Το νόημα της χριστιανικής ασκήσεως
Μητροπολίτου Νέας Σμύρνης Σεβ. κ. Συμεών
Στό κατώφλι τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς,
Εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2000, σ. 39-52.
Με τη χάρη του Θεού, αγαπητοί αδελφοί, εισερχόμαστε από αύριο στην ιερή περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Ονομάζεται και είναι πράγματι στάδιο πνευματικό. Και οι πιστοί, που καλούμαστε να εισέλθουμε σ' αυτό για να αγωνιστούμε, είμαστε οι αγωνιστές «τοῦ καλοῦ ἀγῶνος τῆς πίστεως» (Α΄ Τιμ. 6,12). Οι αθλητές του πνεύματος. Οι στρατιώτες του Ιησού Χριστού ( Β΄Τιμ. 2,3,5).
Πάντοτε αγωνιζόμαστε οι χριστιανοί. Η χριστιανική ζωή είναι ένας συνεχής και αδιάκοπος αγώνας. Ωστόσο, η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ως χρόνος προετοιμασίας μας για τον εορτασμό της κορυφαίας εορτής του Πάσχα, προϋποθέτει εντατικότερη προσπάθεια, θερμότερο ζήλο, μεθοδικότερον αγώνα.
Σε τι ακριβώς συνίσταται ο πνευματικός αγώνας αυτής της περιόδου, τον οποίο καλούμαστε να αναλάβουμε; Τον καθορίζει με σαφήνεια το 3 ο Προσόμοιο του Τριωδίου, που ακούσαμε να ψάλλεται πριν από λίγο -ποίημα, καθώς φαίνεται από την επιγραφή του, του αγίου Θεοδώρου του Στουδίτου.
«Τόν τῆς νηστείας καιρόν φαιδρῶς ἀπαρξώμεθα, πρός ἀγῶνας πνευματικούς ἑαυτούς ὑποβάλλοντες∙ ἁγνίσωμεν τήν ψυχήν, τήν σάρκαν καθάρωμεν∙ νηστεύσομεν ὥσπερ ἐν τοῖς βρώμασιν ἐκ παντός πάθους, τάς ἀρετάς τρυφῶντες τοῦ Πνεύματος∙ ἐν αἷς διατελοῦντες πόθῳ, ἀξιωθείημεν πάντες κατιδεῖν τό πάνσεπτον Πάθος Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ καί τό Ἅγιον Πάσχα, πνευματικῶς ἐναγαλλιώμενοι ».
Δηλαδή: «Ας ξεκινήσουμε χαρούμενα την περίοδο της νηστείας, υποβάλλοντας τον εαυτό μας σε πνευματικούς αγώνες. Να εξαγνίσουμε την ψυχή. Να καθαρίσουμε την σάρκα. Όπως νηστεύουμε με τις τροφές, να απέχουμε από κάθε πάθος, εντρυφώντας στις αρετές του Πνεύματος. Και παραμένοντας με πόθο στην ενάρετη ζωή, είθε ν' αξιωθούμε, γεμάτοι πνευματικοί χαρά, ν' αντικρίσουμε το πάνσεπτο Πάθος και το άγιο Πάσχα του Χριστού και Θεού μας».
1. Το πρώτο που μας συνιστά ο ι. υμνογράφος είναι να αγνίσουμε την ψυχή μας. Τι είναι η ψυχή; Ο έσω άνθρωπος. Η πνευματική υπόσταση του ανθρώπου. «Ὁ κρυπτός τῆς καρδίας ἄνθρωπος », καθώς γράφει ο απόστολος Πέτρος (Α΄ Πετρ., 3,4).
«Ψυχή ἐστιν » γράφει ο Μ. Αθανάσιος, «οὐσία νοερά, ἀσώματος, ἀπαθής, ἀθάνατος » (1) . Και ο άγιος Μακάριος ο Αιγύπτιος διευκρινίζει αναλυτικότερα:
«Ὥσπερ τά μέλη τοῦ σώματος πολλά ὄντα εἷς ἄνθρωπος λέγεται, οὕτω καί τά μέλη ψυχῆς εἰσι πολλά, νοῦς, συνείδησις, θέλημα, λογισμοί κατηγοροῦντες καί ἀπολογούμενοι∙ ἀλλά ταῦτα πάντα εἰς ἕνα λογισμόν εἰσιν ἀποδεδεμένα καί μέλη ἐστι ψυχῆς∙ μία δε ἐστι ψυχή, ὁ ἔσω ἄνθρωπος » (2) .
