Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΒΛΑΧΟΦΩΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821
Τοῦ Μιχαήλ Γ. Τρίτου, Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου

Οἱ Βλαχόφωνοι Ἕλληνες, οἱ ὁποῖοι πρωτοστάτησαν σέ ὅλους τούς ἐθνικούς ἀγῶνες, δέν ἦταν δυνατόν νά ἀπουσιάσουν ἀπό τήν προετοιμασία καί διεξαγωγή τοῦ μεγάλου ἀγώνα τῆς ἐθνικῆς μας παλιγγενεσίας. Ἡ συμβολή τους στή θετική ἔκβαση τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 ὑπῆρξε πολύπλευρη καί πολυδιάστατη. Σέ ὅλη τή διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας ὁ Βλαχόφωνος Ἑλληνισμός ἔδωσε ἐθνικούς ἀγωνιστές, διδασκάλους τοῦ Γένους, ἐθνικούς εὐεργέτες καί νεομάρτυρες ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας μας, οἱ ὁποῖοι πρόσφεραν τά πάντα γιά νά ἔλθει τό "ποθούμενον".

Προεπαναστατικά, τό σύνολο σχεδόν τῶν κλεφταρματωλῶν ἦσαν Βλαχόφωνοι. Ἀπό τήν ἀντίσταση τῶν Βλαχοφώνων κατά τοῦ Τούρκου κατακτητῆ ἀναφέρουμε τίς ἐπαναστατικές πρωτοβουλίες τοῦ Καραμιχάλη στόν Ὄλυμπο τό 1489, τῶν βορειοηπειρωτῶν τό 1752 μέ τόν Ματθαῖο Παπαγιάννη καί τόν Ἀρχιεπίσκοπο Ἀχρίδος Ἰωακείμ καί τήν ἐξέγερση τοῦ Μητροπολίτου Λαρίσης Διονυσίου τοῦ Φιλοσόφου, στήν ὁποία πῆραν μέρος οἱ βλαχόφωνοι τῆς Πίνδου.

Πρέπει νά σημειωθεῖ ὅτι ὁ Διονύσιος εἶχε ἔλθει σέ συνεννόηση μέ τούς Ἀνδεγανούς τῆς Σικελίας καί τόν βλαχοζαγορίσιας ἠπειρωτικῆς καταγωγῆς ἡγεμόνα τῶν Παριστρίων ἡγεμονιῶν Μιχαήλ τόν Γενναῖο, ὁ ὁποῖος τό 1600 εἶχε ξεσηκώσει τά Βαλκάνια μέ τή βοήθεια τοῦ Μητροπολίτου Τυρνόβου Διονυσίου.

Ἐντυπωσιακή ὑπῆρξε ἡ συμμετοχή τῶν Βλαχοφώνων στή Φιλική Ἑταιρεία. Ἐνδεικτικά ἀναφέρουμε τά ὀνόματα τῶν Μετσοβιτῶν Φιλικῶν Δημ. Ἵπατρου, Ἀναστ. Μανάκη, Ἰωάν. Γκαδέλου, Ἀποστ. Χατζῆ, Δημ. Τζίμα, Ἰωάν. Τσάπου καί Δημ. Ζαμάνη, ὁ ὁποῖος διέθεσε ὁλόκληρη τήν περιουσία του γιά τή Φιλική Ἑταιρεία. Δεκάδες Φιλικοί κατάγονταν καί ἀπό μικρά ἀκόμη βλαχοχώρια, ὅπως Συρράκο καί Καλαρρύτες.

