Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ 

Δ η μ ι ο υ ρ γ ί α τ ῶ ν ἀ γ γ έ λ ω ν. Οἱ ἄγγελοι ἀνήκουν εἰς τήν ἀόρατον κτίσιν (Σύμβολον Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως). Ὅ,τι εἶναι δημιουργήματα τοῦ Θεοῦ, διδάσκεται ρητῶς εἰς τήν Γραφήν (Ρωμ. η´ 38,39, Α´ Κορ. δ´ 9, Κολασ. α´ 16). Ὅ,τι δέν γνωρίζομεν, εἶναι ὁ χρόνος τῆς κτίσεώς των ἐν σχέσει μέ τόν ὁρατόν κόσμον. Ἐπικρατεστέρα παρ' ἡμῖν εἶναι πάντως ἡ κυρίως ὑπό Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ καί Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ διατυπωθεῖσα ἐκδοχή, καθ' ἥν τά λογικά ταῦτα ὄντα εἶναι ἀρχαιότερα τοῦ ὑλικοῦ κόσμου (Λόγ. 38ος, PG 36,320, ἔκδ. Ὀρθ. Πίστ. Β 3, PG 94,873). Ὁ τρόπος, καθ' ὅν ἦλθον εἰς ὕπαρξιν, εἶναι ἐντελῶς ἄδηλος, κατ' ἀντίθεσιν πρός τήν ποίησιν τοῦ ὑλικοῦ κόσμου καί τοῦ ἀνθρώπου, περί ἧς γίνεται λόγος ἐν ἀρχῇ τῆς Γραφῆς. 

Φ ύ σ ι ς. Ἐκ τῶν ἰδιοτήτων, τοῦ προορισμοῦ καί τῆς διακονίας των, περί τῶν πλεισταχοῦ ὁμιλεῖ ἡ θεία ἀποκάλυψις, δέν ὑπάρχει ἀμφιβολία, ὅτι πρόκειται περί προσώπων καί ὑποστάσεων ἀναλόγων πρός τόν ἄνθρωπον, ἄν καί ὀντολογικῶς πεπροικισμένων δαψιλέστερον ἤ οὗτος. Καί ἐπ' αὐτῶν δύναται νά λεχθῆ, ὅτι ἐκτίσθησαν κατ' εἰκόνα καί ὁμοίωσιν τοῦ Θεοῦ. Περί τῆς ἀναλογίας αὐτῶν ταύτης θά διαλάβωμεν κατωτέρω.

Κατά τόν ὁρισμόν, ὅν παρέχει ἡ πρός Ἑβραίους Ἐπιστολή, οὗτοι εἶναι "λειτουργικά πνεύματα, εἰς διακονίαν ἀποστελλόμενα διά τούς μέλλοντας κληρονομεῖν σωτηρίαν" (α´ 14). Ὁ ὅρος "πνεύματα" ὑποδηλοῖ πιθανώτατα ἁπλῶς τό ὅτι οὕτοι ὑπάγονται εἰς τήν ἀόρατον κτίσιν καί ὁπωσδήποτε δέν σημαίνει ὅτι κέκτηνται φύσιν ἁμιγῶς πνευματικήν, διότι καθαρόν καί ἀπόλυτον πνεῦμα εἶναι μόνον ὁ Θεός. Ἀρκεῖ νά ἐνθυμηθῶμεν, ὅτι καί οἱ ἐκ τούτων πεπτωκότες ἀποκαλοῦνται εἰς τήν Γραφήν πνεύματα, διά νά βεβαιωθῶμεν, ὅτι ὁ ὅρος δέν ἔχει ἀπόλυτον ἔννοιαν. Ἀρκετοί ἐκκλησιαστικοί συγγραφεῖς τῶν πρώτων αἰώνων (Τερτυλλιανός, Ὠριγένης, Βασίλειος, Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνός, Ἱλάριος) ὑπογραμμίζουν τήν ἀνάγκην νά παραδεχθωμεν, ὅτι οἱ ἄγγελοι ἔχουν σῶμα τί, ὅπερ ὑποθέτουν ἄλλος οὕτω καί ἄλλος οὕτω, πάντως δέ πολύ λεπτότερον τῆς γνωστῆς ὕλης, τῆς δι' ὅλων τῶν αἰσθήσεων ἡμῶν γινομένης ἀντιληπτῆς. Τό αἰθέριον ἤ πυροειδές ἤ νοερόν τοῦτο σῶμα εἶναι ἄγνωστον ἄν ἔχη οὐσιαστικήν σχέσιν πρός τήν ὕλην, ὅν προέκτασις αὐτῆς ἤ μέγα ὑπόλειμμα τῆς πρό τῆς παρακοῆς τῶν πρωτοπλάστων κτίσεως. Ἡ γραφική πάντως μαρτυρία, καθ' ἥν οἱ ἄνθρωποι "ἐν τῇ ἀναστάσει... ὡς ἄγγελοι Θεοῦ εἰσι" (Ματθ. κβ´ 30) καί ἡ ἄλλη, καθ' ἥν , τό τῆς ἀναστάσεως σῶμα ἔχων ὁ Κύριος, ἐνεφανίσθη εἰς τούς μαθητάς του, συνέφαγε μετ' αὐτῶν καί ἔγινεν ἁπτός παρ' αὐτῶν, δέν ἀποκλείουν τήν ἄποψιν, ὅτι τό σῶμα τῶν ἀγγέλων εἶναι συγγενές πρός τήν γνωστήν ὕλην. Ὁ χαρακτηρισμός αὐτῶν ὡς Ἀσωμάτων (ὁ κυρίως διά τῆς Ζ´ ἐν Νικαία Οἰκουμενικῆς Συνόδου καθιερωθείς) δέν ἔχει ἄρα τήν ἔννοιαν κυριολεξίας, ἀλλά διαστολῆς πρός τό ἀνθρώπινον σῶμα, προσφυέστατα δέ ὁ Δαμασκηνός ἀποφαίνεται ἐν προκειμένῳ, γράφων: "Ἄγγελος τοίνυν ἐστίν οὐσία νοερά... ἀσώματος δέ λέγεται καί ἄϋλος ὅσον πρός ἡμᾶς" (PG 94,865. Πρβλ. ἡμέτερον ἀνώνυμον ἄρθρον ἐν ΜΕΧ., τεῦχ. 2, σ. 63,4). Αἱ εἰς τήν Γραφήν, ἐξ ἄλλου, ἀγγελοφάνειαι ἐνισχύουν οὐκ ὀλίγων αὐτήν τήν ἄποψιν.

