Τό «ἐμπόδιο» τοῦ Filioque καί ἡ ἄρση αὐτοῦ

Παναγιώτη Ἰ. Μπούμη, O μότ. Καθηγ. Παν/μίου Ἀθηνῶν

Μέχρι τώρα ἡ διαφωνία καί ἡ διαμάχη στό θέμα τοῦ Filioque (= καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ) μεταξύ Ἀνατολῆς καί Δύσεως βαασιζόταν στήν ἔννοια καί στή χρησιμοποίηση τοῦ ρήματος ἐκπορεύεσθαι. Αὐτή ὅμως ἡ ἐξέταση θά λέγαμε ὅτι εἶναι ἀτελής καί ἐλλιπής. Καί τοῦτο γιατί τό ἐκπορεύομαι παίρνει διάφορες ἔννοιες καί ἑρμηνεῖες ἀναλόγως βέβαια καί μέ τίς προθέσεις, οἱ ὁποῖες τό συνοδεύουν.

Ἔτσι ὅταν τό ἐκπορεύομαι τό συνοδεύει ἡ πρόθεση παρά ἤ ἐκ, τότε σημαίνει προέρχομαι, πηγάζω, ἔχω τήν ἀφετηρία, ἔχω τήν ἀρχή. Καί συμβαίνει αὐτό, γιατί ἡ πρόθεση ἐκ σημαίνει τήν ἄμεση προέλευση, τήν ἄμεση καταγωγή, τήν πηγή, τήν ἀρχή ἑνός ὑποκειμένου ἤ ἀντικειμένου ἀπό ἄλλο. (Φυσικά μιλᾶμε γιά τήν ἐποχή πού γράφτηκε ἡ Καινή Διαθήκη καί ἡ ἑλληνική γλῶσσα ἦταν πλούσια μέ τίς λεπτές διακρίσεις της).

Ἀντιθέτως ὅταν τό ἐκπορεύεται συνοδεύεται μέ τήν πρόθεση ἀπό, τότε σημαίνει ἐξέρχεται, διέρχεται, ἀποστέλλεται. Καί συμβαίνει αὐτό, γιατί ἡ πρόθεση ἀπό σημαίνει τήν ἔμμεση προέλευση ἤ καταγωγή ἑνός προσώπου ἤ πράγματος ἀπό ἄλλο (1). Θά λέγαμε ὅτι ἁπλῶς διέρχεται αὐτό ἀπό τό ἄλλο χωρίς νά πηγάζει ἤ νά ἔχει τήν ἀρχή του καί τήν ἀφετηρία του σ' αὐτό. Ἔτσι φθάνει σέ μᾶς, κάνει τήν ἐμφάνισή του ὄχι ἀπ' εὐθείας, ἀμέσως ἀπό τήν πηγή του, ἀλλά ἐμμέσως, διά μέσου ἄλλου, διά μέσου μεσολαβητῆ, μεσίτη, ἀφοῦ δηλαδή διέλθει ἀπό ἄλλο πρόσωπο ἤ πράγμα.

Κάτι ἀνάλογο συμβαίνει καί στά Λατινικά τῆς ἐποχῆς τους (ὄχι στά σημερινά Ἰταλικά). Ἔτσι τό ἀντίστοιχο τοῦ ἑλληνικοῦ ρήματος ἐκπορεύεσθαι, δηλ. τό procedere , ὅταν συνοδεύεται μέ τή λατινική πρόθεση ex σημαίνει τό προέρχεται, τό πηγάζει, ἔχει τήν ἀφετηρία του, σημαίνει δηλαδή τήν ἄμεση, ἀπ' εὐθείας καταγωγή καί προέλευση. Ἀντιθέτως ὅταν συνοδεύεται, ὅταν συντάσσεται μέ τήν πρόθεση a(ab), τότε σημαίνει τό ἐξέρχεται, διέρχεται, ἀποστέλλεται. Καί συμβαίνει αὐτό, γιατί ἡ μέν πρόθεση ex σημαίνει, ὅπως καί στά ἑλληνικά ἡ ἐκ, τήν ἄμεση, ἀπ' ευθείας καταγωγή καί προέλευση, ἐνῶ ἀντιθέτως ἡ πρόθεση a(ab) σημαίνει τήν ἔμμεση προέλευση ἤ καταγωγή (2), ὅπως στά ἑλληνικά ἡ ἀπό.

Αὐτά πρέπει νά ἔχει ὑπ' ὄψη του ὁ κάθε χριστιανός, ἄν θέλει εἰλικρινῶς νά κατανοήσει πῶς δημιουργήθηκε τό πρόβλημα τοῦ Filioque , ὅπως θά δοῦμε κατωτέρω, καί πῶς μποροῦμε νά ὁδηγηθοῦμε στή λύση του μέ λίγη καλή θέληση.

