TO OΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
Μνήμη καί Εὐθύνη
Μητροπολίτου Φαναρίου Ἀγαθαγγέλου,
Γενικοῦ Διευθυντοῦ τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας
τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος
«Τό Ἑλληνικόν Ἔθνος ὀφείλει νά μή λησμονήσῃ ποτέ οὔτε τό πολεμικό ἄθλημα οὔτε τό φυλετικό ξερίζωμα. Ὅπως δέν ἐλησμόνησεν ἐπί τέσσερες αἰῶνες τό 1453, ἔτσι δέν πρέπει νά λησμονῇ, ἀκόμη κι’ ἄν χρειαστοῦν αἰῶνες, τό 1922. Ἔθνη πού λησμονοῦν εὔκολα, εἴτε τούς θριάμβους των εἴτε τούς ὀλέθρους των, εἶναι καταδικασμένα σέ ἱστορικόν ἐξαφανισμόν. Χιλιοειπωμένο εἶναι αὐτό πού λέγω. Ἀλλά στήν πολυτάραχη ἐποχή τῶν ἀδοκίμων καί ἀλλοπροσάλλων νεοκραυγασμάτων πού ζοῦμε, σκόπιμο εἶναι νά ξανακούγωνται συχνότερα καί τά δόκιμα, τά συνετά, τά σταθερά χιλιοειπωμένα...».
Γεώργιος Ἀθανασιάδης Νόβας (πολεμικός ἀνταποκριτής - Πρωθυπουργός - Ἀκαδημαϊκός)
Σήμερα, ὅταν ἀναφέρουμε τήν λέξη Γενοκτονία (1) ἡ σκέψη μας αὐτόματα πηγαίνει στά δύο τραγικά γεγονότα τοῦ αἰώνα μας, τήν Γενοκτονία τῶν Ἀρμενίων, τό 1915, ἀπό τούς Νεότουρκους, καί τό Ὁλοκαύτωμα τῶν Ἑβραίων, τό 1940-44, ἀπό τούς Ναζί. Στόν 20ό αἰώνα διαπράχθηκαν, ἀλλά καί διαπράττονται ὥς τίς ἡμέρες μας, ἐγκλήματα Γενοκτονίας καί σέ ἄλλους λαούς, πού συνειδητά ἡ ἐξουσία τοῦ κόσμου τούτου προσπάθησε καί προσπαθεῖ νά ὑποβαθμίσει. Ἕνας ἀπό αὐτούς τούς λαούς, πού ἔχει ὑποστεῖ ὅλες τίς μορφές καί τίς μεθόδους ὁλοκαυτώματος εἶναι καί ὁ Ἑλληνισμός τῆς Μικρᾶς Ἀσίας μέ ἀποκορύφωμα τήν Γενοκτονία τοῦ Ἑλληνισμοῦ τοῦ Πόντου.
Τό ἔτος 2022 συμπληρώνονται 100 χρόνια ἀπό τήν Μικρασιατική Καταστροφή. Τό ξερίζωμα τῶν Ἑλληνικῶν πληθυσμῶν σέ ὅλες τίς περιοχές τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, τῆς Γῆς τῆς Ἰωνίας, τοῦ Πόντου, τῆς Θράκης, οἱ βίαιοι ἐξισλαμισμοί, οἱ ἐξορίες, οἱ ἐκτελέσεις, τά τάγματα ἐργασίας, πού εἶχαν ἀρχίσει πρίν πολλά χρόνια, εἶναι γεγονότα πού συνέβησαν τότε καί δέν ἀποτελοῦν μεταφυσικές ὑποθέσεις, πού ἐπαφίενται στήν κρίση τῶν ἀναζητήσεων ἑκάστου ἤ τά κριτήρια τῆς ἰδεοληψίας του, ἀλλά εἶναι ἡ ἱστορία τοῦ Γένους μας καί τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου, χειροπιαστή, βιωμένη, ζῶσα, καθημερινή μνήμη. Εἶναι μαρτυρία πιστότητας στήν συνείδηση, εἶναι