Ἀπεναντίας, ἡ ὑπό τινων ἐκφερομένη δόξα, καθ' ἥν ἄγγελοι ἐμψυχώνουν καί κινοῦν τά κοσμικά ὑλικά σώματα (ἰδίως ἄστρα), εἶναι λίαν ἐξεζητημένη καί προϊόν μᾶλλον ἐξωχριστιανικῆς ἐπιδράσεως. 

Ἀ ρ ι θ μ ό ς. Ὁ ἀριθμός τῶν ἀγγέλων, ὡς πολλαχοῦ τῆς Γραφῆς ὑπεμφαίνεται, εἶναι μέγιστος καί δή καί μετά τήν πτῶσιν ἑνός μέρους των. Παραμένει, ὅμως, ἀπροσδιόριστος ἔστω καί κατά χονδρικήν προσέγγισιν. Ἄκρως πιθανόν, πάντως, εἶναι, ὅτι θά ὑπέρκειται τοῦ τῶν ἀνθρώπων ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος, διότι ἡ ἐκδοχή, καθ' ἥν ἕκαστος τῶν ἀνθρώπων ἔχει τόν ἴδιον ἄγγελον, δέν δύναται νά ἀποκλεισθῆ.

Ἄδηλον ἐπίσης εἶναι, ἄν ὁ ἀριθμός οὗτος αὐξομειοῦται ἤ παραμένη σταθερός μετά τήν πτῶσιν τοῦ Ἑωσφόρου καί τῶν ἀκολουθησάντων αὐτῷ ἀγγέλων. Ὡς θά ἴδωμεν, ἡ Ἐκκλησία παραδέχεται, ὅτι οἱ ἄγγελοι εἶναι ἔκτοτε ἀμετάθετοι εἰς τό ἀγαθόν, ἀλλά τό θέμα δέν δύναται νά θεωρηθῆ ἑρμητικῶς κλειστόν, ἐάν λάβη τις ὑπ' ὄψιν τόν τόνον, ὅστις δίδεται ὑπό τῶν ἀσχοληθέντων σχετικῶς Πατέρων. 

