Α´. Ἡ ἐξέλιξις τῆς παλαιοδιαθηκικῆς ἀγγελολογίας. 

Ἡ περί τῶν ἀγγέλων ἀποκάλυψις εἶναι κατά τρόπον λίαν αἰσθητόν προοδευτική κατά τόν ροῦν τῆς παλαιοδιαθηκικῆς ἱστορίας. Δυνάμεθα οὕτω νά ἐξετάσωμεν διαδοχικῶς τήν ἀγγελολογίαν αὐτήν πρό καί μετά τήν αἰχμαλωσίαν.

1) Πρό τῆς αἰχμαλωσίας. Εἰς τά προαιχμαλωσιακά κείμενα οἱ ἄγγελοι μνημονεύονται πολύ ἀραιά. Ἐμφανίζονται ἰδίως καθ' ὁμίλους (Γέν. λβ´ 2,3, κη´ 12, ιθ´ 1, Γ´ Βασ. κβ´ 19-23, Ἠσ. στ´ 2-4).

Δραστηριότης καί λειτουργήματα τῶν ἀγγέλων: Ἐκτός τοῦ Γέν. στ´ 1-4, τό ὁποῖον περιέχει ἀπόσπασμα ἀρχαιοτάτου κειμένου καί τοῦ ὁποίου ἡ σημασία εἶναι σκοτεινή, οἱ ἄγγελοι παρουσιάζονται ὡς ἀποτελοῦντες τήν Αὐλήν ἤ τήν στρατιάν τοῦ Γιαχβέ, μερικοί δέ ἐξ αὐτῶν εἶναι δυνατόν νά ἀποστέλλωνται περιστατικῶς εἰς τούς ἀνθρώπους μέ ὡρισμένην ἀνάθεσιν (Γέν. ιθ´ 1 κ. ἑξ., Ἰησ. Ν. στ´ 14, Γ´ Βασ. κβ´ 19-23). Ὁ ρόλος των εἶναι δυσδιάκριτος. Οὐδείς τῶν ἀγγέλων φαίνεται νά ἔχη λειτούργημα, τό ὁποῖον νά ἐπιτρέπη νά τόν διακρίνωμεν σαφῶς ἀπό τούς λοιπούς, ἐξαιρουμένων, ἴσως, τοῦ ἀρχηγοῦ τῆς στρατιᾶς τοῦ Γιαχβέ (Ἰησ. Ν. στ´ 14) καί μυστηριώδους τινός προσώπου ἀποκαλουμένου "Ἄγγελος τοῦ Γιαχβέ" ἤ "Ἄγγελος τοῦ Θεοῦ".

Ἱεραρχία τῶν ἀγγέλων: Ἐκτός τοῦ Ἰησ. Ν. στ´ 14, ἔνθα ὁ λόγος περί ἀρχηγοῦ τινός τῆς στρατιᾶς τοῦ Γιαχβέ, τά προαιχμαλωσιακά κείμενα δέν φαίνεται νά ὁμιλοῦν περί ἱεραρχίας εἰς τόν κόσμον τῶν ἀγγέλων. Ἀναφέρουν ρητῶς τά χερουβίμ (Γέν. γ´ 24) καί τά σεραφείμ (Ἠσ. στ´ 2). Πρόκειται, ὅμως, περί ἱεραρχικῆς των διακρίσεως; Εἶναι ἕν σημεῖον, ἐπί τοῦ ὁποίου θά ἐπανέλθωμεν.