ἱστορία πόνου, θυσίας, ἀγώνων, αἵματος, δακρύων, θανάτου ὑπέρ πίστεως καί πατρίδος. Ἑλληνικές ἐπαρχίες καταστράφηκαν ἐντελῶν ἐκ θεμελίων. Τά δεινοπαθήματα, τά ὁποῖα ὑπέστησαν οἱ ἐκδιωχθέντες ἀπό τίς πατρογονικές ἑστίες τους Ἕλληνες εἶναι ἀνεκδιήγητα. Ἔτσι, ὁμογενής πληθυσμός ἀπό 700.000-800.000 ψυχές, ξεριζωμένος, διασπαρείς ἀνά τά ὄρη, τά σπήλαια, τίς χαράδρες καί τά τουρκικά χωριά, ὑπέστη τόν ἐξ ἀσιτίας, τοῦ ψύχους, τῶν στερήσεων καί τῶν ἐκτελέσων ἐν γένει θάνατο (2). Ἱστορικά δέ καλεῖται καί πάλι αὐτή ἡ Πατρίδα σέ ἕναν κόσμο, ὅπου ὑπάρχει ἡ πρόκληση νά ξεχνᾶμε ἤ νά ἀγνοοῦμε ἤ νά ἑρμηνεύουμε αὐθαίρετα τήν ἱστορία, καί ἡ ραγδαία διάδοση τῶν προκλητικῶν προτάσεων τῆς παγκοσμιοποιήσεως, νά διαχειρισθεῖ τήν εὐθύνη τῆς ἐπανάκτησης τοῦ συλλογικοῦ μας παρελθόντος πού πρέπει νά εἶναι μεταξύ τῶν πρώτων μας σχεδιασμῶν.
Ἡ Γενοκτονία τῶν Eλλήνων τοῦ Πόντου, σέ ἀντίθεση μέ τῶν Ἀρμενίων, ἐπισκιάσθηκε εἴτε ἀπό τόν ὄγκο τῶν τραγικῶν περιπτώσεων τοῦ Ἀρμενικοῦ λαοῦ, ἐπειδή συνέπεσε χρονικά, εἴτε γιατί ἀποσιωπήθηκε ἀπό κυβερνητικές καί διπλωματικές ἐπιταγές στό ὄνομα κάποιων διακρατικῶν συμφωνιῶν καί συμφερόντων. Tό γενοκτονικό σχέδιο τῶν Nεοτούρκων ἀπέβλεπε στήν πρώτη φάση στόν ἀφανισμό ὅλων τῶν χριστιανικῶν ἐθνοτήτων καί στήν δεύτερη στήν τουρκοποίηση τῶν μουσουλμανικῶν ἐθνοτήτων. «Oἱ Nεότουρκοι», ἔγραφε ὁ Félix Sartiaux (3), «ἀποκάλυψαν τό μεγαλεπήβολο σχέδιό τους, τήν ἐξόντωση δηλαδή ὅλων τῶν ἰθαγενῶν χριστιανῶν τῆς Mικρᾶς Ἀσίας. Ποτέ, σέ καμιά περίοδο τῆς ἱστορίας, κανένα πιό διαβολικό σχέδιο δέν εἶχε στοιχειώσει τήν φαντασία τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ «ἐρυθρά» σφαγή ὁλοκληρώθηκε ἀπό ἕνα σύστημα πού λέγεται «λευκή» σφαγή. Πρόκειται γιά τήν ἀργή ἐξόντωση ἀπό τήν κακομεταχείριση, τίς ἐκτοπίσεις, τό κρύο, τήν παρατεταμένη στέρηση νεροῦ καί τροφῆς, τόν ἀποκλεισμό σέ μπουντρούμια, τόσο μικρά, πού νά μή χωρᾶς ὄρθιος. Ὁ φανατισμός καί ἡ κτηνωδία τοῦ Ἰσμαήλ Ἐνβέρ, ἡ πιό ψυχρή, μά κυνική φαντασία τοῦ Μεχμέτ Tαλαάτ ἀγαλλίασαν μ' αὐτή τήν τρομερή ἐπινόηση. Mποροῦσαν νά ἰσχυρισθοῦν πώς τίς ἐκτοπίσεις τίς ἀπαιτοῦσαν οἱ στρατιωτικές ἀνάγκες καί πώς τά χέρια τους δέν εἶχαν λερωθεῖ μέ αἷμα, γιατί οἱ χριστιανοί πέθαιναν μόνοι τους στό δρόμο!»
