Το ανθρωπιστικόν και πολιτιστικόν ιδεώδες του ιερού Φωτίου

Θεοδώρου Ευάγγελου
Η προσωπικότητα και η θεολογία του Μεγάλου Φωτίου,
Επίσημοι Λόγοι Εκφωνηθέντες επί τη Ιερά Μνήμη του κατά τα έτη 1970- 2010,
εκδ. Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος,
Αθήνα 2011, σελ. 135-140

Ο ιερός Φώτιος, προς τιμήν του οποίου τελείται η σημερινή αυτή πανηγυρική λειτουργική σύναξη, αποτελεί έξοχο ζωντανό πρότυπο πραγματώσεως και προβολής του ορθοδόξου ανθρωπιστικού και πολιτιστικού ιδεώδους.

Το ιδεώδες αυτό από ειδολογική άποψη θα μπορούσε να διατυπωθή με τη φράση της τόσο αγαπητής στον ι. Φώτιο οντολογίας του Αριστοτέλη, σύμφωνα με την οποία φράση το όλο προηγείται του μέρους και προσδιορίζει αυτό. Επομένως για την εκκόλαψη και μόρφωση του αληθινού και αυθεντικού είναι μας και για την ανάπτυξη της αληθινής παιδείας και του υγιούς πολιτισμού επιβάλλεται η εφαρμογή της αρχής της ολότητος, δηλαδή η ένταξη των επί μέρους μορφωτικών και πολιτιστικών προσπαθειών στα πλαίσια ενός καθολικού ιδεώδους. Οι προσπάθειες αυτές, αποβλέποντας στην ενιαία κατεύθυνση, που βρίσκεται μέσα στο όλο, δεν πρέπει να συσσωρεύουν απλώς τα διάφορα μορφωτικά και πολιτιστικά στοιχεία σε μηχανικά αθροίσματα, μα πρέπει να τα εμψυχώνουν με την εντελέχεια του όλου και να τα ταξινομούν σε επαλλήλους ομοκέντρους και ιεραρχικά διαρθρωμένους κύκλους, που όλο και περισσότερο ευρύνονται, πλουτίζονται και υποβοηθούν την αρμονική και ολομερή ικανοποίηση όλων των εμφύτων προδιαθέσεων της ανθρώπινης ύπάρξεως.

Μα αν το ορθόδοξο ανθρωπιστικό και πολιτιστικό ιδεώδες από άποψη ειδολογική είναι η εφαρμογή της θύραθεν αρχής της ολότητος, τούτο από άποψη ύλης ή περιεχομένου δεν είναι τίποτε άλλο παρά η επιδίωξη για να γίνη ορατό «το μυστήριο του θελήματος» του Θεού «κατά την ευδοκίαν αυτοΰ, ην προέθετο... ανακεφαλαιώσασθαι τα πάντα εν Χριστώ, τα επί τοις ουρανοίς και τα επί της γης» (Εφ. α ', 10). Για τον ιερό Φώτιο τόσο το ποιητικό, όσο και το τελικό αίτιο της ανθρωπιστικής και πολιτιστικής ενεργείας είναι η «εν Χριστώ» ανακεφαλαίωση της ουράνιας και επίγειας οντολογικής πραγματικότητος, η «καινή κτίσις», που επιτυγχάνεται με τη δυναμική γεφύρωση, σύνδεση και αλληλοπεριχώρηση του θείου κι ανθρωπίνου στοιχείου. Το κύριο επιχείρημα του Φωτίου εναντίον των αιρέσεων στηρίζεται στο γεγονός, ότι όλες οι αιρέσεις τορπιλλίζουν κι ανατινάσσουν το ιερό πορθμείο, που συνδέει τα ουράνια κι επίγεια ακρογυάλια, γιατί, παρουσιάζοντας ανύπαρκτη αντίθεση και πόλωση εκεί, που στην πραγματικότητα υπάρχει διαλεκτική σύνθεση κι αρμονία, είτε υπερτονίζουν το ανθρώπινο στοιχείο σε βάρος ενός ή όλων των προσώπων της αγίας Τριάδος, είτε αντίθετα παραθεωρούν τον ανθρώπινο και επίγειο παράγοντα προς υπερέξαρση του θείου.