Ἐξίσου ἐνδιαφέρουσα, ἐνεργός καί μαζική ὑπῆρξε ἡ δράση τους στή διάρκεια τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 μέ τήν πολύπλευρη προσφορά τοῦ Ρήγα Φεραίου, τό ὁλοκαύτωμα τοῦ Γεωργάκη Ὀλύμπιου, τοῦ Γιάννη Φαρμάκη, τῶν Κασομούληδων, τοῦ Χριστόδουλου Χατζηπέτρου, τοῦ Θεοδωράκη Γρίβα, τοῦ Ἰωάννη Κωλέττη, τῶν Δαρβάρηδων καί τόσων ἄλλων. Σημαντική ὑπῆρξε καί ἡ προσφορά τῶν Παλάσκα καί Κωλέττη στόν ἐκσυγχρονισμό τοῦ ἑλληνικοῦ πολεμικοῦ στόλου. Δικαιολογημένα ὁ Edmond de Belle, τονίζει ὅτι οἱ Βλαχόφωνοι "ἀρχίζουν τόν ἀγώνα τῆς ἀνεξαρτησίας. Ἐφεξῆς αὐτοί παρέχουν στήν Ἑλλάδα περίφημους ἀρχηγούς. Οἱ δέ Βλάχοι μέ τίς δωρεές τους συμβάλλουν στήν ἐξάπλωση τῆς Μεγάλης Ἰδέας...".

Ἀξιοθαύμαστη ἦταν ἡ ἐπίδοση τῶν Βλαχοφώνων καί στόν τομέα τῆς παιδείας. Σέ ὅλα τά βλαχόφωνα χωριά λειτούργησαν ὑποδειγματικά σχολεῖα ὅλων τῶν βαθμίδων. Ξεχωριστή θέση στόν τομέα αὐτό κατέχει ἡ ἱστορική, βλαχόφωνη πόλη τῆς Μοσχοπόλεως, ὅπου στούς ιζ´ καί ιη´ αἰῶνες λειτούργησαν Ἑλληνική Ἀκαδημία καί Ἑλληνικό Τυπογραφεῖο, τό δεύτερο στήν Τουρκοκρατούμενη Ἑλλάδα μετά τή Σχολή τοῦ Γένους στήν Κωνσταντινούπολη.

Στά σχολεῖα τῆς Μοσχοπόλεως δίδαξαν ἀριστεῖς τῶν Ἑλληνικῶν γραμμάτων. Οἱ δάσκαλοι αὐτοί δέν ἦσαν μόνον φιλόσοφοι καί λόγιοι. Ἦσαν κυρίως ἀπόστολοι τῆς ἐθνεγερσίας, πού μεταλαμπάδευαν στούς μαθητές τους, πέραν τῶν γραμματικῶν γνώσεων, τούς καημούς καί τούς πόθους γιά τήν ἐθνική ἀνάσταση. Ἡ "Νέα Ἀκαδημία" ἀπέβη ἕνα ἀπό τά σπουδαιότερα πνευματικά κέντρα τοῦ ὑποδούλου ἑλληνισμοῦ καί δίκαια ἀποκλήθηκε "ἄκρος στολισμός τῆς πολιτείας, εὐκοσμία τῶν ἠθῶν, τό φῶς τῆς Ἐκκλησίας".

Διαπρεπεῖς διδάσκαλοι τοῦ Γένους καί λόγιοι τῶν χρόνων τῆς Τουρκοκρατίας ἦσαν Βλαχόφωνοι. Ἀντιπροσωπευτικά ἀναφέρουμε τόν μετσοβίτη Νικόλαο Κύρκον ἤ Τζαρζούλη καί τόν μοσχοπολίτη Νεκτάριο Τέρπο.

Ὁ πρῶτος δέν ὑπῆρξε μόνον ἀξιόλογος διδάσκαλος, ἀλλά καί ἕνας πολυγραφότατος συγγραφέας. Τά ἔργα του εἶναι ποικίλου περιεχομένου, ὅπως ἑρμηνευτικά, φιλοσοφικά, μεταφράσεις, λόγοι, ἐπιστολές καί διάφορα ἄρθρα, πού ἀναφέρονται στίς μαθηματικές καί φυσικές ἐπιστῆμες. Στήν Ἀθωνιάδα Σχολή, ὅπου δίδαξε γιά ἕνα μονάχα χρόνο (1759-1760) φιλοσοφικά μαθήματα, εἶχε ὡς μαθητή του τόν Κοσμᾶ τόν Αἰτωλό, ὁ ὁποῖος δέχθηκε πλούσια τήν ἐπίδρασή του, κυρίως σέ ὅ,τι ἀφοροῦσε τήν ἐθνική ἀναγέννηση καί τή Μεγάλη Ἰδέα. Γενικά, ὁ Νικόλαος Τζαρτζούλης ὑπῆρξε κορυφαία μορφή τῆς ἑλληνικῆς διανοήσεως, πού πρωτοστάτησε στήν πνευματική κίνηση τοῦ ιη´ αἰ. Προσφυέστατα ὁμολογεῖται ὅτι "ἡ ἐπιστημονική του κατάρτισις καί ἡ διδασκαλική του δρᾶσις ἀποτελοῦν σταθμόν εἰς τήν ἱστορίαν τῶν προσπαθειῶν πρός ἐξύψωσιν τοῦ ὑποδούλου Ἑλληνικοῦ Γένους". Δικαιολογημένα ὁ Ἰώσηπος Μοισιόδαξ τόν θεωροῦσε ἰσάξιο τοῦ Εὐγενίου Βουλγάρεως καί τοῦ Νικηφόρου Θεοτόκη.