2) Μετά τήν αἰχμαλωσίαν. Μετά τήν αἰχμαλωσίαν, τά λειτουργήματα τῶν ἀγγέλων διακριβοῦνται, διαστέλλονται καί ἱεραρχοῦνται. Οὕτως, ὁ Ἰεζεκιήλ διακρίνει εἰς ἕν τῶν ὁραμάτων του ἄγγελόν τινά, ὁ ὁποῖος φαίνεται νά ἐκτελῆ χρέη γραφέως (θ´ 2). Ὁ Ζαχαρίας γνωρίζει ἀγγέλους ἀποστελλομένους παρά τοῦ Θεοῦ ὡς περιοδευτάς πρός ἐπιθεώρησιν ὅλης τῆς γῆς (α´ 8-17), ὡς καί ἀγγέλους μεσιτεύοντας ὑπέρ τῆς Ἰερουσαλήμ καί πάσης τῆς Ἰουδαίας (α´ 12). Ἄγγελοι ἐπίσης μεταδίδουν εἰς τόν προφήτην τούς θείους λόγους παρηγορίας (α´ 14, ιδ´). Γενικῶς, διά τόν Ζαχαρίαν, ὁ Θεός κυβερνᾶ τόν κόσμον μέσω τῶν ἀγγέλων. Ὁ προφήτης ἀναφέρει ὅλως ἰδιαιτέρως τόν ἄγγελον τοῦ Γιαχβέ, τόν ὁποῖον παρουσιάζει, κατ' ἀντίθεσιν πρός πολυάριθμα προαιχμαλωσιακά χωρία (βλ. ἑπόμ. ἄρθρον), ὡς ἄγγελον ὅμοιον πρός τούς λοιπούς, σαφῶς διαστελλόμενον ἀπό τόν Θεόν. Κατά τόν Ζαχαρίαν, ὁ ἄγγελος τοῦ Γιαχβέ ἔχει ὑπό τάς διαταγάς του ἀγγέλους (α´ 8, β´ 7,8, γ´ 4). Μεταδίδει εἰς τόν προφήτην, ὡς καί εἰς τόν ἀρχιερέα, τά προστάγματα τοῦ Θεοῦ (α´ 14, γ´ 6 κ. ἑξ.). Μεσιτεύει ὑπέρ τοῦ λαοῦ καί ἀσκεῖ τήν δικαιοσύνην ἐν ὀνόματι τοῦ Γιαχβέ (γ´ 1,2). Ἐξαγνίζει τόν κατηγορούμενον ἀπό τήν ἀνομίαν του (γ´ 4). Τέλος, εἰς τό βιβλίον τοῦ Ζαχαρίου, οἱ ἄγγελοι, ἐπιφορτισμένοι ἀπό τόν Θεόν μέ τήν διακυβέρνησιν τοῦ κόσμου, καλοῦνται ἐκ τούτου ἀκριβῶς καί εἰς τό νά καταστήσουν ἀνάγλυφον τήν θείαν ὑπεροχήν.

Ὁ Δανιήλ γνωρίζει τούς προστάτας τῶν λαῶν ἀγγέλους. Εἶναι, πρῶτον, ὁ ἄγγελος Μιχαήλ, ὁ προστάτης τοῦ Ἰσραήλ (ι´ 13,21). Οὗτος εἶναι "εἷς τῶν ἀρχόντων τῶν πρώτων", κατά δέ τήν συντέλειαν θά ἀναλάβη τήν ὑπεράσπισιν τοῦ περιουσίου λαοῦ (ιβ´ 1). Εἶναι κατόπιν ὁ ἄρχων, δηλαδή ὁ ἄγγελος τοῦ βασιλείου τῆς Περσίας, ὡς καί ὁ τῶν Ἑλλήνων (ι´ 13,20. Πρβλ. Δευτερ. λβ´ 8 εἰς τό κείμενον τῶν Ο´ καί Σοφ. Σειρ. ιζ´ 18). Δυνάμεθα νά ὁμιλήσωμεν μετά βεβαιότητος περί ταυτότητος τῶν ἀρχόντων τούτων τῶν ἐθνῶν πρός τούς "ἀγρυπνοῦντας", περί τῶν ὁποίων τό αὐτό βιβλίον ὁμιλεῖ εἰς τά δ´ 10,14,20 καί, ἴσως, πρός τούς ἑπτά ὀφθαλμούς τοῦ Γιαχβέ τούς μνημονευομένους παρά τοῦ Ζαχαρίου (δ´ 10), οἱ ὁποῖοι εἶναι οἱ δι' ὧν ὁ Θεός κυβερνᾶ τόν κόσμον ἄγγελοι.