Ο Φώτιος ζη κι αναπνέει εξ ολοκλήρου μέσα στη θεανθρώπινη ατμόσφαιρα της Ορθοδοξίας. Η ευγενής καταγωγή του, οι σχέσεις του με την αυτοκρατορικη οικογένεια, τα επίγεια αξιώματά του- το ότι έγινε πρωτοσπαθάριος στην αυλική φρουρά- το ότι έγινε πρωτοασηκρήτις κι' ανήκε στην elite της βυζαντινής διπλωματίας κι' εστάλη πρεσβευτής στη Βαγδάτη- το ότι ζοΰσε μέσα στην ατμόσφαιρα των αυλικών αντεγκλήσεων κι ανταγωνισμών η τεράστια μόρφωσή του σε όλους σχεδόν τους τομείς του τότε επιστητού- οι ακαδημαϊκοί του τίτλοι στην Ανωτάτη Σχολή της Μαγναύρας- το ότι ξαφνικά περιβλήθηκε με την αίγλη και τις λαμπηδόνες του πατριαρχικού μανδύα -όλες γενικά οι ποικίλες συναρτήσεις του με τους πειρασμούς του κόσμου τούτου δεν τον παρέσυραν στο δρόμο της ήσσονος προσπάθειας, ούτε του νέκρωσαν το θείο έρωτα για τα πνευματικά αγαθά και την «υπεράγαθον αγαθότητα» του Θεού. Όπως το διψασμένο ελάφι τρέχει στις πηγές των υδάτων, έτσι κι ο Φώτιος έσπευδε στο σπουδαστήριο ή στο προσευχητήριο ή στον κύκλο των προσφιλών μαθητών του- παραδιδόταν στην πνευματική θεωρία και στην προσευχή- ροφούσε το μέλι και γάλα της θύραθεν και της ιερής γραμματείας εμβαπτιζόταν στα ρείθρα της Θ. Χάριτος· τρεφόταν με το μυστικό μάνα της μυστηριακής ζωής κι' εντρυφούσε στη λειτουργική ποίηση κι' υμνογραφία, την οποία μάλιστα καλλιέργησε κι' ο ίδιος προσωπικά.

Για τον Φώτιο η ορθόδοξη πνευματικότης δεν είναι νοσηρός μυστικισμός, που θέτει στα μάτια τις παρωπίδες της μονομερείας. Αν ρίψη κανείς έστω και μια φευγαλέα ματιά στο «Μυριόβιβλον», στα «Αμφιλοχία» ή στις επιστολές του, θα θαυμάση το ότι ο κριτικός και συνθετικός στοχασμός του συνθετει σε μια θαυμάσια σύνθεση τα πιο διαφορετικά κι ετερογενή στοιχεία του πολιτισμού. Ο ιερός πατήρ με καταπληκτική δυναμική κινητικότητα περιστρέφει το περισκόπιο και τον προβολέα τοΰ ενδιαφέροντος του απ' το όλο στο μέρος και απ' το ένα μέρος του όλου στο άλλο μέρος του όλου, λ.χ. απ' την ομορφιά του «ευτάκτου χορού των αστέρων» στο κάλλος του σώματος και στην ωραιότητα της κόρης του ματιού- απ' τη χλωρίδα και πανίδα διαφόρων τόπων στην ποικιλία του ορυκτού τους πλούτου- από όλα τα είδη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, τα οποία μελετά με κριτική διάθεση σε πλάτος και βάθος, προς τους θησαυρούς της προηγηθείσης πατερικής σοφίας- απ' τη Γραμματική στις Φυσικές Επιστήμες- απ' τα φαρμακευτικά βότανα στα ιατρικά συγγράμματα του Γαληνού- απ' τη μυθολογία στη λαογραφία κι εθνολογία- απ' τις οντολογικές κατηγορίες του Αριστοτέλη στην αισθητική των ιερών εικόνων- απ' την αγροτική οικονομία και την οικονομική γεωγραφία στη δεοντολογία της πολιτικής ήθικής- απ' το χάρισμα της παρθενίας και του μοναχικού βίου στην πραγματικότητα του «σεμνού έρωτος» και της οικογένειας- απ' τους πνευματικούς άθλους των ασκητών στα στάδια των αθλητικών αγώνων και στους ολυμπιονίκες- απ' τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας στις τάξεις των τρωγλοδυτών ή εκείνων, που εργάζονταν κάτω από τυραννία και υπό απάνθρωπες συνθήκες στα μεταλλεία ή στα λατομεία μαρμάρου.

