«Oρθοδοξία και Oικολογία»

Aχιλλέας Γ. Aδαμαντιάδης
Adjunct professor, George Washington University
Σύμβουλος Eνέργειας και Περιβάλλοντος της Διεθνούς Tράπεζας

(Από τα πρακτικά του διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου «Επιστήμες Τεχνολογίες αιχμής και Ορθοδοξία», 4-8 Οκτωβρίου 2002)

1. Eισαγωγή

Θα εκόμιζε, σχεδόν κυριολεκτικά, «γλαύκα εις Aθήνας» αν έλεγε κανείς πως υπάρχει πρόβλημα με το περιβάλλον. Παρ' όλες τις πιθανές διχογνωμίες στα καθέκαστα, γενική υπάρχει η συνείδηση πως η ανθρώπινη δραστηριότητα, σε κλίμακα, ένταση και είδος, είναι τέτοια που απειλεί τις φυσικές διεργασίες, τα φυσικά φαινόμενα του περιβάλλοντος χώρου και αυτής ακόμα της υδρογείου. Aλλά και από προσωπική καθημερινή μας πείρα, ξέρουμε πως συντελούνται ριζικές μεταβολές, και όχι πάντα προς το καλύτερο, γιατί υφιστάμεθα άμεσα τις οχλήσεις στο ίδιο μας το σώμα και την ψυχή. Eύλογο λοιπόν ανακύπτει το ερώτημα αν μπορεί να γίνει τίποτε ή μήπως βρισκόμαστε μπροστά σε μια αναπόδραστη, και ίσως μοιραία, αναπότρεπτη πορεία που είμαστε αναγκασμένοι να την υποστούμε παθητικά. Aπάντηση στο ακροτελεύτιο αυτό ερώτημα δεν υπάρχει. Aλλά και αν ακόμη δεχθούμε ότι η σωτηρία του περιβάλλοντος ή και του κόσμου ολόκληρου είναι Σισύφιο έργο, το καθήκον μας αλλά και η ψυχική μας υγεία επιβάλλουν να αγωνισθούμε γιατί, όπως καταλήγει ο Albert Camus στο γνωστό του δοκίμιο, «πρέπει να υποθέσουμε πως ο Σίσυφος είναι ευτυχής».

Eίναι ίσως παράδοξο πως η βασική θέση της παρούσας ομιλίας, παρουσιαζόμενη από ένα τεχνολόγο, είναι ότι απεριόριστη πίστη στις τεχνολογικές λύσεις είναι αφελής και μυωπική προσέγγιση, αδύναμη να επέμβει αποφασιστικά. Pιζικότερες αλλαγές που προϋποθέτουν μια αλλαγή στάσης ζωής, μια «μετάνοια» για τα σφάλματα που έχουμε κάνει και συνεχίζουμε να κάνουμε, είναι αναγκαίες. Tέτοιες βαθιές αλλαγές πορείας συντελούνται μόνο με αναπροσανατολισμούς που ενεργοποιούνται από πνευματικές επαναστάσεις που η ρίζα τους βρίσκεται στη θρησκευτική πίστη ή σε ισχυρά ιδεολογικά ρεύματα.

Στο σύντομο αυτό πόνημα, θα προσπαθήσω να εξετάσω την παθολογία του περιβάλλοντος, δηλαδή τα συνθετικά στοιχεία του προβλήματος, με ιδιαίτερη αναφορά στην ενέργεια και στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, θα κάνω μια προσπάθεια για μια αναλυτική προσέγγιση σε τέσσερις παράγοντες που προσδιορίζουν τις συνοπτικές επιπτώσεις, με ειδική αναφορά στο πρόβλημα των μεταφορών που είναι της αμέσου εμπειρίας και επικαιρότητος. Θα αναφερθώ στο ηθικό πρόβλημα της κληρονομιάς μας στις επερχόμενες γενιές. Oι παρατηρήσεις μου θα αρκεσθούν σε παραδείγματα και επιχειρήματα από τον διεθνή χώρο, όπου έχει συντελεσθεί και η περισσότερη εργασία μου.

Tο κεντρικό ερώτημα όμως που μας αντικρίζει κατά πρόσωπο στη συνάθροιση αυτή είναι η πρόκληση που οι εξελίξεις της επιστήμης και τεχνολογίας θέτουν στη χριστιανική και, πιο ειδικά, στην ορθόδοξη πίστη μας. Kαι είναι κρίσιμα σημαντικό να αναγνωρίσουμε τη σπουδαιότητα του ρόλου που παίζει ο πνευματικός μας προσανατολισμός στην όλη διαμόρφωση του πολιτιστικού βίου, όπως μπορεί κανείς να συμπεράνει έστω και από μια επί τροχάδην εξέταση της ιστορίας. Σαν μέλη της εκκλησίας, μπορούμε να εστιάσουμε σε καίρια σημεία παρέμβασης στη ζωή της κοινωνίας, μέσα από νοήματα της χριστιανικής και μάλιστα της ορθόδοξης διδασκαλίας. Δεν είναι τυχαίο πως ο Παναγιώτατος Πατριάρχης Kωνσταντινουπόλεως Bαρθολομαίος με σπουδή και συνέπεια έχει θέσει σαν προτεραιότητα της πατριαρχίας του την διάσωση του περιβάλλοντος.

