτα το γαρ Πνεύμα το Πανάγιον δι? αγγέλου την των αρχαίων εμυήσατό σε γνώσιν τρανώς.

Φέρων τηλαυγώς τας θείας αυγάς ταις θεοσημίαις κατέπληττες Αίγυπτον μεταβάλλων την των στοιχείων παραδόξως φύσιν, πάνσοφε.

Ηύγει το ωραίον κάλλος σου την εκ θείας αίγλης λαμπρόν αστειότητα και προς θείαν απλήστως πάντας απεσπάσω ωραιότητα.

Ήχθης του φρικτού οράματος προς εκστατικήν κατανόησιν πάνσοφε αλλ? εσχέθης φωνή Κυρίου του τεχθέντος εκ Παρθένου σαρκί.

Ωδή δ/.

Της ισχνότητος της γλώττης και της φωνής σου διαμειφθείσης θεία προνοία θεόπτα φρικτών μυστηρίων Θεού εδείχθης διάκονος και πληγαίς εμάστιξας Αίγυπτον.

Ως παράδοξος η κλήσίς σου ω θεόπτα ως φοβερά τα έργα των σων τεραστίων ώπται γαρ ο ων σοι Θεός και δόξης υψώσας σε, Ισραήλ σωτήρα απέστειλε.

Νομοθέτην παράδοξων και δυσεφίκτων του Θεού διδαγμάτων υμνούντες σε πίστει κράζομεν θεόπτα Μωσή. Την ίλεων αίτησαι του Θεού ημίν θείαν δύναμιν. Παν πρωτότοκον επάταξας της Αιγύπτου ως ο Χριστός δαιμόνων ενέκρωσε κράτος· τύπος γαρ του μέλλοντος τα σοι ενεργούμενα αληθώς υπήρχον αοίδιμε.

Μη εγγίσης εν τοις ώδε Μωσής ακούσας Θεού φωνής βοώσης εκ φλογός και της βάτου άγιος ο τόπος γαρ εικότως προέγραψεν εν σαρκί τεχθήσεσθαι Χριστόν εξ Αγνής.

Ωδή ε/.

Ραπίζεις Ερυθράν και δεικνύεις ισχύν του Θεού τη ράβδω σου ω θεόπτα και χαράττεις εν ταύτη Σταυρού την θείαν δύναμιν.

Ω τόλμης προσφιλούς ω απλότητος ψυχής καθαράς ει έγνως με παρά πάντας προς Θεόν ο θεόπτης φησί γνωστώς μου φάνηθι.

Τη πέτρα σκεπασθείς ου Θεού είδες πρόσωπον ως κρύφιον ω θεόπτα την δε σάρκωσιν έγνως του Λόγου ως οπίσθια.

Ο ύων υετόν αντί ύδατος Μάννα ποτέ Μωσής εστίν ο θεόπτης ο δους ορτυγομήτρας τροφήν τω Ισραήλ δι? ευχής.

Εισέδυς αισθητώς τω γνόφω και έμαθες τα άρρητα ω θεόπτα ως μέλλει εκ Παρθένου Θεός σαρκί τεχθήσεσθαι.

Ωδή ς/.

Στρατείαν κεκτημένος Θεού Ισραήλ δυνατήν, τα μεν επτά της κακίας, Χαναναίων έθνη εξαφανίζεις τω λαώ σου κατακληροδοτείς δε την γην την αυτών.

Αρρήτως υπελθών εν τω γνόφω τω θείω Μωσή ου ο Θεός ην καλών σε τας γραφείσας πλάκας δακτύλω αυτού των νομίμων υπεδέξω ως μέγας θεράπων αυτού.

Ίστησιν υπακούειν Θεός της φωνής αυτού τον Μωυσήν τον θεόπτην κατενώπιον του λαού εμφανώς ίνα δείξη φοβερόν μετά δόξης τον μύστη αυτού.

Ωδή η/.

Ως μύστης Θεού και λειτουργός και βασιλεύς Ισραήλ Μωσή θεόπτα δειχθείς Χριστόν εκήρυξας έρχεσθαι εν σαρκί προδιαγράψας αυτού την προς ανθρώπους φοβεράν και θείαν έλευσιν ου και τύπος έμψυχος ώφθης σαφώς και Προφήτης πιστός.

Λόγου προφητείαις τον λαόν και νόμου διαταγαίς καθοδηγήσας πίστως σημείων τέρασιν ίθυνας και θαυμάτων επιδείξεσιν υπό Θεού δε προσκληθείς εν γη θεόπτα Μωάβ προσετέθης προς τους πατέρας τους σους μετά δόξης πολλής.