Ἰ δ ι ό τ η τ ε ς. Οἱ ἄγγελοι εἶναι ἀθάνατοι κατά χάριν (Λουκ. κ´ 36), ὡς μέτοχοι τῆς ἐπουρανίου μακαριότητος, δέν διακρίνονται δέ εἰς φῦλα (Ματθ. κβ´ 30), ὄντες ὑπεράνω τῆς δι' ἀναπαραγωγῆς γεννήσεως, τοῦ θανάτου καί τῆς διατροφῆς (Ψευδοδιονύσ. PG 3,693, Γρηγ. Ναζ. PG 36,72). Τά τρία ταῦτα δέν ἀποτελοῦν εἰς τήν συνείδησιν τῆς Ἐκκλησίας ἀπολύτου ἰσχύος προϋποθέσεις, παρά τάς δύο ἀνωτέρω γραφικάς διαβεβαιώσεις. Πράγματι, δέν γνωρίζομεν μετά βεβαιότητος, ἄν οἱ ἄγγελοι ἦλθον εἰς τήν ὕπαρξιν ἅπαξ καί συλλήβδην, οὔτε ἄν τό ὑπέρυλον σῶμα των ἔχη ἀνάγκην διατροφῆς τινος.

Λόγω τῆς τοιαύτης ὑφῆς τοῦ σώματός των καί τοῦ ὅτι ἀνήκουν εἰς τό ἤδη σεσωσμένον τμῆμα τῆς συνόλου Ἐκκλησίας, τόν πνευματοκρατούμενον κόσμον, ὑπέρκεινται τῶν φυσικῶν ἤτοι τῶν τῆς πεπτωκυίας κτίσεως νόμων, δυνάμενοι νά μετακινοῦνται ἐντός αὐτῆς ἐντελῶς ἀπροσκόπτως, ἄτρωτοι ἐκ τῶν συνεπειῶν τῶν νόμων τούτων (Πρβλ. Δαμασκ. 94,689), ἀλλ' οὐχί καί πανταχοῦ παρόντες, ὡς πεπερασμένα ὄντα. 

Δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς. Ὁ ἱερός Δαμασκηνός παρατηρεῖ περί αὐτῶν ὅτι ἄν εἶναι: "Εἴτε ἴσοι κατ' οὐσίαν, εἴτε διαφέροντες ἀλλήλων, οὐκ ἴσμεν" (Ἔκδ. Ὀρθ. Πίστ. Β´ 3). Ὄντως, δέν δυνάμεθα νά εἴπωμεν μετά βεβαιότητος, ἄν οὐσιώδεις διαφοραί διακρίνουν αὐτούς ἤ οὐχί. Τό Περί Οὐρανίου Ἱεραρχίας τοῦ Ψευδοδιονυσίου ἔργον, ὅπερ εἶναι τό πρῶτον σύστημα ἀγγελολογίας, διαστέλλει αὐτούς εἰς τρεῖς ἱεραρχίας τριχόρους, ἤτοι α) Χερουβίμ, Σεραφείμ, Θρόνους, β) Ἐξουσίας, Κυριότητας, Δυνάμεις καί γ) Ἀγγέλους, Ἀρχαγγέλους, Ἀρχάς. Ἡ ταξινόμησις αὕτη δέν δύναται, ὅμως, νά θεωρηθῆ ὡς ἔχουσα τήν βάσιν της εἰς οὐσιαστικά εἰδολογικά δεδομένα (ὡς ὑπεστήριξαν ὁ Μεθόδιος καί ἄλλοι), ἀλλά ἁπλῶς εἰς τάς λειτουργικάς διακρίσεις, ἴσως δέ καί εἰς διαφοράς μετοχῆς εἰς τήν θείαν μακαριότητα (Ὠριγένης). 