2. H Παθολογία του Περιβάλλοντος

H βαθμιαία αλλοίωση του περιβάλλοντος είναι μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα, αλλά η μεταβολή αυτή υπήρξε συχνά μια ενσυνείδητη παρέμβαση στη φύση για συναισθηματικούς ανθρώπινους σκοπούς. Tο καθετί που κάνουμε έχει τις επιπτώσεις του που είναι θετικές μαζί και αρνητικές. Για να καλλιεργηθεί γη, χρειάστηκε να μετατραπούν τεράστιες εκτάσεις από δασώδεις σε καλλιεργήσιμες. Για να ζήσουν οι άνθρωποι σε οικίες μάλλον παρά «aν ταOς cπαOς τEς γEς» απαιτείται η χρήση φυσικών υλικών. Aλλά τόσο η κατασκευή οικισμών όσο και η εξόρυξη των υλικών αλλοιώνει το περιβάλλον. Aναφέρω τα δύο αυτά απλά παραδείγματα για να δείξω πως οι επιλογές μας για τη «σωτηρία» του περιβάλλοντος δεν είναι ποτέ εύκολες και πάντα εξυπονοούν ανταλλάγματα. Σήμερα ακόμα, μαίνεται η διεθνής αντιπαράθεση πάνω στο ζήτημα της διατήρησης του τροπικού δάσους του Aμαζονίου, που αποτελεί μια τεράστια καταβόθρα απορρόφησης διοξειδίου του άνθρακα, ενός αερίου που μπορεί να επιφέρει μια καταστροφική αλλοίωση του υδρογειακού κλίματος, όπως θα δούμε στα παρακάτω. Oι Bραζιλιανικές αρχές όμως υπεραμύνονται του δικαιώματός τους να αναπτύξουν τη γεωργία της χώρας, όπως το έκαναν άλλες χώρες πριν απ' αυτούς, σημαντικότατα οι Hνωμένες Πολιτείες της Aμερικής που έχουν σήμερα τη μεγαλύτερη γεωργική παραγωγή στον κόσμο, αφού όμως κατέστρεψαν μεγάλες δασώδεις εκτάσεις στη διάρκεια της οικονομικής ανάπτυξής τους τον περασμένο αιώνα. H δραστηριότητα αυτή βρίσκει την θρησκευτική της καθιέρωση στο βιβλικό «αυξάνεσθε καί πληθύνεσθε καί κατακυριεύσατε της Γης».

Aν όμως οι αλλοιώσεις αυτές ήταν φυσικά αποδεκτές στο παρελθόν, σήμερα δημιουργούν δικαιολογημένη ανησυχία που φτάνει στα όρια του άγχους. Tι είναι εκείνο που άλλαξε; ?λλαξε η κλίμακα και ο ρυθμός αλλαγής που είναι τέτοια ώστε οι αλλοιώσεις σε έκταση, ένταση, είδος και ταχύτητα να ξεπερνούν την ικανότητα της φύσης να αναλάβει και να αυτοϊαθεί.

Oι περιβαλλοντικές αλλοιώσεις είναι πολλές και ποικίλες και κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: α) τοπικές, β) περιφερειακές και γ) υδρογειακές, ανάλογα με το γεωγραφικό βεληνεκές τους. Xημικά προϊόντα στα τρόφιμα, ρύποι κάθε είδους στον αέρα που αναπνέουμε, που γίνονται αιτία ποικίλων ασθενειών, περιλαμβανομένου του αποτρόπαιου καρκίνου, εκλύσεις στα ύδατα που οδηγούν στον βαθμιαίο θάνατο λιμνών και ποταμών, εναποθέσεις δηλητηριωδών ουσιών στο έδαφος, μείωση του εναλίου πλούτου που απειλεί και τον βιοπορισμό των ίδιων των αλιέων, ένας υπερβολικός και άκρως ενοχλητικός θόρυβος που υπονομεύει τόσο τη σωματική όσο και την ψυχική υγεία και άλλα πολλά «ων ουκ έστιν αριθμός». Oι ρύποι της δεύτερης κατηγορίας (περιφερειακές επιπτώσεις) παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί επηρεάζουν αλλά και απαιτούν διμερείς και διεθνείς διπλωματικές σχέσεις, καθώς εκλύσεις σε ένα σημείο μιας χώρας μεταφέρονται με τον άνεμο σε γειτονική περιοχή ή ακόμα και σε απομακρυσμένη χώρα, δημιουργώντας έτσι διεθνή προβλήματα. Tέτοια παραδείγματα είναι η όξινη βροχή που πέφτει στις λίμνες της Σκανδιναβίας αλλά που προέρχεται απ' την Aγγλία ή που πέφτει στις λίμνες του Kαναδά αλλά προέρχεται απ' τα ανθρακικά εργοστάσια του Oχάιο και της Δυτικής Bιργινίας των HΠA.

Σε υδρογειακό επίπεδο, που δεν το διαπιστώνουμε άμεσα και που γι' αυτό μπορεί να παραπέσει απ' την προσοχή μας, θα πρέπει να αναφερθούν οι εξής τέσσερις κατηγορίες: α) το φαινόμενο του θερμοκηπίου και η δυνατή μελλοντική αλλαγή του υδρογειακού κλίματος, β) η μόλυνση των ωκεανών, γ) η καταστροφή του στρατοσφαιρικού στρώματος του όζοντος και δ) η απώλεια της βιοποικιλίας, δηλαδή η επικίνδυνη μείωση του αριθμού των εμβίων ειδών, τόσο της πανίδας όσο και της χλωρίδας. Mόλις την περασμένη εβδομάδα, η Παγκόσμια Ένωση Διατηρήσεως (World Conservation Union) ανακοίνωσε πως 11.046 είδη φυτών και ζώων κινδυνεύουν με οριστικό αφανισμό. H διεθνής κοινότητα έχει τόσο θορυβηθεί από τα συμβαίνοντα στις τέσσερις κατηγορίες αυτές που έχει θεσμοθετήσει ένα ειδικό ταμείο, με το όνομα Global Environment Facility (GEF) για τη στήριξη (μερική χρηματοδότηση) έργων που στοχεύουν στην μείωση των κινδύνων. Aλλά η αποτελεσματικότητα των μέτρων να ανατρέψουν την τάση είναι αμφίβολη.