Δηλαδή, «Όπως ακριβώς λογίζεται ένας άνθρωπος, αν και είναι πολλά τα μέλη του σώματός του, έτσι πολλά είναι και τα μέλη της ψυχής, ο νους, η συνείδηση, το θέλημα, οι λογισμοί που κατηγορούν και που απολογούνται. Αλλά όλα αυτά είναι καλά δεμένα σε ένα λογισμό και είναι μέλη της ψυχής. Και η ψυχή είναι μία, ο εσωτερικός άνθρωπος της καρδιάς».
Και η ψυχή μας, όταν παύσει να ενεργεί κατά φύσιν, όπως τη δημιούργησε ο Θεός, τότε ασθενεί. Η αμαρτία αποτελεί αρρώστια της ψυχής. Η αμαρτία αποτελεί αρρώστια της ψυχής. Τα πάθη είναι «ψυχῆς νόσοι» (3) . Τη μολύνουν και την καθιστούν ακάθαρτη.
Γράφει ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής: «
«Ψυχῆς ἐστιν ἀκαθαρσία τό μή ἐνεργεῖν κατά φύσιν. Ἐκ τούτου γάρ τίκτονται τῷ νῷ οἱ ἐμπαθεῖς λογισμοί. Τότε γάρ κατά φύσιν ἐνεργεῖ, ὅταν αἱ παθητικαί αὐτῆς δυνάμεις, ὁ θυμός, λέγω, καί ἡ ἐπιθυμία ἐν τῇ τῶν πραγμάτων καί τῶν ἐν αὐτοῖς νοημάτων προσβολῇ ἀπαθεῖς διαμένωσι » (4) .
Δηλαδή: «Αποτελεί ακαθαρσία της ψυχής το να μην ενεργεί κατά φύσιν. Διότι από αυτό γεννιούνται στον νου οι εμπαθείς λογισμοί. Τότε πράγματι η ψυχή ενεργεί κατά φύσιν, όταν οι παθητικές της δυνάμεις-εννοώ το θυμικό και η επιθυμία- στην προσβολή που δέχονται από τα πράγματα και από τους λογισμούς, που σχετίζονται μ' αυτά, παραμένουν απαθείς.
Πως, λοιπόν, μπορούμε να αγνίσουμε την ψυχή μας; Να την ελευθερώσουμε από την δυναστεία των παθών; Να την κρατήσουμε έτσι, ώστε να ενεργεί πάντοτε κατά φύσιν ;
Η απάντηση που δίνουν οι άγιοι Πατέρες μας σχετίζεται με την τριμερή διαίρεση της ψυχής που διδάσκουν ομόφωνα. Τα τρία μέρη της ψυχής είναι το λογιστικόν, το θυμικόν και το επιθυμητικόν.
«Ὥσπερ τό σῶμα » υπογραμμίζει και πάλι ο άγιος Μάξιμος, «διά τῶν πραγμάτων ἁμαρτάνει καί ἔχει πρός παιδαγωγίαν τάς σωματικάς ἀρετάς, ἵνα σωφρονῇ∙ οὕτω καί ὁ νοῦς διά τῶν ἐμπαθῶν νοημάτων ἁμαρτάνει καί ἔχει ὡσαύτως πρός παιδαγωγίαν τάς ψυχικάς ἀρετάς, ἵνα, καθαρῶς καί ἀπαθῶς ὁρῶν τά πράγματα, σωφρονῇ » (5) .
Δηλαδή: «Όπως το σώμα αμαρτάνει μέσω των πραγμάτων και για να σωφρονεί έχει για παιδαγωγία τις σωματικές αρετές, έτσι και ο νους που αμαρτάνει μέσω των εμπαθών νοημάτων, για να βλέπει καθαρά και απαθώς τα πράγματα και να σωφρονεί, έχει ομοίως για παιδαγωγία τις ψυχικές αρετές».
Με ποιες αρετές θα εξαγνίσουμε τις δυνάμεις της ψυχής; Το λογιστικό με την ανάγνωση, την πνευματική θεωρία και την προσευχή. Το θυμικό με την αγάπη που αντίκειται στο μίσος. Και το επιθυμητικό με τη σωφροσύνη και την εγκράτεια. «Τό θυμικόν τῆς ψυχῆς ἀγάπῃ χαλίνωσον∙ καί τό ἐπιθυμητικόν αὐτῆς ἐγκρατείᾳ καταμάρανον∙ καί τό λογιστικόν αὐτῆς προσευχῇ πτέρωσον ...» (6) .
