Εκκλησιαστικός Φάρος, ΠΖ-ΠΗ (2016-2017), σελ. 293-296
Παρατηρήσεις της νεώτερης έρευνας
Πολλές μελέτες αγιολογικών κειμένων δημοσιεύθηκαν πρόσφατα με σκοπό όχι μόνο τη μελέτη του βίου αγίων αλλά παράλληλα την άντληση ιστορικών στοιχείων. Σε μια παρόμοια προσπάθεια αποφάσισαν οι τρεις συγγραφείς, Β. Χρηστίδης, Christian Hegel και Juan Pedro Monferrer – Sala, να αναλάβουν τη μελέτη, έκδοση και μετάφραση ενός ελάχιστα γνωστού αγιολογικού κειμένου, του Μαρτυρίου του Αγίου Αθανασίου του Κλύσματος, ενός αγίου της Ανατολικής ερήμου της Αιγύπτου, του οποίου η ύπαρξη αμφισβητήθηκε έντονα (1).
Εκτενής και πολυδιάστατη βιβλιοκρισία της μελέτης αυτής δημοσιεύεται από την διαπρεπή καθηγήτρια Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αγίας Πετρούπολης, Olga Frolova, σε συνεργασία με τον αραβολόγο καθηγητή Alexander Matveev στον 12° τόμο του Graeco – Arabica. Οι θρησκευτικές αντανακλάσεις της σημαντικής αυτής αγιολογικής πηγής παρουσιάσθηκαν πρόσφατα από τον Γ. Τσούτσο (2).
Αξίζει να αναφερθούν εδώ ορισμένες απόψεις που διατυπώθηκαν πρόσφατα από κριτικούς. Η γνώμη του X. Lequeux ότι η έκδοση και μετάφραση του Μαρτυρίου του Αγίου Αθανασίου Κλύσματος, η οποία περιλαμβάνει ένα αρχικό ελληνικό κείμενο που γράφτηκε πριν από την αραβική κατάκτηση της Αιγύπτου (ca 645 μ.Χ.), δεν σχολιάζεται επαρκώς γλωσσολογικά είναι σωστή (3), αλλά εξηγείται από τη γλωσσική απλότητα του κειμένου που δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όπως σωστά υποστηρίζει ο Γ. Τσούτσος (4). ’λλωστε το ελληνικό κείμενο του Μαρτυρίου του Αγίου Αθανασίου που διασώθηκε μόνο σε ένα χειρόγραφο είχε εκδοθεί με σύντομα σχόλια από τον Παπαδόπουλο Κεραμέα (5). I
Αντίθετα το αραβικό κείμενο του Μαρτυρίου με την κλασσική αραβική γλώσσα συστεγάζει γραμματικούς τοπικούς ιδιωματισμούς και δημοτικές εκφράσεις που αναλύονται επιτυχημένα από τους συγγραφείς Frolova και Matveev. Έτσι, παραδείγματος χάριν, οι συγγραφείς αναφέρουν τη συχνή συνένωση δύο λέξεων σε μια σύνθετη, όπως minajl < jnin ajl, και τονίζουν ότι ενώ ο άγνωστος συγγραφέας της αραβικής μετάφρασης ακολουθεί γενικά την κλασσική αραβική γραμματική, παραλείπει τη χρήση των εγκλίσεων των ρημάτων. Η γλώσσα του αραβικού κειμένου είναι εμφανώς η μεσαιωνική αραβική όπως είχε εξελιχθεί στο αιγυπτιακό περιβάλλον (6). Βεβαίως, όπως τονίζουν οι Frolova και Matveev, πολλές φορές οι ιδιοτυπίες του κειμένου του Μαρτυρίου δεν οφείλονται σε αιγυπτιακούς ιδιωματισμούς αλλά στα λάθη του αντιγραφέα του χειρογράφου (7).
Η καθηγήτρια Aisha Abuljadayl (8) αναφέρει ότι αξιοσημείωτη είναι η πληροφορία του Μαρτυρίου του Αγίου Αθανασίου ότι ήδη από τον τέταρτο αιώνα μ.Χ. το Κλύσμα, ένα άνυδρο λιμάνι της Ερυθράς θάλασσας που προμηθευόταν ύδωρ από τις γειτονικές περιοχές, (9) είχε ήδη αποκτήσει πολυάριθμους χριστιανούς κατοίκους, (10) προφανώς πρόσφυγες που είχαν καταφύγει εκεί από την Αλεξάνδρεια. ’λλωστε το Κλύσμα είχε γίνει ήδη από τον τέταρτο αιώνα πόλος έλξης σημαντικού αριθμού ναυτεμπόρων λόγω της σημαντικής γεωγραφικής του θέσης στο βόρειο τέρμα του δρόμου του μεταξιού (11). Επιπρόσθετα η Abuljadayl τονίζει την στρατιωτική σπουδαιότητα του Κλύσματος όπως φαίνεται στο Μαρτύριο του Αγίου Αθανασίου, όπου το Κλύσμα ταυτίζεται με την λέξη «κάστρο» (αραβ. cjasr), λόγω ενός οχυρού που είχε κτισθεί εκεί (12). Πρέπει να σημειωθεί ότι οι Frolova και Matveev προσθέτουν στην βιβλιοκρισία τους ότι το Κλύσμα (αραβ. Qulzum), όπως αναφέρουν οι μεταγενέστερες αραβικές πηγές, εξακολούθησε να αποτελεί ένα παραλιακό οχυρό και κατά την ισλαμική περίοδο.