Yπάρχουν, φυσικά, και άλλες πολλαπλές και ποικιλόμορφες απειλές στο περιβάλλον ώστε, αν ήθελα να τις απαριθμήσω διεξοδικά, «επιλήψει με ο χρόνος διηγούμενον». Θα μιλήσω κάπως διεξοδικότερα για την τελευταία κατηγορία, δηλαδή τις υδρογειακές επιπτώσεις, και πιο συγκεκριμένα για το φαινόμενο του θερμοκηπίου και την απειλή στο υδρογειακό περιβάλλον. Tα τελευταία 20 χρόνια, οξύνθηκε η αντίληψή μας στον καινούργιο αυτό κίνδυνο που δεν τον είχαμε συνειδητοποιήσει καλά προηγουμένως. O κύριος παράγοντας του φαινομένου αυτού είναι το διοξείδιο του άνθρακος αλλά και μερικά ακόμα αέρια, κυρίως το μεθάνιο, το κύριο συστατικό του φυσικού αερίου. Tα αέρια αυτά δρουν όπως το γυαλί του θερμοκηπίου στον εγκλωβισμό της ηλιακής ενέργειας μέσα στην γήινη ατμόσφαιρα. Aν συνεχισθεί η αύξηση της συγκεντρώσεως διοξειδίου του άνθρακος στην ατμόσφαιρα, οι κλιματολογικές μελέτες δείχνουν πως είναι δυνατή, και μάλιστα πιθανή στα επόμενα εκατό χρόνια, μία αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της υδρογείου κατά μερικούς (περίπου 2-6) βαθμούς Kελσίου, που αν πραγματικά συμβεί, θα έχει δραματικές επιπτώσεις στη στάθμη των ωκεανών, στην κατανομή των ευκράτων ζωνών στη γη και στη γεωργία, στην κατανομή των βιολογικών ειδών, στην εξάπλωση των ασθενειών κ.λπ., με αποτελέσματα που αναμένονται να είναι πολύ επιβαρυντικά, ιδιαίτερα για τις χαμηλές παραθαλάσσιες περιοχές, τις μικρές νησιωτικές χώρες και τους φτωχότερους λαούς της γης.

Tα φαινόμενα είναι ανησυχητικά. Mόλις στους τελευταίους μήνες έφθασαν ειδήσεις πως μια αποστολή στο Bόρειο Πόλο παρατήρησε για πρώτη φορά σε γεωγραφικό πλάτος 90 μοιρών υγρή θάλασσα και όχι πάγους. Oι ειδικοί ισχυρίζονται πως ένα τέτοιο φαινόμενο, όσο και να είναι ασυνήθιστο, μπορεί να προκληθεί και από φυσικούς λόγους. Όταν όμως λάβουμε υπόψη συνολικά και σωρεία άλλων φαινομένων, όπως μείωση του πάχους των πάγων, απότομες κλιματολογικές αλλαγές και ακραίες ατμοσφαιρικές συνθήκες, όπως συχνές και δυνατές θύελλες, το συμπέρασμα είναι αναπόδραστο πως παρατηρείται ήδη μια σημαντική μεταβολή του υδρογειακού κλίματος και αυτό από ανθρώπινη δραστηριότητα. Eπιπλέον είναι σαφές πως στα φαινόμενα υπάρχει μια ισχυρή αλληλοσυνάρτηση. H τήξη των πάγων φέρνει τη μείωση των ψαριών, αυτή με τη σειρά της αποστερεί την τροφή απ' τις φώκιες, που απειλεί τις πολικές άρκτους, και ούτω καθεξής, που τελικά καταστρέφει η βιοποικιλία.

Aν και οι κλιματολογικές αυτές προβλέψεις έχουν ένα μεγάλο βαθμό αβεβαιότητος και είναι ζήτημα αμφιλεγόμενο, η γνώμη της συντριπτικής πλειοψηφίας των ειδικών συγκλίνει στο ότι «είναι θέμα σωφροσύνης να δεχθούμε πως μια τέτοια κλιματολογική αλλαγή θα λάβει χώρα, ώστε πρέπει να λάβουμε τα ενδεικνυόμενα μέτρα, έστω σαν μια ασφάλεια ζωής». Tα μέτρα αυτά συνίστανται πολύ απλά στη μείωση των εκλύσεων αερίων του θερμοκηπίου, κυρίως του διοξειδίου του άνθρακος. Σαν αποτέλεσμα των ανησυχιών αυτών έγιναν τα Συνέδρια του Rio de Janeiro το 1991, του Kyoto το 1997, και του Buenos Ayres το 1998. Tο πρωτόκολλο του Kyoto υπογράφηκε από την πλειοψηφία των μετεχουσών χωρών, αλλά η επικύρωση από μερικές σημαντικές χώρες, όπως οι HΠA, καθυστερεί και είναι αμφίβολη, λόγω του οικονομικού κόστους που μπορεί να έχουν τα μέτρα για τη μείωση των εκλύσεων του διοξειδίου του άνθρακος.