Δηλαδή: «Με την αγάπη χαλιναγώγησε το θυμικό της ψυχής. Και με την εγκράτεια μάρανε ολότελα το επιθυμητικό της. Και με την προσευχή δώσε φτερά στο λογιστικό μέρος της».
Κάθαρση ψυχής σημαίνει απαλλαγή από τα πάθη (7) και ελευθερία από τους πονηρούς λογισμούς. Κι αυτό επιτυγχάνεται, προσθέτει ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος, με την τήρηση των εντολών του Θεού (8) .
Ας αναφέρουμε ακόμη την γνώμη και ενός άλλου πνευματικού διδασκάλου: «Ἀνάγνωσις καί προσευχή νοῦν καθαίρουσιν, ἀγάπη δέ καί ἐγκράτεια τό παθητικόν τῆς ψυχῆς » (9) .
Δηλαδή: «Η πνευματική μελέτη και η προσευχή καθαρίζουν τον νου. Και η αγάπη και η εγκράτεια το επιθυμητικό μέρος της ψυχής».
2. Ο άνθρωπος όμως δεν έχει μόνο ψυχή. Διαθέτει και σώμα. Ψυχή και σώμα απαρτίζουν την ενιαία και αδιαίρετη οντότητα του ανθρώπου. Και η σωτηρία δεν είναι μόνο υπόθεση της ψυχής αλλά και του σώματος. Ο άνθρωπος σώζεται ολόκληρος, η ψυχή και το σώμα του. Και επιτυγχάνει τη σωτηρία του μ' έναν ενιαίο αγώνα που διεξάγει με την ψυχή και το σώμα του μαζί. Η ψυχή αγωνίζεται. Και το σώμα συναγωνίζεται με την ψυχή.
Είναι απαραίτητο, λοιπόν, μαζί με τον εξαγνισμό της ψυχής να επιδιώξουμε την κάθαρση της σαρκός. «Την σάρκαν καθάρωμεν » προσθέτει ο υμνογράφος. Εξαγνισμός της ψυχής και κάθαρση του σώματος συνδέονται άρρηκτα. Συμπορεύονται. «Τό σῶμα » διδάσκει ο άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων, «οὐχ ἁμαρτάνει καθ' ἑαυτό, ἀλλά διά τοῦ σώματος ἡ ψυχή» (10) . Δηλαδή: «Το σώμα δεν αμαρτάνει από μόνο του, αλλά η ψυχή διαμέσου του σώματος».
Επομένως, όπως οφείλουμε να επιδιώξουμε τον εξαγνισμό της ψυχής, έτσι θα πρέπει να καθάρουμε και το σώμα από την ακαθαρσία της αμαρτίας, διότι, καθώς διδάσκει ο άγιος Μάξιμος, «Ἡ κατ' ἐνέργειαν Ἁμαρτία τοῦ σώματός ἐστιν ἀκαθαρσία » (11) . Δηλαδή, «η αμαρτία με συγκεκριμένες ενέργειες και πράξεις καθιστά ακάθαρτο το σώμα του ανθρώπου».
Οι ψυχικές αρετές, όπως είδαμε, συντείνουν στον εξαγνισμό της ψυχής. Και οι σωματικές αρετές συντελούν στην κάθαρση του σώματος. Κορυφαία αρετή είναι και η νηστεία. Και μαζί με την νηστεία, οι Πατέρες μας συντάσσουν την αγρυπνία, την ψαλμωδία, την προσευχή και την φυλακή των αισθήσεων.
Το πνεύμα της εν Χριστώ ζωής είναι ασκητικό. Πνευματική ζωή χωρίς σωματική κακοπάθεια δεν είναι δυνατόν να υπάρξει. Αυτή τη διαλεκτική σχέση μας επισημαίνει ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος:
«Ἀδύνατον καί τήν σάρκαν τῷ κόρῳ τῶν βρωμάτων κατεμπιπλᾶν και πνευματικῶς τῆς νοερᾶς καί θείας ἐπαπολαύειν χρηστότητος. Ὅσῳ γάρ τήν ἀστέρα τις θεραπεύσει, κατά τοσοῦτον ἐκείνης ἑαυτόν ἀποστερήσει∙ καθόσον δε τό σῶμα ὑπωπιάσει, ἀναλόγως καί τῆς πνευματικῆς τροφῆς τε καί παρακλήσεως ἐμπλησθήσεται » (12) .
