Ο διοικητικός σύνδεσμος της Εκκλησίας της Ελλάδας προς τη Ρώμη την είχε λανθανόντως αποξενώσει από τις υπόλοιπες ελληνικές Εκκλησίες και την κράτησε μακριά από την αναπτυχθείσα σ? αυτές πνευματική κίνηση και ζωή. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός, ότι καθ? όλη την περίοδο, κατά την οποία η εξαρχία Θεσσαλονίκης, διοικητικό κέντρο όλων των επαρχιών της Εκκλησίας της Ελλάδας, υπαγόταν στη δικαιοδοσία της Ρώμης, δεν αναπτύχθηκε καμμία αξιόλογη πνευματική και θρησκευτική κίνηση στο κέντρο της Εκκλησίας, τη Θεσσαλονίκη, ακόμη δε λιγότερο στην Κόρινθο, την Αθήνα και αλλού στην Ελλάδα. Με τη διοικητική όμως ένωση της Εκκλησίας της Ελλάδας προς το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως τα πράγματα άρχισαν να μεταβάλλονται προς το καλύτερο.

Η Ελλάδα και η Εκκλησία της προκαλούν έκτοτε την προσοχή των αυτοκρατόρων της Κωνσταντινουπόλεως, από τους οποίους μερικοί άρχισαν να επισκέπτονται και προσωπικά πολλές πόλεις, ιδιαίτερα δε εκείνη των Αθηνών. Μετά την επίσκεψη του Κώνσταντα Β΄, το 652, όταν δίδασκε στην Αθήνα ο Ταρσέας Θεόδωρος, ο οποίος συνόδευσε τον αυτοκράτορα στη Ρώμη και κατόπιν έγινε αρχιεπίσκοπος Κανταυρυγίας ( ? 690), επισκέφθηκε το 1019 την ένδοξη πόλη ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος (963-1028), για να δοξολογήσει τον Θεό στον ναό του Παρθενώνα μετά τους θριάμβους του κατά των Βουλγάρων. Οι Βούλγαροι, υπό τον τσάρο Σαμουήλ, μετά από δεκαετείς πολέμους (977-986) είχαν κατορθώσει να ιδρύσουν μεγάλο Κράτος, το οποίο επεκτάθηκε ανά τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία μέχρι και αυτόν τον Ισθμό. Το Κράτος αυτό κατέλυσε μετά από τεσσαρακονταετείς σκληρούς αγώνες ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος και απελευθέρωσε έτσι τις ελληνικές χώρες. Από τα στενά της Κρέσνας στη Μακεδονία, όπου συνέτριψε οριστικά τον Σαμουήλ, ο αυτοκράτορας κατέβηκε με θριαμβευτική πορεία προς την Αθήνα, μετά δε τη δοξολογία στον ναό της Θεοτόκου στον Παρθενώνα απέπλευσε από τον Πειραιά προς την Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε δεκτός σε ατμόσφαιρα θριάμβου. Ο Βασίλειος, εκτός των άλλων αναθημάτων, προσέφερε στον ναό και διάφορα πολυτελή σκεύη, ανάμεσα σ τά οποία μία χρυσή περιστερά, που αναρτήθηκε πάνω από την αγία Τράπεζα και μία λυχνία έξοχης τέχνης. Έκτοτε ιδρύθηκαν πολλοί ναοί στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη και άλλου.

Από τη Θεσσαλονίκη προέρχονταν οι δύο αδελφοί Κύριλλος και Μεθόδιος, οι οποίοι συνεργάσθηκαν με τον Φώτιο, πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, στη διάδοση του Χριστιανισμού στους σλαβικούς λαούς και επινόησαν τη σλαβική γραφή η οποία χρησίμευσε ως όργανο για τη διάδοση του Χριστιανισμού σ? αυτούς. Περί την εποχή εκείνη διέπρεπε ο άγιος Θεόκλητος, επίσκοπος Λακεδαιμονίας, ο οποίος είχε εισέλθει στις τάξεις του μοναχικού βίου από τη νεαρή ηλικία και δέχθηκε το επισκοπικό αξίωμα μετά από πιέσεις των κατοίκων της Λακεδαιμονίας (Σπάρτης) 28 . Ήταν ήδη επίσκοπος κατά τα έτη 869-870 και συμμετείχε στα επί της πατριαρχίας του Φωτίου γεγονότα, τα οποία προκάλεσε η επέμβαση των δυτικών στην Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως, ταχθείς με το μέρος του Ιγνατίου. Στη Λακεδαιμονία η δράση του αγίου Θεοκλήτου υπέρ των πασχόντων και των αδικουμένων προκάλεσε και εξέγερση κάποιων αρχόντων, οι οποίοι τον απομάκρυναν της επισκοπής. Ο λαός όμως τον επανέφερε. Ο διάδοχος του Αντώνιος συμμετείχε στη σύνοδο που συγκροτήθηκε από τον Φώτιο το 879 στην Κωνσταντινούπολη. Σύγχρονος ήταν και ο Ιωάννης Ευβοίας, ο οποίος διακρίθηκε ως εκκλησιαστικός συγγραφέας. Της συνόδου του 879 μετέσχε και ο Αθηνών Νικήτας, ο οποίος ταυτίζεται προς τον ομώνυμο συγγραφέα Νικήτα Δαυίδ Παφλαγόνα (? 881), άλλοι δε ιεράρχες των Αθηνών συμμετείχαν επίσης σε συνόδους που συγκλήθηκαν αργότερα στην Κωνσταντινούπολη για την επίλυση γενικών εκκλησιαστικών ζητημάτων. Το 920 ο άγιος Πέτρος επίσκοπος ?ργους (1- 3