Ὁ δεύτερος, ὁ Νεκτάριος Τέρπος ἀνήκει στούς λογίους καί ἐναρέτους κληρικούς, πού διακρίθηκαν στά μέσα τῆς ιη´ ἑκατονταετηρίδος. Μέ τούς ἀγῶνες καί τή γενικότερη πνευματική του δραστηριότητα συνέβαλε ἀποφασιστικά στήν ἀνάσχεση τοῦ κύματος τοῦ ἐξισλαμισμοῦ καί στήν ἀποφυγή τοῦ ἐκτουρκισμοῦ στίς ΒΔ ἀκριτικές περιοχές τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου. Ὑπῆρξε πρόδρομος καί πνευματικός πατέρας τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, ὁ ὁποῖος ἔδρασε στά ἴδια μέρη, στά ὁποῖα καί ἐκεῖνος ἀγωνίστηκε καί τοῦ ὁποίου τό ἔργο συνέχισε καί ὁλοκλήρωσε.

Τό ἔργο του "Πίστις" γαλούχησε καί ἐμψύχωσε τούς σκλαβωμένους ραγιάδες. Τό πολύτιμο αὐτό βιβλίο κυκλοφόρησε σέ πολλές ἐκδόσεις. Ἀπό αὐτές γνωρίζουμε ἐννέα, πού ἐκδόθηκαν στό διάστημα 1732 μέχρι καί τοῦ 1818. Πρέπει νά σημειωθεῖ ὅτι ἡ τελευταία γνωστή ἔκδοση ἔγινε τίς παραμονές τῆς ἐθνεγερσίας (1818). Μοναδικό φαινόμενο κυκλοφορίας σ' ὁλόκληρη τή νεοελληνική βιβλιογραφία. Ἄν ἐξαιρέσει κανείς τό θούρειο τοῦ Ρήγα, κανένα ἄλλο νεοελληνικό βιβλίο, δέν εἶχε τόσο μεγάλη καί εὐρύτατη κυκλοφορία μέ τόσες πολλές ἐκδόσεις, ὅσες "ἡ Πίστις" τοῦ Νεκταρίου Τέρπου.

Ἀναμφίβολα, ὁ Τέρπος ἀνήκει στούς μεγάλους ἀγωνιστές τῶν χρόνων τῆς σκλαβιᾶς. Ἡ δράση του ὑπῆρξε ἀξιοζήλευτη. Πρόβαλε μέ πάθος τήν ὀρθόδοξη πίστη καί τήν ἰδέα τῆς ἐθνικῆς ἐλευθερίας. Τόνωσε τό ἐθνικό φρόνημα τῶν καταπτοημένων ραγιάδων. Καυτηρίασε μέ σκληρές ἐκφράσεις τίς ἀθρόες ἀλλαξοπιστίες καί ποτέ δέν συμβιβάστηκε μέ τό φαινόμενο τοῦ κρυπτοχριστιανισμοῦ, τό ὁποῖο θεωροῦσε νόθο κατάσταση καί ἀδυναμία εὐθείας καί πεπαρησιασμένης ὁμολογίας τῆς ἀλήθειας. Ὁ ἀνοιχτός ἀγώνας του κατά τῆς τυραννίας καί τοῦ μωαμεθανισμοῦ εἶναι μοναδικό φαινόμενο σέ ὁλόκληρη τήν Τουρκοκρατία, ἀφοῦ οἱ μετέπειτα ἐθνεγέρτες, ὅπως ὁ Ρήγας, ὁ Κοραῆς καί ὁ Ἀνώνυμος Ἕλληνας κρύφτηκαν πίσω ἀπό τήν ἀνωνυμία καί χρησιμοποίησαν ψευδώνυμα.