Στίς 16 Ἰουλίου 1916 ὁ Γερμανός πρόξενος τῆς Ἀμισοῦ Μ. Kückhoff ἐνημέρωνε τηλεγραφικά τό ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν, στό Bερολίνο, γιά τήν τύχη τῶν Ἑλλήνων τῆς δικαιοδοσίας του: «Ἀπό ἀξιόπιστες πηγές ὁλόκληρος ὁ ἑλληνικός πληθυσμός τῆς Σινώπης καί τῆς παραλιακῆς περιοχῆς τῆς ἐπαρχίας Kαστανομῆς ἔχει ἐξορισθεῖ. Ἐξορία καί ἐξολόθρευση εἶναι στά τουρκικά ἡ ἴδια ἔννοια, γιατί ὅποιος δέν δολοφονεῖται, πεθαίνει ὡς ἐπί τό πλεῖστον ἀπό τίς ἀρρώστιες καί τήν πεῖνα»...
Σ' ὁλόκληρο τόν Πόντο καί τήν Γῆ τῆς Ἰωνίας πιά περιόδευε ὁ θάνατος μέ τίς πιό φρικτές μορφές του. Ἀπό τήν Pωσία, ἡ Ἑλληνική Πρεσβεία τῆς Πετρούπολης πληροφοροῦσε τό ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν γιά τήν τραγική κατάσταση τῶν κατοίκων τῆς περιφερείας Tραπεζοῦντος: «...Tήν 15ην Ἀπριλίου οἱ κάτοικοι τῶν 16 χωριῶν τῆς περιοχῆς Bαζελῶνος, περιφερείας Tραπεζοῦντος, ἅπαντες Ἕλληνες, λαβόντες διαταγήν τῶν τουρκικῶν στρατιωτικῶν ἀρχῶν νά φύγωσιν εἰς τό ἐσωτερικόν τῆς Ἀργυρουπόλεως καί φοβηθέντες μή ἔμελλον καθ' ὁδόν νά σφαγῶσιν, καθ' ὅν τρόπον εἶδον σφαγέντας τούς Ἀρμενίους, ἐγκατέλειπον τάς κατοικίας των καί εἰσῆλθον εἰς τά δάση, ἐλπίζοντες νά σωθῶσι ἐκ ταχείας τινός προελάσεως τοῦ ρωσικοῦ στρατοῦ. Ἐκ τούτων, εἰς 6.000 ἀνερχομένων, 650 κατέφυγον εἰς τήν μονήν Bαζελῶνος, εἰς ἥν προϋπῆρχον καί ἄλλοι 1.500 ἐκ Tραπεζοῦντος πρόσφυγες, 1.200 εἰσῆλθον εἰς ἕν μέγα σπήλαιον τοῦ χωρίου «Kουνάκα» καί οἱ λοιποί διεσκορπίσθησαν εἰς τά ἀνά δάση σπήλαια καί τάς διαφόρους κρύπτας. Ἅπασαι αἱ οἰκίαι τῶν χωρίων τούτων ἐλεηλατήθησαν καί αἱ περιουσίαι διηρπάγησαν ὑπό τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ. Oἱ ἐν τῷ σπηλαίῳ τῆς Kουνάκας κρυβέντες, ἀναγκασθέντες ἐκ τῆς πείνης, μετά συνθηκολόγησιν, παρεδόθησαν. Ἐκ τούτων 26 γυναῖκες καί νεάνιδες, ἵνα ἀποφύγωσιν τήν ἀτίμωσιν, ἔρριψαν ἑαυτάς εἴς τινα ποταμόν κείμενον παρά τό χωρίον Γέφυρα καί παρά τάς προσπαθείας τῶν ἄλλων, πρός σωτηρίαν των, ἐπνίγησαν...».
Στίς 19.12.1916 καί στίς 2.1.1917 ὁ Aὐστριακός πρεσβευτής τῆς Kωνσταντινουπόλεως Johann von Pallavicini περιέγραψε στήν Bιέννη τά τελευταῖα γεγονότα τοῦ Πόντου πού ἀναφέρονταν στήν μαρτυρική Ἀμισό: «11 Δεκεμβρίου 1916. Λεηλατήθηκαν 5 ἑλληνικά χωριά, κατόπιν κάηκαν. Oἱ κάτοικοι ἐκτοπίσθηκαν. 12 Δεκεμβρίου 1916. Στά περίχωρα τῆς πόλης καίγονται χωριά. 14 Δεκεμβρίου 1916. Ὁλόκληρα χωριά καίγονται μαζί μέ τά σχολεῖα καί τίς ἐκκλησίες. 17 Δεκεμβρίου 1916. Στήν περιφέρεια Σαμψοῦντος ἔκαψαν 11 χωριά. Ἡ λεηλασία συνεχίζεται. Oἱ χωρικοί κακοποιοῦνται. 31 Δεκεμβρίου 1916. 18 περίπου χωριά κάηκαν ἐξ ὁλοκλήρου. 15 ἐν μέρει. 60 γυναῖκες περίπου βιάσθηκαν. Ἐλεηλάτησαν ἀκόμη καί ἐκκλησίες».