Μ ε τ ο χ ή ε ἰ ς τ ή ν θ ε ί α ν μ α κ α ρ ι ό τ η τ α. Οἱ ἄγγελοι, ὡς κεκτημένοι τό κατ' εἰκόνα καί καθ' ὁμοίωσιν καί ἐλευθέραν ἔχοντες τήν βούλησιν, εὑρίσκονται μέν κατά χάριν εἰς τήν ἥν κατέχουν θέσιν, ἀλλά τοῦτο συνέβη καί διότι ἐχρησιμοποίησαν θεαρέστως τήν ἐλευθερίαν των. Θεῶνται πρόσωπον πρός πρόσωπον τήν δόξαν τοῦ Θεοῦ, δέν κατανοοῦν, ὅμως, αὐτήν (Πρβλ. Δαμ. PG 94,800), εὑρισκόμενοι ἐντός τοῦ πεδίου τῆς ἀκτίστου οὐσίας τοῦ Θεοῦ. Ἡ γνῶσις των δέν εἶναι τελεία, ἀλλ' ἁπλῶς ἀνωτέρα τῶν μελῶν τῆς στρατευομένης Ἐκκλησίας, ἔχουσα ἀποφατικόν χαρακτῆρα καί αὕτη. Τοῦτο τονίζεται ἰδίως εἰς τήν πρό τοῦ Αὐγουστίνου πατερικήν γραμματείαν. Δύναται νά λεχθῆ μεθ' ἱκανῆς βεβαιότητος, ὅτι οἱ ἄγγελοι δέν ἐγνώριζον πολλά τῶν στοιχείων τῆς θείας περί ἀπολυτρώσεως τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς συνωδινούσης μετ' αὐτοῦ κτίσεως οἰκονομίας, δέν γνωρίζουν δέ καί ἕτερα ἀφορῶντα εἰς τήν ἐσχατολογίαν τῆς οἰκονομίας ταύτης (Πρβλ. Ματθ. κδ´ 36, Ἐφεσ. γ´ 3-10, Α´ Τιμ. γ´ 16). Τοῦτο ἐξαίρεται καί εἰς τήν ὑμνωδίαν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἔνθα γίνεται οὐχί σπανίως λόγος περί "ἐκπλήξεως" τῶν ἀγγελικῶν δήμων ἐνώπιον τοῦ θανάτου τοῦ Ἰησοῦ, τῆς ἀναστάσεως αὐτοῦ, τῆς μεταστάσεως τῆς Θεοτόκου κ.λπ. Τό πότε οἱ ἄγγελοι ὑπέστησαν δοκιμασίαν τῆς ἐλευθέρας βουλήσεώς των καί ἄν ἔκτοτε εἶναι ἀμετάθετοι εἰς τό ἀγαθόν ἤ ἄν, ὡς ἐνόμισάν τινες πρό τοῦ Αὐγουστίνου, ὑπόκεινται εἰς πτῶσιν καί μετά τήν δοκιμασίαν ἐκείνην, εἶναι ἐρωτήματα ἀναπάντητα ἐκ μέρους τῆς θείας ἀποκαλύψεως. Πάντως, δυνάμεθα νά εἴπωμεν, ὅτι ἡ συνείδησις τῆς Ἐκκλησίας κλίνει αἰσθητῶς πρός τήν ἄποψιν τοῦ ἀδιαπτώτου τῆς φύσεως τῶν ἀγγέλων, ὡς αὕτη ἐξῆλθεν ἐκ τῆς πρώτης καί ἄρα καί μόνης ἐκείνης δοκιμασίας.

Περί τοῦ ἀρνητικοῦ ἀποτελέσματος τῆς ἐν λόγω δοκιμασίας, ἤτοι περί τῆς πτώσεως καί τῆς καταδίκης μερίδος τοῦ ἀγγελικοῦ κόσμου, ὁμιλεῖ ἡ Γραφή εἰδικώτερον εἰς τά χωρία Λουκ. η´ 31, Β´ Πέτρ. β´ 4 καί Ἰούδα στίχ. 6.

Ὁμοίως δέν παρουσιάζει ἔδαφος ἡ θεία ἀποκάλυψις εἰς τήν ὑπόθεσιν περί τῆς φύσεως τῆς πτώσεως ταύτης. Ἡ ἀντίληψις ὅτι, κατά τό Γέν. στ´ 2, ἐπρόκειτο περί πτώσεως σαρκικῆς, ἀναπτυχθεῖσα μέ ἀφετηρίαν τόν Ψευδοενώχ, δέν κέκτηται πολλά καί ἰσχυρά ὑπέρ ἑαυτῆς ἐπιχειρήματα, πιθανωτέρου ὄντος, ὅτι ἡ φάσις ἤ ἡ λεπτομέρεια τῆς σαρκικῆς πώσεως ὑπῆρξεν ἐπακόλουθον τῆς ἀρχικῆς ἁμαρτίας, ἥτις ἦτο μᾶλλον ἡ ἔπαρσις, αὐτή ἀκριβῶς ἤ καί εἰς τό πρωτόπλαστον ἀνθρώπινον ζεῦγος ὑποβληθεῖσα παρά τοῦ νοητοῦ ὄφεως. Τό κακόν, ἄρα, εἰσῆλθεν εἰς τήν ὁρατήν κτίσιν ἐκ τοῦ ἀγγελικοῦ κόσμου, γενόμενον πραγματικότης ἐκ τῆς μή θεαρέστου χρήσεως τῆς ἐλευθέρας βουλήσεως ἐκ μέρους μερίδος τοῦ κόσμου τούτου καί ὄν ἀνέκαθεν "ἀνούσιον" κατά τόν Δαμασκηνόν, ἤτοι μή ἔχον ἰδίαν ὑπόστασιν καί οὐσίαν (Κατά Μανιχ. 14, PG 94,1957).