Όρει επιβάς εν ουρανώ Θεού προστάξαντος κατείδες πνεύματι την των πραέων γην πάνσοφε αισθητώς δε κατενόησας επαγγελίας την τρυφήν και μεταστάντος εκ γης απεκρύβη οικονομία Θεού και το σκήνος σου.

Ουδείς προακήκοε προ σου θεόπτης ένδοξε Μωσή θεράπων Χριστού διότι άπαντα έβλεψας της Παρθένου τα ινδάλματα προδιαγράφοντα αυτής της θείαν γέννησιν εν φλογί γαρ βάτου κατείδες μορφήν την αόρατον.

Ωδή θ/.

Γέγονας αυτόπτης θεόπτα και μετά θάνατον Κυρίου ου δι? αμυδρών αινιγμάτων Χριστόν αθρήσας ως εν τη πέτρα το πριν αλλ? ανθρωπίνω σώματι φως απαστράπτοντα θεότητος.

Όρος το Θαβώρ εδοξάσθη υπέρ το Σίναιον πλουσίως ένθα Μωυσής εκ νεκάδων και ο Θεσβίτης εκ χώρας ζώντων Χριστόν συν αποστόλοις έβλεπον μεταμορφούμενον ως όντως Θεόν.

Σώσον συμπαθεί σου πρεσβεία και προσευχών τη παρρησία ως τον Ισραήλ εκ κινδύνων Μωσή θεόπτα και χαλεπών και δεινών Χριστιανών το πλήρωμα εκ πάσης βλάβης υμνούντων σε.

Στάμνον σε χρυσήν τε και πλάκα και θείαν τράπεζαν Παρθένε πρότερον Μωσής διαγράψας τρανώς εδήλου Θεόν τεχθήναι εκ σου όνπερ ιδόντες σώματι πιστώς τον ύμνον συμπληρούμέν σοι.

Κυπριανός ο Στουδίτης. Εις το ?γιον Πάσχα

Ωδή α/. Ήχος α/. Ειρμός

Πανστρατί τον αλαζόνα εβύθισας Φαραώ εν Ερυθρά τη ση δυνάμει και τον λαόν Ισραήλ αβρόχως διέσωσας άδοντα ωδήν επινίκιον Θεώ τω θαυμαστώ εν ισχύι συντρίψαντι κέρας εχθρού.

Γερμανός Πατριάρχης

Ωδή α/. Ήχος πλ. δ/.

?σμα αναπέμψωμεν λαοί τω θαυμαστώ Θεώ ημών τω απαλλάξαντι τον Ισραήλ δουλείας ωδήν επινίκιον άδοντα και βοώντα ?σωμεν σοι τω μόνω δεσπότη.

Ωδή η/.

Τον εν όρει αγίω δοξασθέντα και εν βάτω πυρί το της Παρθένου τω Μωυσή μυστήριον γνωρίσαντα Κύριον υμνείτε και υπερυψούτε εις τους αιώνας.

Ωδή α/. Ήχος πλ. δ/. Ειρμός.

?σομαί σοι Κύριε ο Θεός μου ότι εξήγαγες λαόν δουλείας Αιγύπτου εκάλυψας δε άρματα Φαραώ και την δύναμιν.

Ωδή ζ/.

Ο εν τη όρει Μωυσή συλλαλήσας και τύπον της Παρθένου την βάτον δείξας ευλογητός ει, Κύριε ο Θεός των πατέρων ημών.

Φωτίου Πατριάρχου

Ωδή α/. Ήχος πλ. β/. Ειρμός.

Εν ισχύι κραταιότητός σου, Λόγε, ξενοπρεπώς έσωσας Ισραήλ πάλαι. Αιγυπτίων γαρ εκδραμών μοχθηρίαν φυγάς σέσωστο της θαλάσσης τη τρίβω αίνον φέρων σοι τερπνόν ευχαριστίας.

Δαμιανός μοναχός. Εις την Κοίμησιν της Θεοτόκου

Ωδή α/. Ήχος β/. Ειρμός.

Ήπειρος εδείχθη πάλαι του Ισραήλ γαυρούμενος ύδασι πόντος ερυθρός λαυρότατος δε αύθις επαναστραφείς Αιγυπτίων κύμασι ώλεσε παίδας η δεξιά του δεσπότου δεδόξασται.

Γεωργίου Σικελιώτου

Ωδή α/. Ήχος πλ. β/. Ειρμός.

Τεμνομένην θάλασσαν λαώ απείρω ποτέ διήλθεν ως ήπειρον ιχνοβατών ο Ισραήλ η γαρ χειρ σου συναντιλήψεται και ο βραχίων μου κατισχύσει και φανεί το έργον μου Μωσή, Θεός φησίν τω Κυρίω άσωμεν ότι δεδόξασται.