Ἐκτός ἀπό τούς διωγμούς, τίς ἐκτοπίσεις, τίς ἀγχόνες καί τήν ἰσοπέδωση τῶν ἑλληνικών χωριῶν τό διάστημα αὐτό ἔγιναν σέ ὅλη τήν περιοχή τοῦ Πόντου εὐρείας ἔκτασης προσπάθειες ἐξισλαμισμοῦ. Ἤδη τόν Δεκέμβριο τοῦ 1916 στά χωριά Παλτζάνα καί Tρούψη εἶχαν γίνει ἐξισλαμισμοί Ἑλληνίδων, οἱ ὁποῖες στήν συνέχεια κατέληξαν σέ τουρκικά χαρέμια. Ἀπό τίς 200 ἑλληνικές οἰκογένειες στό χωριό Kορατζά ἀπέμειναν μόνο 26 καί οἱ ἄλλες ἀφανίσθηκαν. Συνολικά, ἀπό τούς 51.660 Ἕλληνες κατοίκους τῆς ἐπαρχίας Kολωνείας ἔμεινε μόνο τό 1/3. Πολλοί ἀπό αὐτούς πού ἐπέζησαν, κυρίως γυναῖκες καί παιδιά, ἐξισλαμίσθηκαν μέ τήν βία.
Ἡ ἐπαρχία Ἀμασείας εἶχε πρό τοῦ πολέμου 136.768 ἑλληνικό πληθυσμό, 393 σχολεῖα, 12.360 μαθητές 493 διδασκάλους καί 498 ἐκκλησίες. Ἐκ τοῦ ὁλικοῦ πληθυσμοῦ 72.375 μετατοπίσθηκαν ἤ ἐξορίσθηκαν. Τό 70% αὐτῶν ἀπέθαναν στήν ἐξορία.
Οἱ 6.000 τῶν Ἑλλήνων κατοίκων τῆς Πάφρας, στόν δυτικό Πόντο, ἀποκλεισθέντες ἐντός τῶν ἐκκλησιῶν τῆς περιοχῆς παρεδόθησαν στό πῦρ καί ἐκάησαν. Mερικές ἐκ τῶν γυναικῶν ὁδηγήθηκαν στό ἐσωτερικό ἀπό τούς Τσέτες, οἱ ὁποῖοι, ἀφοῦ ἀσέλγησαν ἐπ’ αὐτῶν, τίς ἐθανάτωσαν. Mετά τό φρικῶδες τοῦτο ἔργο οἱ Τσέτες ἦλθαν στόν δῆμο Ἀλατσάμ, ὅπου παρέταξαν σέ γραμμή τούς 2.500 χριστιανούς κατοίκους καί τούς ἐθανάτωσαν ὅλους. Οἱ ἐκτοπισθέντες ἐθανατώθησαν στό ἐσωτερικό.
Kάθε λαός ἔχει δικαίωμα καί ἱερό χρέος νά θυμᾶται καί νά τιμᾶ τήν ἱστορία του. Νά γνωρίζει τά ἀδικήματα πού διαπράχθηκαν ἐναντίον του καί ἐναντίον τῶν ἄλλων λαῶν. Ἡ σημερινή πραγματικότητα δέν δικαιολογεῖ τήν ἄγνοια καί τήν λήθη. Ὅταν κανείς ἀργοπορεῖ ἀπέναντι στήν ἱστορία, αὐτή τόν ἐκδικεῖται. Ἡ μνήμη τῆς ἱστορίας καί ἡ ἀνάληψη τῆς ἱστορικῆς εὐθύνης προφυλάσσει ἀπό τά ἴδια τρομακτικά λάθη καί προσφέρει ἕνα δυναμικό μηνυμα λύτρωσης ὄχι μόνο στούς φυσικούς, ἀλλά καί τούς ἠθικούς αὐτουργούς τοῦ κακοῦ.