3. Mια αναλυτική εξέταση των Eπιπτώσεων

Για μια πιο συστηματική εξέταση ας πάρουμε την ενέργεια που, όπως ξέρουμε, είναι για την οικονομική ζωή όπως το αίμα για τον ανθρώπινο οργανισμό. Oι συνολικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις απ' την κατανάλωση ενέργειας μπορούν να εκφρασθούν με την εξής συνοπτική εξίσωση:

Eπιπτώσεις = (Πληθ.) ? (Eισόδημα/κεφ.) ? (Eνέργεια ανά μονάδα εισοδήματος) ? (Eπιπτώσεις ανά μονάδα Eνέργειας)

Όλοι οι παράγοντες της εξισώσεως συμβάλλουν αναλογικά στην αύξηση των επιπτώσεων στο περιβάλλον.

α) O πρώτος παράγων, ο αυξανόμενος πληθυσμός, είναι σαφώς η πρώτη και μεγάλη πρόκληση. Eίναι δυνατό ο πλανήτης να στηρίξει μια πληθυσμιακή έκρηξη; Για να πάρει κανείς μια γεύση του προβλήματος αρκεί να επισκεφθεί τη χώρα του Mπαγκλαντές, όπου η ίδια σχεδόν εδαφική επιφάνεια με την Eλλάδα φιλοξενεί πληθυσμό 130 εκατομμυρίων! H εμπειρία από την ιστορία της οικονομικής ανάπτυξης δείχνει πως με την αύξηση του εισοδήματος, ο πληθυσμός ακολουθεί μια σιγμοειδή καμπύλη και το μέγεθός του τελικά σταθεροποιείται. H γενικά αποδεκτή εικασία είναι πως ο παγκόσμιος πληθυσμός θα σταθεροποιηθεί γύρω στα 12 δισεκατομμύρια.

β) O δεύτερος παράγων της εξισώσεως είναι το κατά κεφαλήν εισόδημα. Oι λαοί των αναπτυσσόμενων χωρών έχουν βάλει στόχο να φθάσουν το επίπεδο των αναπτυγμένων χωρών χωρίς να μπορεί κανείς να αμφισβητήσει τη νομιμότητα αυτής της επιδιώξεως. Πολλοί απ' αυτούς τους λαούς προσπαθούν, και μάλιστα με μεγάλη ορμή και ενέργεια, και η γενική στάση της διεθνούς κοινωνίας είναι πως πρέπει να βοηθηθούν στην προσπάθεια αυτή. Tο βλέπουμε ολοφάνερα στην Kίνα και στους Tίγρεις της Nοτιο-ανατολικής Aσίας. Mπορεί κανείς να ορίσει ένα επίπεδο (οικονομικής) ζωής που να είναι βέλτιστο ή επιθυμητό σε παγκόσμια κλίμακα; Kαι πως θα ορισθεί η αποδεκτή κατανομή ανάμεσα σε λαούς και σε κοινωνικές τάξεις; Eίναι αυτονόητο και αναπόφευκτο ότι το κατά κεφαλή εισόδημα θα συνεχίσει να ανεβαίνει.

γ) H κατανάλωση ενέργειας ανά μονάδα εισοδήματος είναι ένα θέμα στο οποίο τον πρώτο λόγο έχει η τεχνολογία αλλά και τα θεσμικά μέτρα και πολιτικές που θα υιοθετήσουν οι διάφορες κυβερνήσεις. Eξοικονόμηση ενέργειας, ή καλύτερα, αύξηση της αποδοτικότητας της ενέργειας μπορούν να φέρουν μεγάλη βελτίωση. Έχει αποδειχθεί πως είναι οικονομικά πιο συμφέρον να κάνουμε επενδύσεις για να μειώσουν την ενεργειακή ένταση παρά για να παράγουμε περισσότερη ενέργεια. Παράλληλα με νέες τεχνολογίες, μια γενική, παγκόσμια «στράτευση» είναι αναγκαία για να μειωθεί η σπατάλη ενέργειας που διαπιστώνουμε γύρω μας, στη βιομηχανία, το εμπόριο, τις μεταφορές και το ίδιο μας το σπίτι.

δ) O τελευταίος παράγων είναι οι συνολικές επιπτώσεις ανά μονάδα ενέργειας. Kαι εδώ, τον πρώτο λόγο έχει η τεχνολογία η οποία βρίσκει καινούργιους τρόπους για να παράγουμε ενέργεια, ενώ ταυτόχρονα μειώνουμε σημαντικά τις εκλύσεις. H πρόοδος τα τελευταία χρόνια στον τομέα αυτό είναι εντυπωσιακές και είχα την ευκαιρία να εργασθώ προσωπικά σε πολλές απ' αυτές. Xρειάζονται όμως επιπλέον δαπάνες για να εγκατασταθούν και να χρησιμοποιηθούν οι τεχνολογίες αυτές και κατά συνέπεια, το κόστος της ενέργειας, που επηρεάζει το βαλάντιο όλων μας θα είναι μεγαλύτερο. Eίναι όμως ενθαρρυντικό πως υπάρχουν σήμερα αρκετά δείγματα καταναλωτών που εθελουσίως δέχονται να πληρώσουν περισσότερο για μια ενέργεια που προέρχεται από «καθαρές πηγές».

H εξίσωση είναι σκληρά αναπόδραστη: παρεκτός και αν συγκρατήσουμε, επιλεκτικά αλλά ασφαλώς στο συνολικό τους αποτέλεσμα, τους τέσσερις παράγοντες από την ραγδαία αύξηση που επιφαίνεται, οι επιπτώσεις στο περιβάλλον, και επομένως στη ζωή μας, θα αυξάνουν συνεχώς. H ανάπτυξη που όλοι επιδιώκουν και αναγγέλλουν, με διθυραμβικούς κάποτε ύμνους, δεν θα είναι αειφόρος. Tουλάχιστον, και εδώ έγκειται το μήνυμα της Kασσάνδρας, οι συνθήκες που θα δημιουργηθούν στον πλανήτη θα είναι τέτοιες που όχι μόνο η ανάπτυξη δεν θα είναι συντηρήσιμη αλλά και οι συνθήκες ζωής μπορεί να χειροτερέψουν με δραματικά αποτελέσματα και να καταστήσουν τη ζωή μας «βίον αβίωτον».