Το ιδεώδες της εν Χριστώ ανακεφαλαιώσεως των ουρανίων και επιγείων οδηγεί τον Φώτιο να αποκηρύξη έντονα το Μανιχαϊσμό και Παυλικιανισμό και να τονίση ότι η Ορθοδοξία εγκλιματίζει στο οικολογικό περιβάλλον της κι αυτά τα χοϊκά, ανθρώπινα, κοσμικά, εθνικά και ιστορικά στοιχεία. Ο Φώτιος είναι εκείνος, που κατά κλασσικό τρόπο διατύπωσε, πως η Ορθοδοξια είναι ενότης στην ποικιλία και ενοφθαλμίζει στην πολύεδρη, πολυδιάστατη και πολύπτυχη εμπειρία και πνευματική της βιόσφαιρα διάφορες τοπικές παραδόσεις, νέα ετερόμορφα μα ομόλογα και ομογενή στοιχεία, που κατά τόπους, χρόνους και λαούς αποτελούν ισοδύναμα οστράκινα σκεύη του ουράνιου θησαυρού της, γιατί ακριβώς αναχωνεύονται στην πυρακτωμένη κάμινό της. Το θαβώρειο φως, προσπίπτοντας στο λαμπρό πρίσμα της Ορθοδοξιας, υφίσταται τρόπον τινά φασματοσκοπική ανάλυση και παρουσιάζει όλα τα χρώματα της ίριδος με χίλιες - δυό ανταύγειες και μαρμαρυγές. Η χρωματική αυτή «ετερότης και παραλλαγή», που δεν εμποδίζει να δεχώμαστε «την ενοειδή και θεοποιόν χάριν του Πνεύματος», αποκλείει κάθε εκκλησιολογικό μονοφυσιτισμό ή μονισμό ή κονφορμισμό και αποδεικνύει πως μέσα στην Ορθοδοξία δεν έχει θέση ο ισοπεδωτικός οδοστρωτήρας της ομοιομορφίας.

Η προσήλωση του Φωτίου στο πνεύμα της «εν Χριστώ» ανακεφαλαιώσεως των πάντων φαίνεται και στη θαυμαστή αγάπη, την οποία έτρεφε προς όλους τους συνανθρώπους του, ακόμη και προς τους αλλοθρήσκους, για τους οποίους ακριβώς ωργάνωσε θαυμάσιες ιεραποστολές. Ο Φώτιος παρουσίασε έξοχα δείγματα αλτρουϊστικής διαθέσεως κι' αγάπης. Πάντοτε συνδύαζε την ακρίβεια με πνεύμα συγκαταβάσεως και εκκλησιαστικής οικονομίας. Μεγαλειώδες υπήρξε το ζωηρό προστατευτικό ένδιαφέρον του για διωκομένους αντιπάλους του Ιγνατιανούς. Ο Φώτιος, όταν ήταν καθαιρεμένος Πατριάρχης, με ανυπέρβλητη άγάπη περιέθαλψε ιατρικά αυτόν τον εν ενεργεία Πατριάρχη Ιγνάτιο και συνήψε προς αυτόν, όπως γράφει, ακατάλυτη φιλία. Κι' όλα αυτά έγιναν παρ' όλο που οι Ιγνατιανοί είχαν εκτοξεύσει εναντίον του Φωτίου φοβερές ύβρεις και κατηγορίες, άρες και αναθέματα.