Ἐξ ἄλλου, τά μεταιχμαλωσιακά κείμενα ὁμιλοῦν ὅλως ἰδιαιτέρως περί ἀγγέλων σαφῶς ἀποστελλομένων παρά τοῦ Θεοῦ διά νά βοηθήσουν ἤ προστατεύσουν τοῦτον ἤ ἐκεῖνον τόν πιστόν εἰδικῶς. Τοιαῦτα χωρία εἶναι τά Ψαλμ. η´ [3 α´] 11,12, Ψαλμ. λγ´ [λδ´] 8, Δαν. στ´ 23, Ἰουδίθ ιγ´ 20, Τωβ. ε´ 17,22, ιβ´ 12,15 (πρβλ. Γέν. κδ´ 7,40, μη´ 16, Γ´ Βασ. ιθ´ 5,7). Τά ἐδάφια αὐτά παρουσιάζουν ἐπίσης τούς ἀγγέλους μεσιτεύοντας ὑπέρ τῶν ἀνθρώπων παρά τῷ Θεῷ. Πρέπει νά σημειωθῆ ἐπίσης, ὅτι, ὡς καί πρό τῆς αἰχμαλωσίας (Ἔξ. ιβ´ 23, Δ´ Βασ. ιθ´ 35), οἱ ἄγγελοι ἐμφανίζονται ὡσαύτως καί ὡς ἐκτελεσταί τῶν θείων ἀποφάσεων τιμωρίας (Α´ Παραλ. κα´ 12, 16,27. Πρβλ. Β´ Βασ. κδ´ 15-17, Ἰεζ. θ´ 9-13, Ψαλμ. λδ´ [λε´] 5), πρᾶγμα, ὅπερ ἐπιτρέπει εἰς τόν ποιητήν τοῦ οζ´ (οη´) Ψαλμοῦ νά ὁμιλῆ περί ἀγγέλων "πονηρῶν", δηλαδή ἀγγέλων φερόνων δεινά, τούς ὁποίους ὁ Θεός, ἐν τῇ ὀργῇ του, ἐξαπολύει κατά τῶν ἐχθρῶν του ἤ κατά τῶν ἀσεβῶν.

Συγχρόνως πρός τόν βαθμιαῖον καθορισμόν τῶν ἀγγελικῶν λειτουργημάτων, ἀποσαφηνίζεται καί ἡ ὕπαρξις μιᾶς ἐπουρανίου ἱεραρχίας. Κατά τόν Ζαχαρίαν, ὁ ἄγγελος ὁ ἀποκαλούμενος "ἄγγελος τοῦ Γιαχβέ" ἔχει ἀγγέλους ὑπό τάς διαταγάς του (α´ 8, β´ 7,8, γ´ 4). Τό βιβλίον τοῦ Δανιήλ κατονομάζει τούς ἀνωτέρους τόν βαθμόν ἀγγέλους (ι´ 21). Ἡ προσωπικότης των διευκρινίζεται καί αὐτή καί ἐκ τοῦ αὐτοῦ βιβλίου δέχονται πλέον ἴδια ὀνόματα: ὁ Μιχαήλ (Μικά ἔλ, ὁ ὁποῖος εἶναι ὡς θεός, ι´ 13,21), ὁ Γαβριήλ (Γαβρί ἔλ, ὁ ἀνήρ, ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ, η´ 16, θ´ 21). Τό βιβλίον τοῦ Τωβίτ μᾶς παρουσιάζει τόν Ραφαήλ (Ραφά ἔλ, ὁ Θεός ἰᾶται), περί τοῦ ὁποίου ἀναφέρει, ὅτι εἶναι ἕν ἐκ τῶν ἑπτά πνευμάτων, τῶν "προσαναφερόντων τάς προσευχάς τῶν ἁγίων καί εἰσπορευομένων ἐνώπιον τῆς δόξης τοῦ ἁγίου", δηλαδή τοῦ Θεοῦ (ιβ´ 15). Τά ἀπόκρυφα βιβλία παρέχουν ἄλλα ὀνόματα ἀγγέλων.

Τέλος, ἄλλα χωρία πληροφοροῦν, ὅτι ὁ ἀριθμός τῶν ἀγγέλων εἶναι ἀνυπολόγιστος (Δαν. ζ´ 7, Ψαλμ. ξζ´ [ξη´] 18).