Ἀλλά καί στόν τομέα τῆς κοινωνικῆς εὐποιΐας οἱ Βλαχόφωνοι ἦσαν πρωτοπόροι. Βλαχόφωνοι ἦσαν οἱ Μεγάλοι Ἐθνικοί Εὐεργέτες Σίνας, Ζάππας, Μπάγκας, Ἀβέρωφ, Τοσίτσας, Στουρνάρας κ.ἄ. Ὅλοι αὐτοί τά πλούτη πού ἀπέκτησαν στήν Αὐστρία, Οὐγγαρία, Ρωσία, Αἴγυπτο, Ρουμανία καί ὁπουδήποτε ἀλλοῦ τά ἄφησαν στήν Ἑλλάδα καί ὄχι ἐκεῖ, γιά νά μᾶς κληροδοτήσουν περίλαμπρα μνημεῖα πολιτισμοῦ, ὅπως τό Παναθηναϊκό Στάδιο, τό Ἐθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνεῖο, τήν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, τό Ἐθνικό Ἀστεροσκοπεῖο, τό Ζάππειο Μέγαρο, τή Σχολή Εὐελπίδων, τό θωρηκτό "Ἀβέρωφ" καί τόσα ἄλλα.

Μέ τίς προσφορές τους αὐτές οἱ Βλαχόφωνοι Ἐθνικοί Εὐεργέτες συνέβαλαν ἀποφασιστικά στήν ἐπιβίωση τοῦ Γένους, στήν πνευματική του ἀναγέννηση καί τήν πολιτική του ἀποκατάσταση. Πέραν ἀπό τήν κάλυψη τῶν στοιχειωδῶν ἀναγκῶν ἔδωσαν προτεραιότητα στήν ἀνάπτυξη τῆς Παιδείας καί ἔγιναν οἱ κατεξοχήν τροφοί καί στυλοβάτες τοῦ Ἑλληνικοῦ διαφωτισμοῦ. Κατά τόν Berard οἱ βλαχόφωνοι Ἐθνικοί Εὐεργέτες "μέ τό πουγκί καί μέ τό αἷμα τους ἀγωνίστηκαν καί ἔφτιαξαν τό νέο ἑλληνικό κράτος καί ἔγιναν οἱ μεγαλύτεροι εὐεργέτες τοῦ Γένους".

Τέλος, μεγάλο μερίδιο στήν ἐθνική μας ἀπελευθέρωση ἔχουν καί οἱ Βλαχόφωνοι νεομάρτυρες, οἱ ὁποῖοι μέ τή μαρτυρική θυσία τῆς ζωῆς τους ἀνέκοψαν τό κύμα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ καί ἀποφεύχθηκε ὁ ἐκτουρκισμός. Οἱ Βλαχόφωνοι νεομάρτυρες ἔγιναν σύμβολα ἀντιστάσεως τοῦ λαοῦ, στέργιωσαν τήν πίστη τῶν ραγιάδων καί ἔδωσαν ἐλπίδες καινούργιας ζωῆς. Τό πνεῦμα τῆς αὐτοθυσίας τους παραδειγμάτιζε τό λαό, τόνωνε τό φρόνημά του καί γιγάντωνε τήν ἐθνική του συνείδηση. Τό ἀξιοθαύμαστο παράδειγμά τους ἀπέβη καινούργια πηγή πνευματικῆς ἐνδυναμώσεως τῶν χριστιανῶν στόν ἀγώνα γιά τή διατήρηση τῆς θρησκευτικῆς καί ἐθνικῆς ἐλευθερίας. Στήν κατηγορία αὐτή τῶν μαρτύρων ἀνήκουν ὁ Νικόλαος ἐκ Μετσόβου, ὁ Δημήτριος ἐκ Σαμαρίνης καί ὁ Νικόδημος ἐξ Ἐλμπασάν.