Βέβαια, όπως ο ήλιος έχει τις κηλίδες του, έτσι κι' ο Φώτιος σε στιγμές, που δεχόταν επιρροές απ' την αυτοκρατορική διπλωματία, ή σε στιγμές βρασμού ψυχής και ιερής αγανακτήσεως και ιδίως κατά την χρονική περίοδο της συγκρούσεώς του με τη Ρώμη δημιούργησε την εντύπωση, πως δεν ήταν κατά πάντα εύστοχος στις ενέργειές του. Παρ' όλα αυτά είναι βέβαιο, ότι το κύριο ελατήριο της δικαιολογημένης αυτής συγκρούσεως δεν ήταν έλλειψη άγάπης ή πολεμική διάθεση, μα αντίθετα ακριβώς η πολλή αγάπη του για τα πνευματικά του τέκνα της Βουλγαρίας, στις τάξεις των οποίων δυτικοί απεσταλμένοι, που επέπεσαν «ώσπερ κεραυνός ή σεισμός ή χαλάζης πλήθος», δημιούργησαν σύγχυση. Τότε πληγώθηκαν τα σπλάγχνα του, καθώς είδε τα πνευματικά του τέκνα να σπαράσσωνται, όπως λέγει, από θηρία και ερπετά.

Όταν όμως το Βουλγαρικό ζήτημα παραπέμφθηκε στο χώρο της πολιτικής και φάνηκε πως απέβαλε την οξύτητά του, ο Φώτιος με θαυμαστή υποχωρητικότητα συμφιλιώθηκε με τη Ρώμη, προσφώνησε τον πάπα Ιωάννη τον όγδοο «εν μοίρα πατρός και φροντιστού», τον χαρακτήρισε «κεχαριτωμένον» και ζήτησε από αυτόν ως αδελφό και συλλειτουργό τις «άγιες ευχές» και την «αγία αγάπη» του, παρά το γεγονός ότι η Ρώμη έμεινε ουσιαστικά ανυποχώρητη στις απόψεις και απαιτήσεις της.

Και σ' αυτό το σημείο ο Φώτιος απέδειξε, πως δεν ήταν ο κοντόφθαλμος, μονολιθικός και στατικός ηγέτης, που κρίνει υπό περιωρισμένη οπτική γωνία, μα ο αληθινά διορατικός και δυναμικός ηγέτης, που, κρίνοντας το μέρος απ' τη σκοπιά του όλου και τάσσοντας με καθολική ενόραση τα μεμονωμένα γεγονότα σε καθολικές προοπτικές, έχει τη διακριτική ικανότητα και το θάρρος να αναθεωρή αποφάσεις και να αξιολογή αντικειμενικά δεδομένα κατά διαφορετικό τρόπο ανάλογα με την εκάστοτε θετική ή αρνητική συνάρτησή τους προς την πνευματική ολότητα, με την οποία αυτά σχετίζονται. Η διακριτική αυτή ικανότης κατηύθυνε τη σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως του έτους 879-880 να θεμελιώση τη συμφιλίωση με τη Ρώμη πάνω στην πλουραλιστική αρχή, κατά την οποία κάθε εκκλησιαστικός θρόνος μπορεί να έχη και τις δικές του παραδόσεις και τα δικά του έθιμα, για τα οποία οι άλλοι θρόνοι δεν πρέπει να δημιουργούν φιλονικίες και έριδες. Εάν οι δύο Εκκλησίες επανήρχοντο με συνέπεια στο πνεύμα της κοινής αυτής αποφάσεως τους και εαν παράλληλα γινόταν αποδυνάμωση της διδασκαλίας για το παπικό πρωτείο κι αλάθητο, τότε θα μπορούσε εύκολα να γκρεμισθή το «τείχος του αίσχους», που υψώθηκε ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες και που εξακολουθεί, ως μη ώφελε, να τις χωρίζη έως σήμερα.