Δηλαδή: «Είναι αδύνατον και τη σάρκα να παραγεμίζουμε με τον κόρο των βρωμάτων και ταυτόχρονα απολαμβάνουμε πνευματικά τη νοερή και θεία γλυκύτητα. Γιατί όσο κανείς περιποιείται την κοιλιά, τόσο και αποστερεί τον εαυτό του από τη θεία χάρη. Και όσο με την άσκηση ταλαιπωρεί το σώμα του, ανάλογα γεμίζει και από την πνευματική τροφή και παράκληση».
3. Νηστεία και άσκηση, ωστόσο, δεν σημαίνει αποχή μόνο από ορισμένες τροφές. Σημαίνει απαραιτήτως και αγώνα απαλλαγής από τα πάθη μας και προσπάθεια απόκτησης των χριστιανικών αρετών.
Προσθέτει ο ι. υμνογράφος: «Νηστεύσωμεν ὥσπερ ἐν τοῖς βρώμασιν ἐκ παντός πάθους, τάς ἀρετάς τρυφῶντες τοῦ Πνεύματος».
Η αληθής νηστεία, όπως μας την περιγράφει ο Μ. Βασίλειος, δεν αρκείται μόνο στην αποχή από τις τροφές, προχωρεί και στην αποδέσμευση του πιστού από κάθε είδους πάθος.
«Οὐ μέντοι ἐξαρκεῖ καθ' ἑαυτήν ἡ ἀποχή τῶν βρωμάτων πρός τήν ἐπαινετήν νηστείαν, ἀλλά νηστεύσωμεν νηστείαν δεκτήν, εὐάρεστον τῷ Θεῷ. Ἀληθής νηστεία ἡ τοῦ κακοῦ ἀλλοτρίωσις, ἐγκράτεια γλώσσης, θυμοῦ ἀποχή, ἐπιθυμιῶν χωρισμός, καταλαλιᾶς, ψεύδους, ἐπιορκίας. Ἡ τούτων ένδεια νηστεία ἐστίν ἀληθής. Ἐν τούτοις μέν οὖν ἡ νηστεία καλόν» (13) .
Δηλαδή: «Δεν φτάνει η αποχή και μόνο από τις τροφές για να είναι άξια επαίνου η νηστεία μας. Ας νηστέψουμε νηστεία ευπρόσδεκτη και ευάρεστη στον Θεό. Αληθινή νηστεία είναι η απομάκρυνση από οτιδήποτε το κακό και εφάμαρτο. Η εγκράτεια της γλώσσας, η αποχή από τον θυμό, ο χωρισμός από τις αισχρές επιθυμίες, την καταλαλιά, το ψέμμα και την επιορκία. Η απουσία και η στέρηση από αυτά είναι αληθινή νηστεία. Όταν αγωνιζόμαστε για όλα αυτά τότε η νηστεία μας είναι καλή και ωφέλιμη».
Αλλά η κατά Χριστόν ζωή έχει και την θετική της όψη. Παράλληλα με τον αγώνα για την απαλλαγή μας από τα διάφορα πάθη, επιδιώκει και την απόκτηση των χριστιανικών αρετών. «Δεῖ δέ », παρατηρεί ένας από τους πνευματικούς διδασκάλους της Φιλοκαλίας, «πρός τῇ καθάρσει τῶν μοχθηρῶν ἕξεων, καί τῆς κτήσεως τῶν ἀρετῶν » (14) . Πέρα, δηλαδή, από την κάθαρσή μας από τις κακές συνήθειες-τα πάθη από τα οποία αιχμαλωτιζόμαστε-, οφείλουμε να αποκτήσουμε και τις αρετές που κοσμούν τον ευαγγελικό βίο. Είναι αυτό που διατυπώνει πολύ επιγραμματικά ο προφήτης Δαβίδ: «Ἔκκλινον ἀπό κακοῦ καί ποίησον ἀγαθόν » ( Ψαλμ. 33, 14, 36, 27).