Τελειώνοντας πρέπει να αναφέρουμε ότι ένα από τα πιο φλέγοντα προβλήματα είναι η ύπαρξη του Αγίου Αθανασίου Κλύσματος. Η διεξοδική έρευνα του Γ. Τσούτσου (13) καταλήγει σε μια σειρά ερωτήσεων που αξίζει να αναφερθούν.
(α) Πώς είναι δυνατόν ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α’ (527-565) να είχε κτίσει, όπως αναφέρουν οι αραβικές πηγές, τον έκτο αιώνα μια εκκλησία αφιερωμένη στο όνομα του Αθανασίου χωρίς την ύπαρξη αυτού του αγίου;
(β) Πώς ήταν δυνατόν η χριστιανική κοινότητα του Κλύσματος να εόρταζε έναν άγιο ακόμη και μετά την αραβική κατάκτηση του οποίου η ύπαρξή ήταν πλασματική, κατασκεύασμα ενός άγνωστου συγγραφέα που το εμπνεύστηκε δήθεν από την διήγηση του Μαρτυρίου του Βάκχου, όπως υποστηρίζεται από τον Lequeux ; (14).
Όπως ορθά αναφέρει ο Γ. Τσούτσος, η έλλειψη του ονόματος του μάρτυρα Αθανασίου από το κοπτικό ημερολόγιο δεν αποτελεί αναμφισβήτητη απόδειξη της ανυπαρξίας του εφόσον είναι γνωστό ότι δεν αποτελεί μοναδική εξαίρεση.
*μελέτη, έκδοση, μετάφραση των ελληνικών και αραβικών κειμένων από τους Βασίλειο Χρηστίδη, Christian Hogel, Juan Pedro Monferrer – Sala, Αθήνα: Ινστιτούτο Ελληνοανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών, 2012.
Υποσημειωσεις
(1)Βλ. ιδιαίτερα την βιβλιοκρισία του X. Lequeux του βιβλίου The Martyrdom of Athanasius of Klysma, a Saint from the Egyptian Desert, στο Analecta Bollandiana, 132 (2014), 441- 442· επίσης το άρθρο του Γ. Τσούτσου, «Α commentary of X. Lequeux s review of the book The Martyrdom of Athanasius of Klysma, a Saint from the Egyptian Desert, Analecta Bollandiana, 132 (2014), 441 – 442», στο Byzantinoslavica LXXIV (2016) 1-2,261-263.
(2) G. Tsoutsos, «Α commentary of X. Lequeuxs review of the book The Martyrdom of Athanasius of Klysma, a Saint from the Egyptian Desert», Christides, V.- Hegel, Ch. – Monferrer-Sala, J. P. (eds.) in Analecta Bollandiana, 132 (2014), 441- 442, στο Collectanea Christiana Orientalia 13 (2016), 289-291.
(3) Βλ. την βιβλιοκρισία του Lequeux στο Analecta Bollandiana. 132 (2014), 441-442.
(4) Τσούτσος, ό.π., 289.
(5) Α. Παπαδόπουλος – Κεραμεύς, «Μην! Ίουλίω ΙΗ’ Μαρτύρων του ’γιου Μεγαλομάρτυρος Αθανασίου του εν τω Κλύσματι τής Έρυθράς θαλάσσης», (Cod. Coislin. 303, f, 182 – 187 b). στο Ανάλεκτα Ιεροσολυματικής Σταχυολογίας 5, Αγία Πετρούπολη 1888 (repr. 1963), 360-367.
(6)Για τις ιδιοτυπίες της μεσαιωνικής αραβικής γλώσσας, βλ. Monferrer – Sala, «Notas
lexicogrdficas sobre textos drabes extraislamicos», Estudios de Dialectologia Norteafricana y Andalusi 9 (2005), 73-92.
(7) Βλ. 0. Frolova – A. Matveev, στη βιβλιοκρισία του Μαρτυρίου του Αγίου Αθανασίου του Κλύσματος, στον 12″ τόμο του Graeco – Arabica XII (2017), 695-728, όπου αναφέρονται πολλά παραδείγματα.
(8) A. Abuljadayl, «Christian Fortresses-Churches in the Ports of the Red Sea and the Indian Ocean: the Cases of Klysma (Qulzum) in Egypt and Qani in Southern Arabia», Graeco -Arabica XII (2017), 255-271.
(9) Yaqut, Mu jam al- Buldan, ed. F. Jundi. vol. I, Beirut 1990, 440.
(10) The Martyrdom of Athanasius of Klysma, A Saint from the Egyptian Desert, study, edition and translation of the Greek and Arabic texts by Vassilios Christides, Christian Hegel, Juan Pedro Monferrer-Sala, ελλ. κείμενο σελ. 76. αραβ. σελ. 95.
(11)V. Christides, «New Light on Early Christianity in Nubia: The Martyrium of Saint Athanasios of Clysma», Σύμμεικτα 9, Μνήμη Δ. Α. Ζακυθηνού. Αθήνα 1994, 182, σημ. 11.
(12) The Martyrdom of Athanasius of Klysma, passim.
(13) Tsoutsos, «Α commentary of X. Lequeuxs review of the book The Martyrdom of Athanasius of Klysma, a Saint from the Egyptian Desert», Byzantinoslavica, LXXIV (2016) 1-2, 262.
(14) Βλ. βιβλιοκρισία του Lequeux στο Analecta Bollandiana, 132 (2014), 441-442.