Μαΐου των ετών 922-924) μετείχε στη σύνοδο που συνήλθε στην Κωνσταντινούπολη και υπέγραψε τον εκδοθέντα «Τόμο», με τον οποίο ειρήνευσαν και διηλλάγησαν οι ένεκα του δ΄ γάμου του βασιλέα Λέοντα ΣΤ΄ του Σοφού (886-912) διαιρεθέντες. Μετά την επιστροφή του ο άγιος Πέτρος κήδευσε με τους κληρικούς του και πολλούς λαϊκούς, όπως τον όσιο Θεοδόσιο τον νέο, ο οποίος καταγόταν από την Αθήνα και είχε ασκήσει στη Μηδέα της Αργολίδας, είχε δε χειροτονηθεί σε πρεσβύτερο από τον ίδιο τον άγιο Πέτρο 29 . Περί τα μέσα του ΙΑ΄ αιώνα (1054) επήλθε το σχίσμα της δυτικής Εκκλησίας, αλλά η Εκκλησία της Ελλάδας, η οποία δεν είχε πλέον κάποιον δεσμό μαζί της και ήταν ενωμένη όχι μόνο διοικητικά, αλλά και δογματικά προς την Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως, δεν παρασύρθηκε στο αξιοθρήνητο σχίσμα. Μεταξύ των Αθηναίων ιεραρχών της εποχής αυτής διακρίθηκαν ιδιαίτερα ο Μιχαήλ Α΄ (? 1030), ο Γεώργιος Β΄ (1145-1160), ο οποίος συμμετείχε στη συγκληθείσα στο παλάτι των Βλαχερνών επί Μανουήλ Κομνηνού «Σύνοδον Εκκλησίας Ελληνικής» και ο Νικόλαος Αγιοθεοδωρίτης (1166-1175). Ο Νικόλαος, ο οποίος διακρινόταν για τη μεγάλη του παιδεία συμμετείχε επίσης σε όλα τα γενικότερα ζητήματα της εποχής και στις συγκροτούμενες στην Κωνσταντινούπολη συνόδους. Μετά τον θάνατό του στην Αθήνα διακομίσθηκε δια της Θεσσαλονίκης στην Κωνσταντινούπολη, όπου επιταφίους λόγους απήγγειλαν προς αυτόν ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης και ο Ευθύμιος Τορνίκης αντίστοιχα. Παράλληλα, κληρικοί από την Ελλάδα καταλάμβαναν εξέχοντες αρχιερατικούς θρόνους σε άλλες επαρχίες, όπως ο καταγόμενος από την Αθήνα αρχιεπίσκοπος Σιναίου Ιωάννης. Αθηναίος ήταν και ο εργασθείς στην Κρήτη λόγιος Κωνσταντίνος Ταρσίτης (1129).

Κατά τον ΙΒ΄ αιώνα διέπρεψαν ο περίφημος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης (1175-1194) και ο Μιχαήλ Χωνιάτης Ακομινάτος Αθηνών (1118-1120). Ο Ευστάθιος γεννήθηκε και εκπαιδεύθηκε στην Κωνσταντινούπολη, χρημάτισε δε μοναχός και ακολούθως διάκονος στον ναό της του Θεού Σοφίας. Διέπρεψε ως διδάσκαλος της ρητορικής, αργότερα δε χειροτονήθηκε επίσκοπος Μύρων (1147) και προήχθη στην αρχιεπισκοπή Θεσσαλονίκης (1175). Μετέσχε στην επίλυση των γενικότερων εκκλησιαστικών ζητημάτων, διόρθωσε πολλά κακώς κείμενα στην εσωτερική ζωή της Εκκλησίας και των μονών, υποστήριξε με γενναιότητα το πνευματικό του ποίμνιο κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς (1185), έχοντας δε ανεξάρτητο φρόνημα δεν δίστασε να διαφωνήσει και προς τον αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό, ο οποίος είχε ζητήσει την τροποποίηση των διατάξεων που αφορούσαν στην επιστροφή στον Χριστιανισμό των εξωμοτών στον Μωαμεθανισμό. Ο Ευστάθιος εκοιμήθη στη Θεσσαλονίκη το 1193.