Κατά πρῶτον πρέπει νά σημειωθεῖ ὅτι τά πράγματα στράβωσαν ἀπό τήν ἀρχή. Δηλαδή: Στίς πρῶτες μεταφράσεις τῆς Καινῆς Διαθήκης ἀπό τό ἑλληνικό πρωτότυπο στή λατινική γλῶσσα ἡ πρόθεση παρά (= ἐκ) τοῦ Ἰω. 15,26 («τό Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὅ παρά τοῦ Πατρός ἐκπορεύεται») ἀντί νά ἀποδοθεῖ μέ τήν ἀντίστοιχη πρόθεση ex, πού σημαίνει τήν ἄμεση προέλευση, ἀποδόθηκε μέ τήν πρόθεση a (= ἀπό), πού σημαίνει τήν ἔμμεση προέλευση. Ἔτσι μέ αὐτήν τήν ἐντύπωση ἔμεναν παρασυρόμενοι οἱ ἀναγνῶστες τοῦ λατινικοῦ κειμένου τῆς Καινῆς Διαθήκης.

Μέ αὐτήν τήν ἐντύπωση φαίνεται ὅτι ἔμειναν οἱ Λατῖνοι ἀκόμη καί ὅταν ἀργότερα ἡ Β΄ Οἰκουμενική Σύνοδος (381 μ.Χ.) διατύπωσε τό Σύμβολο τῆς Πίστεως καί ὀρθῶς ἔθεσε τήν πρόθεση ἐκ καί ex (στό Ἑλληνικό «τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον» καί στό Λατινικό « qui ex Patre procedit »). Καί τότε φαίνεται δέν ἀντιλήφθηκαν τή διαφορά τῆς ἐννοίας καί σημασίας τῶν σχετικῶν προθέσεων ἐκ καί ἀπό ἤ ex καί a ἔχοντας κατά νοῦ τήν ἔμμεση ἐνέργεια τοῦ a(= ἀπό) πού ὑπῆρχε στή μετάφραση τῆς Καινῆς Διαθήκης. Ἔτσι χωρίς πολλή σκέψη πρόσθεσαν στό λατινικό Σύμβολο καί τό Filioque , ἄν καί, τό τονίζουμε, τό λατινικό Σύμβολο εἶχε τό ex. Καί αὐτό τό ἔπραξαν καί παρασύρθηκαν, γιατί ἡ ἔμμεση ἀποστολή, προέλευση, καταγωγή πράγματι γίνεται (εἶναι) ἀπό τόν Υἱό. Καί αὐτή ἡ ἀπροσεξία, παραδρομή καί παρεκτροπή στή συνέχεια ἦταν εὔκολο νά γίνει καί ἀπό τούς μή γνωρίζοντες καλά τά λατινικά νεότερους Εὐρωπαίους ἐκτός τῶν ἄλλων καί γιατί στίς δικές τους θυγατρικές γλῶσσες δέν ὑπάρχουν αὐτές οἱ λεπτές διακρίσεις μέ τίς σχετικές προθέσεις.

Βεβαίως δέν μποροῦμε νά ἀρνηθοῦμε ὅτι συνετέλεσαν σ' αὐτή τή λανθασμένη προσθήκη καί διάφοροι γεωπολιτικοί λόγοι ἐκ μέρους τῶν Φράγκων, ὅπως ἰσχυρίζονται πολλοί ἱστορικοί. Ὅμως τονίζουμε ὅτι τό γλωσσολογικό θέμα εἶναι ἐκεῖνο πού ἐνέπλεξε τά πράγματα ὡς ἕνα ἐσφαλμένο θεωρητικό ὑπόβαθρο. Καί ἐν συνεχείᾳ ἐνέπλεξε καί τούς Δυτικούς σ' αὐτή τή δυσάρεστη γιά ὅλους τούς χριστιανούς ἐξέλιξη, κατάληξη καί κατάσταση.

Κατόπιν τούτων ἡ λύση (ἡ ἄρση τοῦ ἐμποδίου) καί ἡ διέξοδος καθίσταται εὐχερέστατη, ἀλλά καί ἀναγκαιότατη. Ἀφήνουμε τό λατινικό Σύμβολο τῆς Πίστεως ὅπως ἦταν ἐξ ἀρχῆς ἀφαιρώντας ἁπλῶς τό Filioque καί ἀντικαθιστοῦμε τήν πρόθεση a μέ τήν πρόθεση ex στό λατινικό κείμενο τοῦ Εὐαγγελίου (Ἰω. 15,26).

Καί στίς ἀντίστοιχες μεταφράσεις στά ἄλλα γλωσσικά ἰδιώματα ἐπακολουθεῖ ἡ ἀνάλογη διόρθωση, κατά λέξη ἤ κατά τό νόημα, ἐφ' ὅσον γνωρίζουμε τίς σχετικές ἔννοιες, καθώς καί τά ὑπάρξαντα καί ὑπάρχοντα αἴτια καί αἰτιατά τῆς παρεκκλίσεως.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Περί τῶν διακρίσεων αὐτῶν μπορεῖ ὁ ἐνδιαφερόμενος νά ἀνατρέξει στά Συντακτικά τῶν Ἀχ. Τζαρτζάνου, σσ. 78,80,83, Κων. Κατεβαίνη, σσ. 55-56,66, J . Humbert - Γ. Κουρμούλη, σ. 302.