«Μακάριοι οἱ εἰρηνοποιοί, ὅτι αὐτοί υἱοί Θεοῦ κληθήσονται». «Δικαιοσύνην μάθετε οἱ ἐνοικοῦντες ἐπί τῆς γῆς». Αὐτοί οἱ λόγοι ἔρχονται στήν μνήμη τῆς καρδιᾶς μας ἀναλογιζόμενοι τό μήνυμα πού καλούμεθα νά δώσουμε σήμερα στόν κόσμο ὅλο, τούς Ἕλληνες καί τόν Ἑλληνισμό τῆς Διασπορᾶς, ἐν ὄψει τῆς ἱστορικῆς ἐπετείου τῶν 100 ἐτῶν ἀπό τῆς Μικρασιατικῆς Καταστροφῆς, ὡς ἀπόγονοι ἐκείνων πού θυσιάσθηκαν καί ἐμαρτύρησαν σέ ἀλησμόνητες Πατρίδες, ἐκείνων πού δημιούργησαν ἕναν ὑπέροχο καί μοναδικό οἰκουμενικό πολιτισμό, τόν ὁποῖο κληροδότησαν σέ μᾶς καί μέ τόσο ἀγῶνα μεταλαμπάδευσαν σέ τούτη τήν εὐλογημένη Πατρίδα οἱ Πρόσφυγες Ἕλληνες. Εἶναι ἐπιτακτική ἀνάγκη νά ἀγωνισθοῦμε γιά τήν εἰρήνη, τήν καταλλαγή, τήν συνύπαρξη τῶν λαῶν, τόν σεβασμό στίς θεμελιώδεις ἀνθρώπινες ἀρχές καί τήν ἐλευθερία. Ἡ Εὐρώπη καλεῖται σήμερα, ὅσο ποτέ ἄλλοτε, νά γνωρίσει τόν πόνο, τό αἷμα, τό δάκρυ, τήν μαρτυρική πορεία τῶν λαῶν της, νά διδαχθεῖ ἀπό τήν ἱστορία καί ἀπό τήν ἐφαρμογή γεωπολιτικῶν σχεδιασμῶν πού ἀναιροῦν ἤ ἀπειλοῦν τήν ἐλευθερία, τήν ζωή καί τήν ἀξιοπρέπεια τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Ὁ ὅρος διατυπώθηκε καί ἐνσωματώθηκε στό διεθνές δίκαιο τό 1948 ἀπό τόν Πολωνό Ράφαελ Λέμκιν, μέ σκοπό τήν νομική περιγραφή «μαζικῶν ἐγκλημάτων» ἀπό κυρίαρχες ἐξουσίες, μέ προσχεδιασμό, ὀργάνωση, συστηματικότητα καί μέ σκοπό τήν μεθοδευμένη ἐξολόθρευση, ὀλική ἤ μερική διαφόρων ἐθνικῶν, φυλετικῶν, θρησκευτικῶν ἤ ἄλλων μειονοτήτων καί ἔδωσε τό ἔναυσμα γιά τήν ἀνάπτυξη ἑνός εὐρύτερου ἐπιστημονικοῦ διαλόγου καί κοινωνικοῦ προβληματισμοῦ.
(2) Ὁ ἀκριβής ἀριθμός τῶν θυμάτων εἶναι δύσκολο νά ὑπολογισθεῖ, λόγῳ τῶν συνθηκῶν πού επικρατοῦσαν. Ὁ ἱστορικός Βλάσης Ἀγτζίδης ἀναφέρει: «Οἱ Ἕλληνες σέ ὅλη τήν ὀθωμανική αὐτοκρατορία, πρίν τήν ἔναρξη τῶν διωγμῶν, ἦταν περίπου 2 μέ 2.2 ἑκατομμύρια…Ὑπολογίζεται ὅτι ὁ ἀριθμός τῶν Ἑλλήνων πού χάθηκαν στήν περίοδο 1914-22, αὐτῶν πού ἀγνοεῖται ἡ τύχη τους, εἶναι τῆς τάξης τῶν 700.000-800.000, σέ ὅλη τήν ἔκταση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας».
(3) 1876-1944. Γάλλος μηχανικός καί ἐρασιτέχνης ἀρχαιολόγος πού ἔζησε τήν βία καί τίς ὠμότητες στήν Φώκαια.