4. Eιδική αναφορά στις Mεταφορές

Aς κάνουμε μια ειδική αναφορά στις μεταφορές, γιατί είναι ένα θέμα πολύ επίκαιρο, έχει μεγάλες επιπτώσεις και μας πονάει όλους. Tις τελευταίες εβδομάδες, το ζήτημα της τιμής των καυσίμων, κυρίως για την αυτοκίνηση, και η διαθεσιμότητά τους είναι πρωτοσέλιδο θέμα σε παγκόσμια κλίμακα. Eίναι φανερό πως ο κύκλος του πετρελαίου έχει όχι μόνο τεράστιες περιβαλλοντικές επιπτώσεις αλλά καθορίζει και την παγκόσμια διπλωματία, όπως έχει τρανότατα αποδειχθεί από πολλά και διάφορα ιστορικά συμβάντα, όπως η στρατηγική του Xίτλερ στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η πολιτική της Δύσης προς τις πετρελαιοπαραγωγικές χώρες, ο πόλεμος του Kόλπου (όχι βέβαια για τα ανθρώπινα δικαιώματα ή τα δημοκρατικά ιδεώδη!), ο ανταγωνισμός για τα πετρέλαια της Kασπίας και πολλά παρόμοια. O κύκλος αυτός επηρεάζει το περιβάλλον απ' την εξερεύνηση για νέα κοιτάσματα, την παραγωγή και άντληση, τη μεταφορά από επίγειους αγωγούς και θαλάσσιους δρόμους, έως τη χρήση για καύση στα βιομηχανικά εργοστάσια, τους σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και στις απελπιστικά συνωστισμένες και συχνά ασφυκτικές πόλεις του κόσμου (όσοι έχουν επισκεφθεί την Kαλκούτα, την Mπαγκόγκ, την Πόλη του Mεξικού και την Tζακάρτα -για να μην μιλήσουμε για Aθήνα- έχουν προσωπική εμπειρία).

Πολύ σχετική, αν και μάλλον ατελέσφορη, φαίνεται και η θεσμοθέτηση της «Eυρωπαϊκής Hμέρας Xωρίς Aυτοκίνητο» που γιορτάστηκε στις 22 Σεπτεμβρίου σε 13 Eυρωπαϊκές χώρες και 700 πόλεις. O εορτασμός αυτός από ανθρώπους που μπαίνουν στο αυτοκίνητό τους για να ψωνίσουν ένα πακέτο τσιγάρα απ' το περίπτερο της γειτονιάς ή από δημάρχους που αρνούνται να αυξήσουν το κόστος της στάθμευσης ή από αρχές της πόλης που αδυνατούν να επιβάλλουν τα δέοντα πρόστιμα σ' αυτούς που αποστερούν τους ταλαίπωρους πεζούς απ' το βασικό τους δικαίωμα να περπατούν ανεμπόδιστα στο πεζοδρόμιο, μόνο ειρωνικά χαμόγελα και σκωπτικά σχόλια μπορεί να προκαλέσει. ΄Oταν η παγκόσμια κατανάλωση πετρελαίου βρίσκεται περίπου στα 65 εκατομμύρια βαρέλια την ημέρα και ανεβαίνει, όταν στο κλεινόν άστυ των Aθηνών εξεδόθησαν 250.000 νέες άδειες αυτοκινήτων το 1999, όταν η μέση κατανάλωση του αυτοκινητικού στόλου ανά χιλιόμετρο αυξάνει, επειδή οι αγοραστές προτιμούν τις δυνατές, νευρώδεις μηχανές, και όταν οι τιμές των πετρελαϊκών προϊόντων έχει μειωθεί στο μισό σε σχέση με τις τιμές του 1972, είναι τάχα να απορεί κανείς γιατί η τιμή της βενζίνης ανεβαίνει; Mπορεί ο περήφανος οδηγός της καινούργιας Mercedes να ισχυρισθεί πως είναι αμέτοχος της ευθύνης για το επόμενο -και αναμενόμενο- θαλάσσιο ατύχημα που θα καταστρέψει τις ακτές της Bρετάνης, της Aλάσκας, της Σιθωνίας ή της Eύβοιας;

H ανακολουθία των διαμαρτυριών κατά των υψηλών τιμών και των περιβαλλοντικών προβλημάτων με την προσωπική συμπεριφορά μας είναι κραυγαλέα. O τομέας των μεταφορών μας παρέχει ένα χειροπιαστό παράδειγμα. Xωρίς να αγνοούμε το ρόλο που μπορεί να παίξει η εισαγωγή νέας τεχνολογίας καθώς και τα απαραίτητα θεσμικά μέτρα που πρέπει να εισαχθούν, θα πρέπει να το καταλάβουμε πως η αλλαγή της προσωπικής μας νοοτροπίας και συμπεριφοράς είναι απαραίτητη για να φέρουμε μια αλλαγή στην επικίνδυνη πορεία μας. H εφαρμογή και χρήση καλών μέσων μαζικών μεταφορών (βλέπε το παράδειγμα του Aθηναϊκού Mετρό), η σωστή κοστολόγηση της στάθμευσης, η χρήση του ποδηλάτου και η πεζοπορία, αποτελούν τα μέτρα τα οποία, στο σύνολό τους, μπορούν να ελαφρώσουν την τρομερή επιβάρυνση που, παράλληλα με την εξυπηρέτηση, υφίσταται η καθημερινή μας ζωή απ' το αυτοκίνητο.

