Ο 'Αγιος Κοσμάς και το Εικοσιένα

Κ. Σ. Κώνστα
Ὁ Ἁγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός,
εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα, 1990, σελ. 151-157.

Με τον βίαιο τρόπο της αγχόνης, εκεί ψηλά εις τας ελληνικάς περιοχάς της Βορείου Ηπείρου, οι δήμιοι εχάριζαν εις τον κουρασμένον από την αεικίνητον εικοσαετή ιεραποστολήν σώμα του την παντοτινήν ξεκούρασιν . Ο 'Αγιος Κοσμάς εις τας 24 Αυγούστου 1779, ημέρα Σάββατον ξημερώματα άφηνε τον κόσμον αυτόν της προσκαίρου παρεπιδημίας και παρέδιδε τον πνεύμα του, όπως ακριβώς είχε ποθήσει, όταν παρεκάλει τον Χριστόν «να τον αξιώση να χύση το αίμα του δια την αγάπη Του, καθώς το έχυσε και Εκείνος δια την αγάπην του».

Ο μαρτυρικός θάνατός του είχε προηγηθή κατά τέσσαρας ολοκλήρους δεκαετίας πριν ηχήση ο παιάν της ελευθερίας του 1821 και πολύ πριν αρχίση το έπος της Ελληνικής Παλλιγγενεσίας . Κι όμως το έργο του Αγίου Κοσμά θεωρείται ότι είχε δια τον Ελληνισμό μια απέραντο εθνική σημασία. «Οι περιοδείες του προλείαναν και παρασκεύασαν, όσο τίποτε άλλο, το έργο του Ρήγα, της Φιλικής Εταιρείας και της Μεγάλης Επαναστάσεως. Οι υπηρεσίες του είναι ανυπολόγιστες στην εθνική και πνευματική αναγέννηση της Ελλάδος», έγραφε ο Φάνης Μιχαλόπουλος .

Τους κατακτητάς Τούρκους ο 'Αγιος έβλεπε ως καλύτερους από κάθε άλλο δυνάστη, επειδή αυτοί άφηναν εις τους ραγιάδες ελευθέρα την τέλεσιν των θρησκευτικών καθηκόντων των, τους επέτρεπαν να αυτοδιοικώνται , να ασκούν το εμπόριο, να αποκτούν χρήματα και να συσταίνουν σχολεία, κάτι δηλαδή που δεν επέτρεψαν ποτέ οι Φράγκοι ή οι Βενετοί, όπως το απέδειξαν εις τα διάφορα διαμερίσματα της εθνότητος , που εκράτουν υπό την κυριαρχία των. Μάλιστα ο Αιτωλός αναγεννητής ήτο εκ των πρώτων, που ανεγνώρισε και τα καλά της υποταγής της Ελλάδος υπό τους Τούρκους, παρά υπό οιονδήποτε άλλον κατακτητή. Δι' αυτό, όπου εκήρυττε και είχε μεταξύ του ακροατηρίου του και Τούρκους -πράγμα το οποίο συχνά συνέβαινε- συνιστούσε υποταγή εις αυτούς. Έφθανε μάλιστα εις το σημείο να τους θεωρή ως « εὐλογία Θεοῦ ». Εκήρυττε : « Τριακόσιους χρόνους μετά την ανάστασιν του Χριστού μας έστειλε ο Θεός τον 'Αγιο Κωνσταντίνο και εστερέωσε βασίλειον χριστιανικόν . Και το είχαν οι χριστιανοί το βασίλειον 1150 χρόνους. Ύστερον το εσήκωσεν ο Θεός από τους χριστιανούς και έφερε τον Τούρκον και του το έδωσε δια ιδικόν μας καλόν, και το έχει ο Τούρκος 320 χρόνους. Και διατί έφερεν ο Θεός τον Τούρκον και δεν έφερε άλλο γένος; Δια το ιδικό μας συμφέρον, διότι τα άλλα έθνη θα μας έβλαπταν εις την πίστιν , ο δε Τούρκος άσπρα άμα του δώσης , κάμνης ό,τι θέλεις » (Διδαχή Γ΄).

Η σύνεσίς του πάλιν ως ιεροκήρυκος έφθανεν εις το να ζητή από τους κατά τόπους άρχοντας άδειαν , παρά το ότι είχε γενικήν τέτοιαν από το Πατριαρχείον , ίνα «ως χριστιανός και ανάξιος δούλος του Αγίου Θεού και ραγιάς του βασιλέως του Σουλτάνου Χαμήτ , προσταζόμενος υπό Πατριαρχών και Αρχιερέων του», εισερχόμενος εις την περιοχήν του να περιηγηθή και να διδάξη « τους χριστιανούς να φυλάγωσι τας εντολάς του Θεού και να πείθωνται εις τας κατά Θεόν βασιλικάς προσταγάς...».