Ο Μιχαήλ Χωνιάτης ή, όπως επικράτησε, να καλείται, Ακομινάτος, γεννήθηκε περί το 1140 στις Χώναις ή Κολοσσές της Μικράς Ασίας και μορφώθηκε στην Κωνσταντινούπολη με τον μικρότερο αδελφό του Νικήτα Χωνιάτη, όπου είχε διδάσκαλο του και τον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης. Εξελέγη μητροπολίτης Αθηνών το 1181, υπεράσπισε τον λαό του από τους άπληστους υπαλλήλους και εισπράκτορες των φόρων, καθώς και από τις συνεχείς επιδρομές των ληστοπειρατών, οι οποίοι είχαν ως ορμητήριο τους την Αίγινα. Ο Ευστάθιος στους λόγους του παραθέτει πολλές λεπτομέρειες περί της καθόλου ζωής και της καταστάσεως της πόλεως και των κατοίκων της. Είχε την έδρα του στην Ακρόπολη, όπου ευρισκόταν το επισκοπείο, και μιλούσε συνήθως στον αφιερωμένο στην τιμή της Παναγίας της «Αθηνιώτισσας» ναό του Παρθενώνα, τον οποίο ονόμαζε «τέμενος περικαλλές, ευφεγγές, ανάκτορο της φωτοδόχου Παρθένου και φωτοδότιδος χάριεν, του λάμψαντος εξ αυτής αληθινού φωτός άγιον σκήνωμα». Ετελείτο μάλιστα κάθε χρόνο μεγάλη πανήγυρις («παγκόσμιος της Θεοτόκου πανήγυρις»), στην οποία προσέρχονταν «οι απανταχόθεν λαοί». Ο ευσεβής ιεράρχης παρεπονείτο ότι ο λαός δεν έδειχνε προθυμία περί τα θεία και διατελούσε σε αμάθεια, γεγονός που τον έθλιβε ιδιαίτερα και το τόνιζε γράφοντας προς τους φίλους του. Σε κάποιο ποίημα του έλεγε «οικών Αθήνας ουκ Αθήνας που βλέπω». Μεταβεβλημένος σε χριστιανικό ναό ήταν και ο ναός της Απτέρου Νίκης, το δε θησείο ήταν ναός του αγίου Γεωργίου και σ? αυτό υπήρχαν μονές ανδρών και γυναικών. Στα ερείπια του ναού του Ολυμπίου Διός υπήρχε ναΐδριο του αγίου Ιωάννη, πάνω δε στους κίονες έζησε στυλίτης μοναχός. Πλήθος ναών κοσμούσε την πόλη των Αθηνών, ανάμεσα στους οποίους διακρίνονταν οι της Καπνικαρέας, της Γοργοεπηκόου, της αγίας Ειρήνης και των αγίων Θεοδώρων.