Ηλία (μοναχού) Σικελιώτη

Ωδή α/. Ήχος α/. Ειρμός.

Οδόν ξένην βαδίσας λαός Ισραηλίτης εν βυθώ θαλαττιαίω ερυθρώ ήσε την ωδήν Κυρίω βοών άσωμεν τω θαυμαστά τερατουργήσαντι.

Ιωσήφ ο Υμνογράφος. Κανόνας στη Θεοτόκο

Ωδή ε/.

Χαίρε η άφλεκτος βάτος, νεφέλη ολόφωτε, η τους πιστούς απαύστως επισκιάσουσα.

Ωδή η/.

Μωσής κατενόησε εν βάτω το μέγα μυστήριον του τόκου σου. Παίδες προεικόνισαν τούτο εμφανέστατα μέσον πυρός ιστάμενοι και μη φλεγόμενοι. Ακήρατε αγία παρθένε· όθεν σε υμνούμεν εις πάντας τους αιώνες.

Από τα παραπάνω λειτουργικά και υμνολογικά παραθέματα γίνεται κατανοητή η επίδραση της παράδοσης της εξόδου στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας μας. Οι Υμνολόγοι με υψηλό βιβλικό φρόνημα και μεστά νοήματα κατόρθωσαν να συνδυάσουν την ποιητική τους έμπνευση με τα γεγονότα της Π. Διαθήκης και παράλληλα να διδάξουν, να επιμορφώσουν και να παιδαγωγήσουν. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να τονίσουμε τη γενικότερη επίδραση της Π. Διαθήκης στη λειτουργική μας ζωή, πράγμα που πρέπει να μας ωθεί στη συνεχή μελέτη των ιστορικών γεγονότων της Π.Δ. με παράλληλη λειτουργική αξιοποίησή τους.

[i] Βλ. Π. Βασιλειάδη, Η Αγία Γραφή στις σύγχρονες διορθόδοξες αναζητήσεις και η λειτουργική Παράδοση, Λευκωσία 1982, 20.24.

[ii] Βλ. V . R . G . Florovsky , Λατρεία και καθημερινή ζωή. Μια άποψη της ανατολικής Ορθοδοξίας, (μετάφραση Δ. Βακάρου), Θεσσαλονίκη 1984, 3. Βλ. επίσης Ε. Θεοδώρου, «Βιβλική Θεολογία και Λειτουργική», Θεολ. 56,4 (1985), 800-817.

[iii] Βλ. Σ. Αγουρίδη, «Η χρήση της Αγίας Γραφής στη θεία λατρεία και ?κατ? ιδίαν?», Ερμηνευτική των ιερών κειμένων, Αθήνα 2 2000, 80.

[iv] Η διδασκαλία της Κ.Δ. διαποτίζεται από το λειτουργικό πνεύμα. Τα Ευαγγέλια και οι Επιστολές του Απ. Παύλου αναφέρονται ποικιλοτρόπως στη λατρεία. Αλλά και η χριστιανική λατρεία αποτελεί ένα εξαιρετικό υπόμνημα στην Κ.Δ., παρέχουσα σ? αυτήν το πλήρωμα του βαθύτερου νοήματός της. Έτσι η σχέση Κ.Δ. και λατρείας είναι αμφίδρομη και ουσιαστική. Βλ. περισσότερα Ε. Θεοδώρου, «Φαινομενολογική εξέτασις των σημείων επαφής μεταξύ της Καινής Διαθήκης και της χριστιανικής λατρείας», Πόνημα Εύγνωμον. Τιμητικός Τόμος στο Β. Βέλλα, Αθήνα 1969, 275-286.

[v] Αυτό οφείλεται, πιθανώς, στο γεγονός ότι η Π. Διαθήκη δεν παρουσιάζει την πυκνότητα και καθαρότητα των νοημάτων και διδαγμάτων της Καινής Διαθήκης. Περισσότερα βλ. Κ. Παπαγιάννη, «Η Αγία Γραφή εν τη θεία λατρεία. Η σημερινή της θέση ? Επιβαλλόμεναι μεταρρυθμίσεις», Γρ Παλ 49 (1966), 234-248. Ι. Φουντούλη, «Παράδοση και θεία λατρεία», Τόμος Εόρτιος Μ. Βασιλείου (379-1979), Θεσσαλονίκη 1981, 13-24.

[vi] Βλ. Δ. Δόικου, «Τα αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης στην Ορθόδοξη λατρεία και η σημασία τους για την Εκκλησία», στο Εισηγήσεις Δ/ Συνάξεως Ορθοδόξων Βιβλικών Θεολόγων με θέμα: Η Μετάφραση της Αγίας Γραφής στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Θεσσαλονίκη 25-28 Οκτωβρίου 1986, 78 εξ.