Εισερχόμενος όμως εις τα χωριά, το κήρυγμά του έπαιρνε την ελευθέραν αντιτουρκικήν μορφήν και ενεφάνιζε τους Τούρκους με το συμβολικόν όνομα του Αντιχρίστου . Και έλεγε τότε: « Ο Αντίχριστος είναι τος∙ είναι αυτός, οπού είναι εις το κεφάλι μας, χωρίς να είπω το όνομά του, ότι τον ηξεύρετ ε» (Διδαχή ΣΤ΄).

Το ουσιαστικώτερον και εθνικώτερον μέρος της αναγεννητικής δράσεως του Αγίου Κοσμά ήτο το μη περιεχόμενον εις τας « Διδαχάς » του, αλλ' εκείνο το οποίον εκ φόβου βέβαια των Τούρκων δε το εφανέρωνεν εμπρός εις όλον τον κόσμον . Είναι αυτό το μυστικό και απόκρυφο, το οποίο διέδιδε προφορικώς εις τους ολίγους, τους διαλεκτούς και τους μεμυημένους . Με την προφητική του διορατικότητα, η οποία τον ανέδειξε εις « Μεγάλον Διαισθητικόν της εποχής του» ( Σαλαμάγκας ), εμάντευσε και διείδε την μελλοντική ανάστασιν των Ελλήνων, την οποία και χρονικώς προσδιώρισε . Έτσι ο αγών του δια την εθνικήν αποκατάστασιν , δια την αφύπνισιν των συνειδήσεων και την προετοιμασία του ξεσηκωμού εκρατήθη πάντοτε εν εγρηγόρσει .

Με την επιβαλλομένη περίσκεψιν ωμίλει εις τον λαόν συμβολικώς δια την ημέρα της «κρίσεως», η οποία φυσικά δεν ήτο άλλη, παρά η ημέρα της εξεγέρσεως του Γένους. Αναχωρών από κάθε χωρίο και θέλων να σταλάξη εις την λαϊκή ψυχή άσβεστον την ελπίδα της μελλοντικής απελευθερώσεως έλεγε συχνά: «Αυτό θα γίνη μια μέρα ρωμαίικο και καλότυχος όποιος ζήση σ' εκείνο το βασίλειο!». 'Αλλοτε εξεστόμιζε την λέξη « ποθούμενον », υπό την έννοιαν και πάλιν της Επαναστάσεως: « Το ποθούμενο θα γίνη τότε...» και άφηνε να υπονοήται κάτι μελλοντικόν και αναμενόμενο.

Από τας συμβολικάς εθνικάς φράσεις του ήσαν και αυταί : « Ω ευλογημένο βουνό, πόσες ψυχές γυναικόπαιδα θα σώσης , όταν έρθουν τα χαλεπά χρόνια! ». Ή: « Το ποθούμενο θα γίνη στην τρίτη γενεά∙ θα το ιδούν τα εγγόνια σας! ». Όπως πραγματικώς η γενεά του Εικοσιένα υπήρξε η τρίτη, ύστερ' από την δική του εποχή.

Αλλά και την λέξη «ρωμαίικο» την εμεταχειρίζετο εις την αυτήν με τας προηγούμενας έννοιαν . «Δια λέξεων ακατανοήτων εις τους πολλούς προέλεγε την μέλλουσα του Γένους ανάστασιν και ειδοποίει τα δεινά και τας μέλλουσας καταστροφάς , τας οποίας μαρτυρικώς πρέπει να υποφέρωσι , διότι αύται θα είναι ο προάγγελος της μελλούσης του Έθνους αναστάσεως», σημειώνει αυθεντικά και υπευθύνως κάποιος των μελετητών του.