(2) Βλ . καί J. Humbert - Γ . Κουρμούλη, ὅπ. παρ., σσ. 290 καί 295. Πρβλ. καί Θ. Α. Κακριδῆ, Γραμματική τῆς Λατινικῆς Γλώσσης , σσ. 99 καί 163-165 ὡς καί Ἀντ. Βράκα, Ἡ Γραμματική τοῦ λατινικοῦ λόγου , σσ. 178 καί 185 ὡς καί 179 καί 187.

***

Ὑπόμνημα πρός τήν Διαρκῆ Ἱερά Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος περί τοῦ προβλήματος τοῦ Filioque

Μακαριώτατε,

Σεβαστοί πατέρες,

Πρό καιροῦ δημοσιεύθηκε στό ἐπίσημο ἐκκλησιαστικό περιοδικό «Ἐκκλησία» (2014, 561-568) ἕνα πολύ ἐνδιαφέρον ἄρθρο τοῦ ὁμότ. καθηγητοῦ Παναγιώτου Μπούμη σχετικά μέ τό πρόβλημα τοῦ Filioque . Ἀκολούθως σέ περιληπτική μορφή δημοσιεύθηκε τό ἄρθρο αὐτό στό ἐπίσης ἐκκλησιαστικό περιοδικό «Ἐφημέριος» καί σέ ἄλλα περιοδικά καί ἐφημερίδες καθώς καί σέ ἱστοσελίδες (στά ἑλληνικά, γερμανικά, γαλλικά). Νομίζουμε ὅτι μέ τό ἄρθρο αὐτό καταφαίνεται ἡ ἀρχή-αἰτία τῆς δημιουργίας τοῦ προβλήματος αὐτοῦ, τό ὁποῖο εἶναι τό πρῶτο σοβαρό ἐμπόδιο στή στενότερη καί εἰλικρινέστερη κοινωνία καί ἐπικοινωνία μεταξύ Ἀνατολῆς καί Δύσεως. Καί ἔχουμε τή γνώμη ὅτι εἶναι εὔκολο νά κατανοηθεῖ καί νά ὑπερπηδηθεῖ αὐτό τό ἐμπόδιο, ἀφοῦ ἀρκεῖ μόνο ἡ ἀναγνώριση ἐκ μέρους ὅλων ὅτι οἱ δύο προθέσεις ex (ἐκ) καί a (ἀπό) διαδραματίζουν ἀποφασιστικό ρόλο στό θέμα τῆς ἄμεσης καί ἔμμεσης ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Μία ἁπλή ἀντικατάσταση στή μετάφραση τῆς Βουλγάτας τοῦ χωρίου Ἰω. 15,26 (τῆς προθέσεως a μέ τήν πρόθεση ex ) εἶναι ἱκανή νά θέσει τά πράγματα στήν ὀρθή θέση καί θεώρησή τους. Καί ἀσφαλῶς τοῦτο εἶναι ἐφικτό, ἤ μᾶλλον ὑποχρεωτικό, γιατί τό ὑποδεικνύουν καί ἐπιβάλλουν οἱ κανόνες τῆς Γραμματικῆς καί τοῦ Συντακτικοῦ μεταξύ τῶν ἀντιστοίχων προθέσεων ἐκ-παρά καί ex, ὅπως καί μεταξύ ἀπό καί a (ab). Νομίζουμε ὅτι ὀφείλουμε ὅλοι νά τηροῦμε τούς κανόνες τῶν δύο αὐτῶν βασικῶν γλωσσῶν. Ἐάν τούς ἀγνοοῦμε καί δέν τούς ἀκολουθοῦμε, τότε περιπλέκονται τά πράγματα, χωρίς δυνατότητα ὀρθῆς λύσεως τοῦ προβλήματος. Σήμερα ὅμως θεωροῦμε ὅτι ὑπάρχει αὐτή ἡ δυνατότητα ὅπως καί ἡ καλή διάθεση ἀπό ὅλες τίς πλευρές. Γι' αὐτό ἔχουμε τή γνώμη ὅτι τά ἀνωτέρω πρέπει νά τά χρησιμοποιήσουν καί οἱ σχετικές διαχριστιανικές ἐπιτροπές.

Συνημμένως σᾶς ὑποβάλλουμε καί τό ἄρθρο ὅπως δημοσιεύτηκε στό περιοδικό «Ἐφημέριος».

Μετά σεβασμοῦ

Παναγ. Μπούμης, Ὁμότ. Καθηγητής ΕΚΠΑ.
Δημητ. Γόνης, Ὁμότ. Καθηγητής ΕΚΠΑ.
Θωμᾶς Ἰωαννίδης, Ἀν. Καθηγητής, Πρόεδρος Τμ. Θεολογίας ΕΚΠΑ.
Κωνστ. Σ. Βλάχος, Ὁμότ. Καθηγητής ΕΚΠΑ.
Χαραλ. Γ. Σωτηρόπουλος, Ὁμότ. Καθηγητής ΕΚΠΑ.
Νικολ. Ε. Τζιράκης, Ὁμότ. Καθηγητής ΕΚΠΑ.