[vii] Γ. Βεργωτή, Η Π. Διαθήκη στη χριστιανική λατρεία, Θεσσαλονίκη 1994, 67.

[viii] Ε. Θεοδώρου, Η μορφωτική αξία του ισχύοντος Τριωδίου, Αθήνα 1958, 62.

[ix] Για τα αναγνώσματα βλ. Ι. Φουντούλη, Κείμενα Λειτουργικής Α/, Θεσσαλονίκη 1978. Βλ. επίσης Δ. Δόικου, Τάδε Λέγει Κύριος. Λειτουργικά Αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη, Θεσσαλονίκη 1985, όπου τα κείμενα σχολιάζονται γραμματικά και πραγματολογικά και αναλύονται θεολογικά οι κυριότερες διδασκαλίες του αναγνώσματος.

[x] Βλ. Ευχολόγιο το Μέγα, Αθήνα 1970.

[xi] Περισσότερα βλ. Αρχιμ. Σ. Κούτσα, Οι καταβασίες των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών. Κείμενο, μετάφραση, σχόλια, Κατερίνη 1994.

[xii] Για το υμνολογικό του έργο βλ. PG 96, 818-856.1363-1408. Επίσης Θ. Δετοράκη, Βυζαντινή Υμνογραφία, Ηράκλειο 1997, 79-82.

[xiii] Για τον Κοσμά το Μελωδό βλ. Θ. Δετοράκη, Κοσμάς ο Μελωδός. Βίος και έργο του, Ανάλεκτα Βλατάδων 28, Θεσσαλονίκη 1979. Για το υμνολογικό του έργο βλ. ακόμη PG 98 ( Κοσμά Ιεροσολυμίτου Ύμνοι, 460-524).

[xiv] Με το «απ? ευθείας» δηλώνεται η ευθεία κατεύθυνση της Ερυθράς Θάλασσας, με το «επ? εύρους» η κατεύθυνση του πλάτους αυτής της θάλασσας. Με το «επιστρεπτικώς» νοείται κάποια κίνηση της ράβδου, γενόμενη προς πλήξη και κρότηση της Ερυθράς Θάλασσας υπό την κατεύθυνση του πλάτους αυτής. Περισσότερα βλ. Κ.Ι. Μερεντίτη, Υπερφυής διάβασις θαλασσών και ποταμών εν τη αρχαία ισραηλητική και τη κλασσική γραμματεία, Αθήνα 1961, 69 εξ., όπου έχουμε αναλυτικό γλωσσικό και φιλολογικό υπόμνημα στην παραπάνω ωδή.

[xv] Περισσότερα βλ. Τ. Ζάννη, «Θέμα και παραλλαγές. Η «Ωδή του Μωυσέως εν τη Εξόδω» και οι ειρμοί των ωδών των κανόνων», Σύνορο 30 (1964), 67-74.

[xvi] Για την ερμηνευτική ανάλυση του Μεγάλου Κανόνα, τα θεολογικά και παιδαγωγικά στοιχεία του βλ. Π. Χρήστου, Ο Μέγας Κανών του Ανδρέου Κρήτης, θεολογικά Μελετήματα. Υμνογραφικά, Θεσσαλονίκη 1981, 231-275 (= Γρ Παλ. ΛΓ/ (1950), 217-222.227-285, ΛΔ/ (1951), 25-33. ΛΕ/ (1952), 11-21.86-96). Βλ. ακόμη Ν.Β.Τωμαδάκη, Η βυζαντινή Υμνογραφία και Ποίησις, ήτοι Εισαγωγή εις την Βυζαντινήν Φιλολογίαν, τ. Β/, Θεσσαλονίκη 2 1993, 182-210. Αρχιμ. Σ.Π. Κούτσα, Αδαμιαίος Θρήνος. Ο Μέγας Κανών Ανδρέου του Κρήτης. Εισαγωγή - Κείμενο - Μετάφραση ? Σχόλια , στη σειρά «Λογική Λατρεία», Αθήνα 2 1988.

[xvii] Π. Νέλλα, «Τα ανθρωπολογικά και κοσμολογικά πλαίσια της ένωσης με το Θεό. Μελέτη στην ακολουθία του Μεγάλου Κανόνα», Ζώον Θεούμενον. Προοπτικές για μια ορθόδοξη κατανόηση του ανθρώπου, Αθήνα 1979, 196 [=Κοινωνία ΚΑ/ (1978), 21-29.117-136].

[xviii] Για τους υμνογράφους που ακολουθούν βλ. αναλυτική παρουσίαση του βίου και των έργων τους στον Π. Τρεμπέλλα, Εκλογή ελληνικής ορθοδόξου Υμνογραφίας, Αθήνα 3 1997.