Δεν ήτο μόνον ο πρώτος εξ όλων των Μεγάλων Διδάχων, ο οποίος εκυκλοφόρησε εις τους ομοεθνείς του την λέξιν Γένος, δίδων εις αυτήν κυρίως εθνικόν καθαρώς περιεχόμενον . Αλλά ήτο και ο πρώτος, που εμύησε τον Αρματολισμόν εις την εξεγερτικήν ιδέα του Γένους. Γεννημένος και αναθρεμμένος ο 'Αγιος εντός της ηρωϊκής ατμόσφαιρας της κλεφτουριάς της Ρούμελης, ήξευρε πώς να συγκινήση τους αρχαϊκούς βουνίσιους αρματολούς. Είναι αρκεταί αι τοπικαί παραδόσεις, που μνημονεύουν την τέτοιαν δράσιν του μεταξύ των διασημοτέρων Κλεφτών των ορεινών περιοχών. Τα 'Αγραφα, ο Ασπροπόταμος , ο Λούρος, η Πίνδος, ο Όλυμπος, ο Ζυγός κρατούν ολοζώντανον τον θρύλον του Αγίου Κοσμά. Εμπρός του έδωσαν οι Καπεταναίοι τον όρκον της μελλοντικής δράσεως και από τότε είχαν ασπασθή τας ιδέας του δια την απελευθέρωσιν της πατρίδος, λαβόντες μέρος εις τας σχετικάς κινήσεις. Τότε εμύησε και τον θρυλικόν Κατσαντώνην , που ήτο παιδί ακόμη. Και ο θρύλος της μυήσεώς του παραμένει ως τώρα ζωντανός εις τας περιοχές του Ασπροποτάμου και των Αγράφων, όπου οι Κατσαντωναίοι έδωσαν τους επικώτερους αγώνας των εναντίον του Αλή πασά. Όταν άνθρωποι του Αλή έπιασαν τον Κατσαντώνη και του έσπασαν τα κόκκαλα , μανθάνων ο Βεζύρης των Ιωαννίνων ότι ο κλέφτης ήταν αγιοκοσμίτης λέγεται ότι εφώναξε αναστατωμένος: « Γιατί να μη μου το πη ; Θα ζούσε ακόμα!» Αλλά και ο γερο- Βλαχάβας , ο Σταθάς , οι Λαζαίοι , ο περίφημος Τόσκας και πλήθος άλλοι κατηχήθησαν υπό του φλογερού ρασοφόρου εις το « ποθούμενον ». Και με το « ποθούμενον » ή το «ρωμαίικο» έζησαν γενεές επί γενεών οι Έλληνες. « Θάρθη σίγουρα, τόπε ο 'Αη -Κοσμάς!», ήτο η μοναδική ζωντανή απαντοχή των σκλάβων. Ήτο τόση η πίστις του λαού και των Κλεφτών εις το κατ' εξοχήν 'Αγιον της Κλεφτουριάς Κοσμάν τον Αιτωλόν , ώστε η Επανάστασις του Εικοσιένα εις πλείστα μέρη εκηρύχθη με το προσφιλέστατον κατά τα χρόνια της σκλαβιάς τούτο τραγούδι:

« Βοήθ' 'Αγιε Γιώργη και συ, 'Αγιε Κοσμά
να πάρουμε την Πόλη και την 'Αγια Σοφιά .
Σας τάζω να σας κάμω μεγάλη λειτουργιά
παπάδες δυό χιλιάδες να ντύσω στα χρυσά.
Στο πόδι να σηκώσω γυναίκες και παιδιά
εκεί μέσα στην Πόλη, μεσ' στην 'Αγια Σοφιά
θα βαπτισθώ να γίνω Ρωμιός και βασιλιάς
σ' Ανατολή και Δύση και Νότο και Βοριά.
Στην πόλη Κωνσταντίνου θα γίνω Βασιλιάς !»

Και πολύ δικαιολογημένη η πίστις αυτή του λαού εις την εθνικήν πλευράν του έργου του. Διότι «χωρίς την προπαρασκευή του εδάφους από τον Κοσμά, πολύ αμφιβάλλουμε αν τα λαϊκά στοιχεία θάταν σε θέση να δεχθούν το κήρυγμα του Ρήγα και το μυστήριο της Φιλικής Εταιρείας. Τη βάση της αναγεννήσεως έβαλε πάνω σε ασάλευτα θεμέλια ο Κοσμάς» ( Μιχαλόπουλος ). Και διότι ακόμη «παντού, όπου κλέφτικο λημέρι κι όπου χλωρό κλαρί ανυποταγής, αυτός όλους τους ώρκισε μυστικά στο Γένος, τους συνεμολόγησε φλογερά στην ίδια Αναμονή! Δίχως αυτόν και τον αεικίνητο ενωτικό του θρύλο, που θ' άνθιζε έτσι άξαφνα ιδέα κοινή στους κατεσπαρμένους , να τη βρουν έτοιμη τρεις γενιές μετά, να την αγωνιστούν;» ( Ρένος Αποστολίδης).