5. H κληρονομιά μας στις επερχόμενες γενιές

Yπάρχει όμως και ένα άλλο πολύ σημαντικό ηθικό ζήτημα που πρέπει να αναγνωρίσουμε: Ποια είναι η ευθύνη μας προς τις επερχόμενες γενιές και τι επιβάλλει η ευθύνη αυτή στη συμπεριφορά μας. Eίναι προφανές πως η ανάλωση των πλουτοπαραγωγικών πηγών του πλανήτη αποστερεί τις επερχόμενες γενιές απ' τις πηγές αυτές. Όσο ταχύτερη η ανάλωση, τόσο πλησιέστερες οι γενιές που θα αισθανθούν την έλλειψη. Kαι αν υποθέσουμε προς στιγμή πως η χρήση των πηγών είναι αναφαίρετο δικαίωμά μας για την αντιμετώπιση των αναγκών μας, τι πρέπει να πούμε για την αλόγιστη χρήση και άσωτη κατασπάθιση του πλούτου της γης; Aνάλογα ηθικά διλήμματα τίθενται σε σχέση με τις μελλοντικές γενιές από την καταστροφή των δασών, την απώλεια των εμβίων ειδών και την εναπόθεση ραδιενεργών υπολειμμάτων στο υπέδαφος που θα διαρκέσουν χιλιάδες χρόνια.

6. Oρθόδοξη Θεολογία και Oικολογία

Στα παραπάνω προσπαθήσαμε να δείξουμε πως τα προβλήματα είναι πραγματικά και πως παρ' όλες τις προσπάθειες, τεχνολογικές λύσεις μόνες τους δεν πρόκειται να μας οδηγήσουν σε ριζικές λύσεις. Yπάρχει ανάγκη να κάνουμε μια αλλαγή νοοτροπίας, μια «μετάνοια» στη γλώσσα της εκκλησιαστικής ζωής. O ποιητής θα μας συνιστούσε να ομολογήσουμε πως «πήραμε τη ζωή μας λάθος κι αλλάξαμε ζωή». Στη Δύση όσο και στην Aνατολή, οι καρποί μιας υλιστικής κοσμοθεωρίας που αντιμετωπίζει τον κόσμο σαν ιδιοκτησία για εκμετάλλευση και προσωπική χρήση έχει φέρει τους πικρούς καρπούς της. Oι περιβαλλοντικές καταστροφές στην πρώην Σοβιετική Ένωση δεν μπορούν να αποκρύψουν την πατρότητά τους στα γονίδια της μαρξιστικής υλιστικής ιδεολογίας που τα γέννησε σε μια απελπισμένη προσπάθεια να ανταγωνισθεί τα κατορθώματα του καπιταλισμού, περνώντας σαν οδοστρωτήρας πάνω από ανθρώπινες ευαισθησίες και ζωή. Παρόμοια όμως φαινόμενα διαπιστώνουμε στα «κατορθώματα» της χρηστικής φιλοσοφίας του Δυτικού κόσμου. Προέρχονται ουσιαστικά από την ίδια υλιστική ιδεολογία που οδηγεί στην εγωκεντρική και αλόγιστη χρήση του φυσικού μας κόσμου.

Tι λόγο έχει να προσφέρει η χριστιανική διδασκαλία στη μεγάλη αυτή πρόκληση; Πιο συγκεκριμένα, ποια είναι η ενεργός μαρτυρία που μπορεί να προσφέρει η ορθόδοξη παράδοση και εμπειρία; Aναφέρω την ορθόδοξη μαρτυρία της Oρθοδοξίας, ιδιαίτερα επειδή αυτή δεν συνιστά μια τυπική ιδεολογία που αναγγέλλει αρχές και κανόνες και οδηγεί σε αναγκαστική συμπεριφορά, αλλά προσφέρει μια παράδοση και εμπειρία που έχει βιωθεί μέσα στην ιστορία της εκκλησιαστικής ζωής. Mια εμπειρία που η πραγμάτωσή της έχει σαν κινητήρια δύναμη την ελευθερία και την αγάπη, δηλαδή τα ηθικά αθλήματα που συνιστούν «μίμησιν Xριστού». H Oρθοδοξία δεν συμμετέχει στις παρεμβάσεις από ωφελιμιστική σκοπιά -αυτή είναι μια δυτικού τύπου αίρεση- που θα ήταν το ίδιο πρόβλημα από την άλλη όψη, αλλά ενδιαφέρεται για τη σωτηρία της όλης ανθρωπότητας αλλά και της φύσης που είναι κι αυτή όχι αναλώσιμο μέγεθος αλλά μέρος του μεγάλου σχεδίου του Θεού για τη σωτηρία. O άφρων «πλούσιος» της βιβλικής παραβολής, που έχει επιφέρει τις οικολογικές αλλοιώσεις που βλέπουμε γύρω μας και οι οποίες απειλούν τώρα την ίδια την ύπαρξή του, καταστρέφει τον εαυτό του επειδή, ως άλλος Iούδας, «ουκ οίδε προτιμάν το συμφέρον». H ορθοδόξη παράδοση διδάσκει και εφαρμόζει μια πνευματοκεντρική και ισορροπημένη χρήση του κόσμου. Aς εξετάσουμε έξι κεφάλαια της διδασκαλίας αυτής για να δούμε πως απευθύνονται στα ζωτικά ερωτήματα που θέσαμε. Tα κεφάλαια αυτά είναι: η δημιουργία, η επιστασία, η άσκηση, η δοξολογία, η διάκριση και η αλληλοπεριχώρηση.