Έξω από την πόλη των Αθηνών ευρισκόταν ο ναός του Αθηναίου μάρτυρα Λεωνίδη. Μεταξύ των ναών της Αττικής διακρίνονταν εκείνοι του αγίου Ιωάννου του Κυνηγού στον Υμηττό και της Καισαριανής. Ο Μιχαήλ Χωνιάτης ήλεγχε τον τότε ηγούμενο της Καισαριανής ως σφετεριζόμενο ξένα περιουσιακά στοιχεία, υπήρχαν όμως και διακεκριμένοι μοναχοί στην Αθήνα, όπως ο αρχιμανδρίτης Νεόφυτος, τον οποίο εγκωμίασε με επιτάφιο ο Ακομινάτος. Ο Νεόφυτος στα πλαίσια της μέριμνας που επεδείκνυε για τον λαό μεσίτευσε πολλές φορές υπέρ αυτού με υπομνήματα προς τους αυτοκράτορες, μετέβη μάλιστα και ο ίδιος στην Κωνσταντινούπολη (1187). Από τα συγγράμματά του μαθαίνουμε ότι στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας ευρισκόταν πάντοτε αποκρισιάριος του μητροπολίτη Αθηνών στον Οικουμενικό πατριάρχη, ο οποίος είχε την επιμέλεια των εκκλησιαστικών, αλλά και των λοιπών ζητημάτων της πόλεως των Αθηνών. Ο Μιχαήλ υπεδείκνυε τις ανάγκες της πόλεως σε κάθε επίσημο που ερχόταν από την Κωνσταντινούπολη, όπως έκανε προς τον νέο πραίτωρα της Ελλάδας Νικηφόρο Προσούχ (1182), προς τον μέγα δούκα (αρχιναύαρχο) Μιχαήλ Στρυφνό, προς τον γυναικάδελφο του Αλεξίου Γ΄ (1195-1203) Βασίλειο Καματηρό και άλλους. Όταν δε το 1203 ο Λέων Σγουρός, ο οποίος είχε ιδρύσει ανεξάρτητη ηγεμονία στην Πελοπόννησο, προσπάθησε να καταλάβει την Αθήνα και πολιόρκησε την Ακρόπολη, ο Μιχαήλ Ακομινάτος υπεράσπισε την πόλη και ανάγκασε τον επιδρομέα να υποχωρήσει. Δικαίως λοιπόν επήνεσε την αξιοθαύμαστη και πολυμερή δράση του ιεράρχη των Αθηνών ο Ευθύμιος Μαλάκης, σύγχρονος επίσκοπος Νέων Πατρών (Υπάτης), ο οποίος διακρίθηκε ως συγγραφέας 30 . Περί την εποχή αυτή διακρίνονταν αρκετοί εκκλησιαστικοί και λόγιοι άνδρες, όπως ο Γεώργιος Κουφαράς, αρχιεπίσκοπος Κερκύρας (περί το 1180), συντάκτης έργων κατά Λατίνων και επιστολών προς επισήμους άνδρες, ανάμεσα στους οποίους και ο αυτοκράτορας της Γερμανίας Φρειδερίκος Βαρβαρόσσα, ο Γεώργιος Βαρδάνης, μεταγενέστερος του Γεωργίου αρχιεπίσκοπος Κερκύρας (περί τα έτη 1222-1226), ο Κορίνθου Γεώργιος Μαλάκης, ο Βασίλειος Πεδιαδίτης, ο Ναυπάκτου Ιωάννης Απόκαυκος και άλλοι. Με τη δράση τέτοιων ανδρών παρεχόταν η ελπίδα ότι η Εκκλησία της Ελλάδας μπορούσε να εισέλθει σε στάδιο μεγάλης αναπτύξεως. Αλλά, δυστυχώς, η επιδρομή των σταυροφόρων ανέκοψε κάθε ζωή και πνευματική κίνηση στους κόλπους της.

28. Nikos A. Bees, Vie de Saint Theoclete, eveque de Lacedemone, Δορπάτη 1916. Σε κάποιο ναΐδριο στη μονή Καστρίου της Λακεδαιμονίας σώζεται σε κάποιο τοίχο μία εικόνα με την επιγραφή «Ο άγιος Θεόκλητος Λακεδαιμονίας».

29. Τ ον βίο του οσίου Θεοδοσίου του νέου συνέγραψε ο Νικόλαος Μαλαξός (? μετά το 1573 και προ του 1594), «Νέον εκλόγιον», έκδ. 1803, σ. 183 εξ. Η ασματική ακολουθία του αγίου εκδόθηκε στο Ναύπλιο το 1888 και στην Αθήνα το 1925. Πρβλ . Bibliographie des Acolouthies grecques, Bruxelles, 1926, σ . 281. Ο δε βίος του αγίου Πέτρου ?ργους δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στή συλλογή Novae Patrum bibliothecae ab Ang . Maio Card . Collectae , tom IX , ed . a Josepho Cozza - Luzi , Romae 1888, pars III , IX , σ. 1-17 με λατινική μετάφραση. Πρβλ. Χρήστου Παπαοικονόμου, Ο πολιούχος του ?ργους άγιος Πέτρος ?ργους ο θαυματουργός, εν Αθήναις 1908, καθώς και τις σχετικές παρατηρήσεις Νίκου Α.Βέη, στα «Ελληνικά», Α΄ (1928), σ. 348-349.

30. Κ.Γ . Μπόνη, Ευθυμίου του Μαλάκη, Μητροπολίτου Νέων Πατρών (Υπάτης), Τα σωζόμενα, Αθήναι 1937. [Του αυτού, Ευθυμίου του Μαλάκη, μητροπολίτου Νέων Πατρών (Υπάτης) δυο εγκωμιαστικοί λόγοι, νυν το πρώτον εκδιδόμενοι, εις τον αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνόν (1143/80), «Θεολογία», ΙΘ΄ (1941-1948), σ. 523, 708, Κ΄ (1949), σ., 140, 280].