Κατά τον θεόσοφο Ιεράρχη της Καισαρείας αποτελεί «ἀρχήν »- θεμελιώδη δηλαδή προϋπόθεση- «πρός τήν ἀνάληψιν τῶν καλῶν » «ἡ ἀναχώρησις τῶν κακῶν ». Και συνεχίζει, σχολιάζοντας τον παραπάνω λόγο των Ψαλμών:
«Σοφῶς οὖν καί ἐντέχνως προσάγων ἡμᾶς εἰς τήν ἀρετήν, τήν ἀναχώρησιν τῆς κακίας ἀρχήν ἐποιήσατο τῶν καλῶν. Εἰ γάρ ἐυθύς προέβαλέ σοι τά τέλεια, ἀπώκνησας ἄν πρός τήν ἐγχείρησιν∙ νῦν δε τοῖς εὐληπτοτέροις σε προσεθίζει, ἵνα κατατολμήσῃς τῶν ἐφεξῆς. Κλίμακι γάρ προσεοικέναι φαίην ἄν ἐγωγε τῆς εὐσεβεάις τήν ἄσκησιν ...
Ὥστε δεῖ τούς εἰσαγομένους πρός τόν κατ' ἀρετήν βίον τοῖς πρώτοις βαθμοῖς ἐπιβάλλειν τό ἴχνος, κἀκεῖθεν ἀεί τῶν ἐφεξῆς ἐπιβαίνειν, ἕως ἄν πρός τό ἐφικτόν ὕψος τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει διά ταῆς κατ' ὀλίγον διακοπῆς ἀναβῶσιν.
Ὥσπερ οὖν ἐπί τῆς κλίμακος πρώτη ἀνάβασις ἡ τῆς γῆς ἀναχώρησις, οὕτως ἐπί τῆς κατά Θεόν πολιτείας, ἀρχή προκοπῆς ὁ χωρισμός τοῦ κακοῦ » (15) .
Δηλαδή: «Οδηγώντας μας (ο Ψαλμωδός) με σοφία και τέχνη στην αρετή, κατέστησε αρχή των καλών την απομάκρυνση από την κακία. Διότι, αν ευθύς αμέσως σου προέβαλε τα τέλεια, θα δίσταζες να επιχειρήσεις να τα επιτύχεις. Τώρα όμως σε εξοικειώνει με τα πιο ευκολοκατόρθωτα για να τολμήσεις να επιδιώξεις και τα επόμενα. Και θα έλεγα εγώ ότι η άσκηση ευσεβείας μοιάζει με κλίμακα...
Θα πρέπει, λοιπόν, οι αρχάριοι στον ενάρετο βίο να ξεκινούν από τα πρώτα σκαλοπάτια και από εκεί πάντοτε να προχωρούν και στα επόμενα, ίσαμε να μπορέσουν να ανεβούν προοδευτικά στο ύψος που είναι μπορετό για την ανθρώπινη φύση.
Όπως ακριβώς στην κλίμακα στο πρώτο σκαλοπάτι συνιστά την απομάκρυνση από το έδαφος, έτσι και στην κατά Θεόν πολιτεία αρχή της πνευματικής προκοπής είναι ο χωρισμός από το κακό».
Ο εν Χριστώ αγώνας του πιστού, όπως διδάσκει και ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, συνίσταται αφ' ενός στο να εξαλείψει και να εξαφανίσει «τέλεον ἐκ τῆς ἑαυτοῦ ψυχῆς » τα πάθη και αφ' ετέρου να θησαυρίσει «ἐν ἑαυτῷ πάσῃ δυνάμει ψυχῆς τάς ἀρετάς ἀντ ' αὐτῶν ».
Και συνεχίζει ο θεοφόρος Πατέρας: «Εἰ γάρ μή οὔτω γένηται παρ' αὐτοῦ καί οὕτω τά τῶν ἀγώνων ἕξει καλῶς ἐν αὐτῷ, οὐδέν ἔσται ὄφελος αὐτῷ ἐκ μόνης τῆς τῶν παθῶν ἀλλοτριώσεως∙ οὐ γάρ ὁ μη πλεονεκτῶν ἀλλ ' ὁ ἐλεῶν ἐπαινεῖται, οὐδέ ὁ τό δοθέν τάλαντον σῶον φυλάξας ἀλλ ' ὁ διπλασιάσας ἐσώθη, οὐδέ ὁ ἐκκλίνας ἀπό κακοῦ ἀλλ ' ὁ ποιήσας τόν ἀγαθόν μακαρίζεται» (16) .