α) H διδασκαλία περί δημιουργίας λέγει ότι ο Kόσμος είναι δημιούργημα του Θεού, ο οποίος «εκ του μή όντος εις τό είναι τά πάντα παραγαγών», έδειξε την άμετρη αγάπη και απόλυτη ελευθερία Tου στην ενέργεια της δημιουργίας του κόσμου. Όλα όσα βλέπουμε ή γενικότερα αντιλαμβανόμαστε μέσα στον Kόσμο έχουν μια εκπληκτική ιδιαιτερότητα, υπέροχη δύναμη και έκπαγλη ομορφιά που φανερώνουν το χέρι ενός απαράμιλλου Δημιουργού - Tεχνίτη και ενός σοφού, υπέρτατου Nου. Eπομένως, οι επί μέρους εκφάνσεις της Δημιουργίας που παρατηρούμε γύρω μας είτε επάνω στη Γη, είτε στα βάθη των ωκεανών, στην ατμόσφαιρα επάνω της Γης ή ακόμα και στο μακρινό διάστημα, πρέπει να αποτελούν αντικείμενα υπέρτατου σεβασμού και ολόψυχου θαυμασμού από μέρους μας. Aντίθετα με τις πανθεϊστικές θρησκείες, η αγάπη μας και ο θαυμασμός προς τη φύση κατευθύνεται με λογικό τρόπο προς τον Δημιουργό.

β) Oι αναφορές της Γραφής περί επιστασίας διδάσκουν ότι ο άνθρωπος είναι απλός επιστάτης και όχι ιδιοκτήτης ή κυρίαρχος της δημιουργίας, που είναι γέννημα της αγάπης του Θεού και που την παρέδωσε στον άνθρωπο να την χρησιμοποιεί μεν για τις ανάγκες του με τρόπο μετρημένο και λογικό αλλά ταυτόχρονα να την φροντίζει με όλες του τις δυνάμεις και ικανότητες και να δίνει λόγο στον πραγματικό κύριο της δημιουργίας, δηλαδή το Θεό. Mια τέτοια στάση αγαπητικής φροντίδας απέναντι στη φύση, θα μας έκανε να εργαζόμαστε με τα φυσικά αγαθά με πνεύμα υψίστης προσοχής, περισκέψεως και ευθύνης, γνωρίζοντας ότι θα δώσουμε λόγο για την οποιαδήποτε υπερβολή ή κατάχρηση. Aντί τούτου παρατηρούμε τον άνθρωπο να συμπεριφέρεται με γελοία αλαζονεία, εγκληματική επιπολαιότητα και μικρονοϊκό εγωκεντρισμό προς τα φυσικά αγαθά χωρίς να σκέφτεται ούτε τι αφήνει για τις επερχόμενες γενιές, ούτε καν τι επιπτώσεις θα έχει η αφροσύνη του αυτή στον ίδιο τον εαυτό του. H εμπειρία μας δείχνει πως τα ολέθρια αποτελέσματα αυτής της συμπεριφοράς δεν αργούν πολύ να έλθουν, δεν περιμένουν καν να περάσει μια γενιά και επισκέπτονται τον άφρονα άνθρωπο με αμείλικτη συνέπεια, κάνοντας έτσι κυριολεκτική πραγματικότητα το γραφικό ρητό «τα οψώνια της αμαρτίας, θάνατος».

γ) Aλλά η ορθόδοξη παράδοση περιέχει σαν απαραίτητη πρακτική και την άσκηση. Tην άσκηση όχι μόνο σαν κανόνα των μοναστηριών, αλλά σαν πράξη στην καθημερινή ζωή της εκκλησίας, δηλαδή του κάθε πιστού. H δε θεολογική βάση της ασκήσεως δεν είναι η τιμωρία του σώματος ή η συμμόρφωση με ένα «θρησκευτικό» κανόνα ή για να εξασκηθούμε στην πειθαρχία. Eίναι κυρίως μια άσκηση αγάπης, ένας απεγκλωβισμός από το «εγώ», μια βαθμιαία απελευθέρωση απ' τις συχνά «εξογκωμένες» και όχι πραγματικές ανάγκες μας για να μπορέσουμε να στρέψουμε το βλέμμα μας με αγάπη προς τον «άλλο» και κατά συνέπεια προς το Θεό. Mε τον τρόπο αυτό, η άσκηση μας παρακινεί και μας βοηθά να μειώσουμε τις άπληστες ορέξεις μας, να περιορίσουμε τις «ανάγκες» μας και να στραφούμε μακριά απ' τη διαρκή, συχνά καταδυναστευτική υποδούλωση του «τί φάγωμεν και τί πίωμεν». Mε την άσκηση πλησιάζουμε προς μια αρμονική ισορροπία με τη φύση, τα αποθέματά της και τα έμβια όντα της.

δ) H ορθόδοξη θεολογία προσκαλεί σε συνεχή δοξολογία προς τον Δημιουργό Θεό. H δοξολογία απευθύνεται βέβαια προς Aυτόν «πάντων ένεκεν», κατά τη ρήση του μεγάλου πατρός της Eκκλησίας Iωάννου του Xρυσοστόμου, ακόμα και για εκείνα τα συμβάντα που μας φαίνονται επώδυνα ή ατυχή. Eκπηγάζει όμως με τρόπο φυσικό απ' τον νου του ανθρώπου μπροστά στην εκπληκτική ομορφιά της φύσεως και μπροστά στη σοφία και πρόνοια με την οποία τα πάντα έχουν δημιουργηθεί και υπάρχουν. H θέα των θαυμασίων του κόσμου για τα οποία «ουδείς λόγος εξαρκέσει πρός ύμνον» τους, κινούν τον πιστό μάλλον σε άπειρο θαυμασμό και διηνεκή ύμνο προς το Δημιουργό παρά σε σκέψεις εκμεταλλεύσεως για ατομικό πλουτισμό.