* * *

Το ότι μερικοί σήμερα στον τόπο μας περιφρονούν το ελληνορθόδοξο ανθρωπιστικό και πολιτιστικό ιδεώδες μαρτυρεί -ας επιτραπή να πούμε- κάποιο Αβδηριτισμό. Οι αρχαίοι Αβδηρίτες, κατά τη σχετική παράδοση, είδαν σε μια γειτονική πολιτεία μια κρήνη, ζήλεψαν και κάλεσαν τεχνίτες για να κατασκευάσουν παρόμοιο κοινωφελές εργο. Πραγματικά το κατασκεύασαν με λαμπρά μάρμαρα και καλλιτεχνικές βρύσες. Μα όταν τις άνοιξαν, για να αντλήσουν νερό, τότε διαπίστωσαν πως δεν έτρεχαν, γιατί απλούστατα δεν είχαν φροντίσει να τις συνδέσουν με κάποια πηγή. 'Ενας τέτοιος αβδηριτισμός φανερώνεται δυστυχώς, όταν δεν συνδέωμε τις διάφορες μορφωτικές και πολιτιστικές μας προσπάθειες με την πηγή του έλληνορθοδόξου ιδεώδους. Ασφαλώς είναι αναγκαία και αξιέπαινα τα λαμπρά σχολικά κτίρια, τα νέα εκπαιδευτικά προγράμματα, οι γλωσσικές μεταρρυθμίσεις, τα νέα μουσεία, τα νέα πνευματικά κέντρα, τα κέντρα νεότητος και αθλητισμού και οι παντός είδους πνευματικές κρήνες. Μα όλα αυτά πρέπει πάντοτε να συνδέωνται με το όλο της παραδόσεώς μας. Πρέπει πάντοτε να διακηρύττωμε την ανάγκη της συνδέσεώς τους με το «ύδωρ το ζων» και της αναγωγής τους σ' ένα ενιαίο ρυθμιστικό κέντρο. Το «ύδωρ» και το κέντρο αυτό δεν μπορεί να είναι άλλο απ' το ιδεώδες του έλληνορθοδόξου ανθρωπισμού και πολιτισμού, το οποίο τόσο λαμπρά προβάλλεται απ' τη ζωή και το έργο του ιερού Φωτίου.

Δεν είναι σκοταδισμός η εμμονή στο ιδεώδες του ελληνορθόδοξου πολιτισμού, το οποίο ειρωνεύονται τόσον οι ιουδαιζοντες ή μανιχαίζο ντες στοχαστές, όσον και οι παντός είδους ψευδοπροοδευτικοί. Όπως δεν μπορούμε ν' αρνηθούμε την έννοια της υγιούς δημοκρατίας, επειδή την δημοκρατία έχουν ως απατηλό σύνθημά τους οι μελανοχίτωνες ή ερυθροχίτωνες ή κυανοχίτωνες φασίστες, έτσι είναι απαράδεκτο να υπονομεύωμε το ιδεώδες του ελληνορθόδοξου πολιτισμού, επειδή τούτο χρησιμοποιήθηκε απ' την Επταετία ως ένα απ' τα απατηλά βεγγαλικά της. Ποτέ δεν αρνούμεθα το γνήσιο, επειδή το πλαστό, για να κυκλοφορήση, μιμείται τη μορφή του γνησίου.

Επομένως τίποτε δεν πρέπει να μας εμποδίζη ν' ακολουθούμε στα ίχνη του ι. Φωτίου. Ο πατριάρχης, καθηγητής, πρωτοσπαθάριος, διπλωμάτης, πολιτικός, στοργικός αδελφός και απλός μοναχός Φώτιος καλεί τον καθένα απ' τους κατ' ειδικότητα συναδέλφους του, δηλαδή καλεΐ όλους μας ανεξαιρέτως να συνενώσωμε τις δυνάμεις μας ως μέλη ενός και του αυτού οργανικού όλου. Πρέπει να συνειδητοποιήσωμε, ότι οι προσπάθειές μας δεν πρέπει ν' αποτελούν τρόπον τινά διαφορετικά φυτά, που είναι χωρισμένα το ένα από το άλλο, μα πρέπει να συναποτελούν τα κλαδιά ένός και του αυτού πνευματικού δένδρου, που προέρχονται σε αλληλοδιάδοχα στάδια αναπτύξεως απ' την ίδια μυστική ρίζα κι' απ' τον ίδιο κεντρικό κορμό, με τον οποίο έχουν οργανική προσωπική σύνδεση κι' απ' τον οποίο αντλούν την ίδια ζωτική δύναμη. Η μυστική αυτή ρίζα κι' ο κορμός αυτός είναι ο Χριστός. Λοιπόν «τα πάντα και εν πάσι Χριστός». Γένοιτο!