Δηλαδή: «Αν αυτός (ο χριστιανός) δεν αγωνιστεί με αυτόν τον τρόπο και ο αγώνας του δεν έχει την αγαθή κατάληξη, τίποτα δεν έχει να ωφεληθεί από την απομάκρυνσή του από τα πάθη και μόνο. Διότι δεν επαινείται αυτός που δεν είναι πλεονέκτης αλλά εκείνος που ελεεί ( Ματθ. 5, 7). Ούτε σώθηκε αυτός που φύλαξε ακέραιο το τάλαντο που του δόθηκε, αλλά εκείνος που το διπλασίασε ( Ματθ. 25, 15-28). Ούτε μακαρίζεται αυτός που απομακρύνθηκε από το κακό, αλλά εκείνος που έπραξε το αγαθό ( Ψαλμ. 36, 27).
Η χριστιανική ζωή δεν είναι χωρίς σκοπό και ο πνευματικός μας αγώνας χωρίς νόημα. Ύψιστος σκοπός της ζωής μας είναι η κοινωνία και η ένωσή μας με τον Θεό. Το νόημα του αγώνα που διεξάγουμε είναι να γίνουμε μέτοχοι της εν Χριστώ σωτηρίας.
Στα πλαίσια της εν Χριστώ ζωής μας ένα ξεχωριστό σκοπό υπηρετεί και ο ιδιαίτερος αγώνας της ιερής περιόδου της Τεσσαρακοστής που εγκαινιάζει ο αποψινός εσπερινός. Μας το επισημαίνει ο υμνογράφος του τροπαρίου που σχολιάζουμε: «ἀξιωθείημεν πάντες κατιδεῖν τό πάνσεπτον Πάθος Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ καί τό ἅγιον Πάσχα...».
Ο σκοπός προς τον οποίο οδηγεί η πνευματική προετοιμασία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, στην οποία μας προσκαλεί απόψε η Μητέρα μας Εκκλησία, είναι ν' αξιωθούμε όλοι μας να αντικρίσουμε το πάνσεπτο Πάθος του Κυρίου. Να γίνουμε κοινωνοί της πασχαλινής χαράς και της ελπίδας της Αναστάσεως.
Να δώσει ο Θεός αγαπητοί αδελφοί!
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Πρός Ἀντίοχον 16: ΒΕΠΕΣ 35, 104.
2. Ὁμιλ. 7,8: PG 34, 528 b.
3. Κλήμεντος τοῦ Αλεξανδρέως, Προτρεπτικός 11: ΒΕΠΕΣ 7, 74.
4. Κεφάλαια περί ἀγάπης 3, 35: Φιλοκαλία τομ. Β΄ σελ. 32.
5. Οπ. π. 2,64, σ. 22
6. Οπ. π. 4,42, 80, σς. 45, 49.
7. Θαλάσσιος 2, 79: Φιλοκαλία, τομ. Β. σ. 215
8. Επιστολή δ΄: Τά εὑρεθέντα ἀσκητικά ..., εκδ. Ιωακείμ Σπετσιέρη, Αθήνα 1895, σ. 381. Πρβλ. και τον όσιο Θαλάσσιο: «Τήρησις ἐντολῶν τίκτει μετάνοιαν∙ ἡ δε τῶν ἐντολῶν τήρησις ψυχῆς ποιεῖ κάθαρσιν » (2, 77: Φιλοκαλία, τομ. Β΄, σ. 215).
9. Θαλάσσιος 2, 84: Φιλοκαλία, τομ. Β΄, σ. 215.
10. Κατήχησις 4, 23: ΒΕΠΕΣ 39, 74.
11. Κεφάλαια περί ἀγάπης 3, 36: Φιλοκαλία, τομ. Β΄, σ. 32.
12. Κεφάλαια 1,42: ΛΛ 51,51.
13. Περί νηστείας λογ. 2, 7: ΒΕΠΕΣ 54, 26.
14.Θεοδώρου Εδέσσης, Θεωρητικόν : Φιλοκαλία, τομ. Α΄, σ. 325.
15. Μεγάλου Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τούς Ψαλμούς 1, 3-4: ΒΕΠΕΣ 52, 14-15.
16. Ἠθικός 7: SC 129, 160-162.