Ὁ νεομάρτυς Νικόλαος γεννήθηκε στό Μέτσοβο τῆς Ἠπείρου. Σέ νεαρή ἡλικία πῆγε στά Τρίκαλα, ὅπου ἐργαζόταν σέ τούρκικο ἀρτοποιεῖο. Ὕστερα ἀπό δύο ἀλλεπάλληλες ἀλλαξοπιστήσεις ἔδωσε τήν "καλήν μαρτυρίαν Ἰησοῦ Χριστοῦ" τήν 17 Μαΐου 1617 πάνω στή φωτιά στήν κεντρική ἀγορά τῶν Τρικάλων. Η κάρα του εἶναι ἀποθησαυρισμένη στήν Ἱερά Μονή Βαρλαάμ τῶν Μετεώρων, εὐωδιάζουσα καί θαυματουργοῦσα.

Ὁ νεομάρτυς Δημήτριος γεννήθηκε στή Σαμαρίνα στά τέλη τοῦ ιη´ αἰ. Σέ νεαρή ἡλικία ἐκάρη μοναχός στήν Ἱερά Μονή Ἁγίας Παρασκευῆς τῆς γενέτειράς του. Ὡς μοναχός ἀκολούθησε τόν ὀνομαστό ἁρματωλό τῶν Χασίων Παπα-Θύμιο Βλαχάβα, στούς ἀγῶνες τοῦ ὁποίου πῆρε ἐνεργό μέρος. Περιόδευσε διάφορα μέρη τῆς Ἠπείρου καί Θεσσαλίας, ἐμψυχώνοντας τούς τρομοκρατημένους ραγιάδες καί εὐαγγελιζόμενος τό ζείδωρο μήνυμα τῆς ἐθνικῆς ἐλευθερίας. Καταγγέλθηκε ὡς δημεγέρτης καί γι' αὐτό συνελήφθη μαζί μέ τόν Βλαχάβα. Δέσμιος ὁδηγήθηκε μπροστά στόν Ἀλῆ Πασᾶ τῶν Ἰωαννίνων. Τήν σύλληψη, ἀνάκριση καί ὅλες τίς φάσεις τοῦ μαρτυρίου του περιγράφει ὁ Pouqueville, ὁ ὁποῖος ἦταν πρόξενος στά Ἰωάννινα. Μαρτύρησε μέ ἐντοιχισμό στά Ἰωάννινα, τήν 18 Αὐγούστου 1808. Ἡ μνήμη του τιμᾶται τήν 18 Αὐγούστου.

Ὁ νεομάρτυς Νικόδημος γεννήθηκε στό Ἐλμπασάν τῆς Ἀλβανίας. Πρώην ἐξωμότης, ἐπανῆλθε στή χριστιανική πίστη ἀπό τόν ὅσιο Ἀκάκιο στό Ἅγιον Ὄρος, ὅπου εἶχε μεταβεῖ γιά νά πείσει τό γιό του νά ἐξισλαμιστεῖ. Μαρτύρησε τήν 11 Ἰουλίου 1722 στό Βελιγράδι μέ ἀποκεφαλισμό, ἐπειδή μετά τήν ἄσκησή του στό Ἅγιον Ὄρος κήρυξε μεγαλόφωνα τό Χριστό στούς ὑπόδουλους Ἕλληνες. Ἡ Ἡ μνήμη του γιορτάζεται τήν 11 Ἰουλίου.

Ἀπό ὅσα ἀντιπροσωπευτικά γράφτηκαν, φαίνεται καθαρά ἡ μεγάλη συμβολή τῶν Βλαχοφώνων Ἑλλήνων στήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821. Τῆς γνήσιας αὐτῆς ἑλληνικῆς πληθυσμιακῆς ὁμάδας, πού πρωτοστάτησε στούς ἀγῶνες τοῦ ἔθνους, στήν κοινωνική εὐποιΐα, στήν καλλιέργεια τῶν γραμμάτων καί τῶν τεχνῶν καί γενικά σέ κάθε τομέα τῆς ἑλληνικῆς ζωῆς.