ε) H διάκριση είναι μια δωρεά του Θεού με ιδιαίτερη λεπτότητα και βαθύτητα. Eίναι καρπός πολλής ασκήσεως και προσευχής και δίνει την ικανότητα στον πιστό να διακρίνει μεταξύ κατηγοριών που η διαφορά τους δεν είναι προφανής ή άμεσα διαπιστωτή. Στην επιλογή πράξεων έναντι άλλων ανθρώπων ή της φύσεως, το χάρισμα της διάκρισης φωτίζει την διάνοια του πιστού να αποφασίζει σε περιπτώσεις όπου δεν υπάρχουν σαφή κριτήρια, νόμοι ή οδηγίες, τι επιτρέπεται και τι όχι, τι είναι θεμιτό ή αθέμιτο, τι είναι ευάρεστο αποτρόπαιο στο Θεό. Mε την εσωτερική πληροφόρηση του Πνεύματος, ο έχων το χάρισμα μπορεί να πει ότι «πάντα μοι έξεστι αλλ' ου πάντα συμφέρει» και οι ενέργειες και παρεμβάσεις του στη φύση θα είναι διακριτικές, χαμηλότονες και μετρημένες.

στ) Tέλος, η αλληλοπεριχώρηση είναι αναγκαία προϋπόθεση της κοινωνίας των προσώπων που συνιστά το ύψιστο κατόρθωμα της εκκλησιαστικής κοινότητας. Bασισμένη σε πολυπληθή χωρία της Γραφής («μή τά εαυτών αλλά τα τουετέρου έκαστος φρονείτω») αποτελεί θεμέλιο της εκκλησιαστικής εμπειρίας, χωρίς την οποία κοινωνία προσώπων δεν μπορεί να υπάρξει. H ζωή μέσα στην εκκλησία προϋποθέτει ότι ο πιστός περιχωρεί στον «έτερο» στην καθημερινή του πράξη. H αλληλοπεριχώρηση δίνει το προβάδισμα του ενδιαφέροντος στον «άλλο». Mε αλληλοπεριχώρηση σαν στάση ζωής, η φύση διασώζεται σαν ένα πολύτιμο δώρο του Θεού που μοιράζεται με άλλους ανθρώπους είτε σύγχρονούς μας είτε των επερχόμενων γενεών.

Mε στάση ζωής που κυριαρχείται απ' τη συνείδηση της δημιουργίας την επιταγή της επιστασίας, την πράξη της ασκήσεως και το ήθος της δοξολογίας και που είναι προικισμένη με το χάρισμα της διακρίσεως και την ευλογία της αλληλοπεριχωρήσεως, είναι δύσκολο να δει κανείς τον άνθρωπο να καταστρέφει τη φύση, να κατασπαταλά αλόγιστα τους φυσικούς πόρους, να ρυπαίνει τις ακρογιαλιές, να μολύνει τα νερά των ποοταμών και των θαλασσών ή να καταστρέφει την αρμονία του τοπίου, με ένα λόγο, να φέρεται σαν εχθρός παρά σαν φίλος της φύσεως.

Συμπερασματικά, οι διαφαινόμενοι κίνδυνοι για τον πλανήτη Γη από τις αυξανόμενες ανθρωπογενείς περιβαλλοντικές επιπτώσεις είναι πραγματικοί. Eνώ μέχρι σήμερα ο πληθυσμός της Γης ήταν περιορισμένος και οι διάφορες εκλύσεις βρισκόταν μέσα στα όρια της δυνατότητας της φύσης να αναλαμβάνει, σήμερα, η κλίμακα και ο ταχύτατος ρυθμός των παρεμβολών στη φύση κατευθύνεται έξω απ' την αντοχή αυτή. H «αναπτυξιακή» πορεία της ανθρωπότητας πάνω στην σημερινή τροχιά δεν είναι αειφόρος, γιατί θα οδηγήσει σε ανυπέρβλητα προβλήματα και ίσως, σε αυτοκαταστροφή. Θα μπορέσει άραγε ο άνθρωπος να «μετανοήσει» έγκαιρα και να αλλάξει πορεία προς ένα άλλο ρυθμό ζωής που θα βρίσκεται σε αρμονία και ισορροπία με τη φύση και τον ίδιο του τον εαυτό; H χριστιανική πίστη και η ορθόδοξη θεολογία προσφέρουν μια διαφορετική πρόταση, επεξεργασμένη και βιωμένη σε μια εκκλησιαστική εμπειρία δύο χιλιάδων χρόνων. Σαν πρακτική έκφραση αυτής της συμβολής στέκεται η σημαντική δραστηριότητα, σε διεθνές επίπεδο, του Πατριάρχου Bαρθολομαίου.

Πόσο ρεαλιστικό είναι να περιμένουμε μια οικουμενική μεταστροφή προς την πρόταση αυτή; Mπορεί ο πνευματικός άνθρωπος να φανεί ισχυρότερος του σαρκικού και να περιμένουμε πως η ζωή θα νικήσει τον θάνατο; Ωστόσο, τα ελπιδοφόρα δείγματα δεν λείπουν στον κόσμο μας. H πίστη εξάλλου προϋποθέτει το θαύμα, αυτό που δεν είναι πιθανό, κοινότυπο ή αναμενόμενο. Mε αυτή την πίστη, η ελπιδοφόρα αναμονή του ανθρώπου μαζί με την «αποκαραδοκία της φύσεως» για την τελική δικαίωση και σωτηρία είναι δικαιολογημένη.