ΕΙΚΟΝΕΣ ΕΜΨΥΧΟΙ
Δ. Λ. Ψαριανοῦ

Στά 381 ἔγινε στήν Κωνσταντινούπολη ἡ δεύτερη οἰκουμενική Σύνοδος, ἡ ὁποία ἐσύνταξε τά πέντε τελευταῖα ἄρθρα τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως· τό ὄγδοο ἄρθρο, "Καί εἰς τό Πνεῦμα τό Ἅγιον...", εἶναι ἡ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Ἡ Σύνοδος, ὅταν τότε χήρεψε ὁ ἀρχιεπισκοπικός θρόνος τῆς Κωνσταντινούπολης, ἐξέλεξε ἀρχιεπίσκοπο τόν ἅγιο Γρηγόριο. Ἔτσι, ὅταν ὕστερ' ἀπέθανε ὁ Πρόεδρος τῆς Συνόδου ἅγιος Μελέτιος ἀρχιεπίσκοπος Ἀντιοχείας, Πρόεδρος τῆς Συνόδου ἔγινε ὁ ἅγιος Γρηγόριος. Ἐπειδή ὅμως ἀργότερα ἀκούστηκαν διαμαρτυρίες καί ἀμφισβητήσεις καί μάλιστα ἀπό τούς ἐπισκόπους τῆς Μακεδονίας, πού ἦλθαν καθυστερημένοι στή Σύνοδο, ὁ ἅγιος Γρηγόριος παραιτήθηκε κι ἀπό ἀρχιεπίσκοπος κι ἀπό Πρόεδρος τῆς Συνόδου κι ἔφυγε στήν Καππαδοκία.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ἀφῆκε στήν Ἐκκλησία, ἐκτός ἀπό τόν ἅγιο βίο του καί σπουδαῖο συγγραφικό ἔργο. Περίφημος εἶναι ὁ Συντακτήριος λόγος, μέ τόν ὁποῖο, ὅταν παραιτήθηκε, ἀποχαιρέτησε τή Σύνοδο καί τούς χριστιανούς τῆς Ἀρχιεπισκοππης. Ὅταν, μετά τήν παραίτησή του, ὁ ἅγιος Γρηγόριος κατέβηκε στήν Καππαδοκία, ὁ Μέγας Βασίλειος εἶχε ἀποθάνει πρίν δύο χρόνια. Τότε ἔγραψε καί εἶπε τόν ἐπίσης περίφημο ἐπιτάφιο λόγο στό Μέγα Βασίλειο. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἔζησε ἀκόμα ὀκτώ χρόνια καί ἀπέθανε στά 389 σέ ἡλικία 60 ἐτῶν. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνός εἶναι πραγματικά ὁ Θεολόγος Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας· ἱερουργός τοῦ λόγου καί τῶν θείων Μυστηρίων, πού ἀποχαιρέτιζε τή δεύτερη Οἰκουμενική Σύνοδο κι ἔλεγε· "Καθαράν καί ἀκίβδηλον τήν ἱερωσύνην ἐφύλαξα". Ἀμήν.

Περιγραφή τῆς εἰκόνας

Ἀπό τίς πολλές παραστάσεις τοῦ Μ. Βασιλείου ἄλλες εἶναι ὁλόσωμες καί ἄλλες σέ προτομή, ἀπό τή μέση καί πάνω. Ἄλλοτε εἰκονίζεται μόνος καί ἄλλοτε μέ ἄλλους ἱεράρχες. Γνωστή εἶναι ἡ ἀπεικόνισή του εἴτε μέ τούς δύο ἄλλους μεγάλους ἱεράρχες, τό Γρηγόριο καί τό Χρυσόστομο, εἴτε ἐκείνη μαζί μέ συλλειτουργοῦντες ἐπισκόπους. Ἡ τελευταία στολίζει τήν κόγχη τοῦ Ἁγίου Βήματος καί ἔχει σχέση μέ τή θεία Λειτουργία, τό κείμενο τῆς ὁποίας αὐτοί ἔγραψαν ἤ φέρνει τό ὄνομά τους.

Σέ ὥρα ἱερουργίας τόν δείχνει καί ἡ τοιχογραφία μας. Βρίσκεται ὁ ἅγιός μας στήν κεντρική κόγχη τοῦ Ἱεροῦ, στό καθολικό τῆς Ἱ. Μονῆς Σταυρονικήτα τοῦ Ἁγίου Ὄρους, πού τό ζωγράφισε ὁ κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης τό 1546. Παρουσιάζεται, ὅπως τόν ξέρουμε ἀπό τά παραδοσιακά χαρακτηριστικά του καί τίς παραπάνω μαρτυρίες τῶν βιογράφων του: ψηλός, λιπόσαρκος, ἐπιβλητικός, στοχαστικός. Φορεῖ τήν ἀρχιερατική του στολή (στιχάριο, φελόνιο, ὠμοφόριο), φέρνει τό ἐπιγονάτιο μέ τό ἑξαπτέρυγο καί τό πετραχήλι του. Μέ τό ἀνυψωμένο δεξί του χέρι κρατεῖ εἰλητάριο, πού τά ἀνακρατεῖ τό ἄλλο, τό ἀριστερό. Σ' αὐτό ἀναγράφεται ἡ ἀρχή τῆς εὐχῆς τοῦ Χερουβικοῦ ὕμνου· ΟΥΔΕΙΣ ΑΞΙΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΔΕΔΕΜΕΝΩΝ ΤΑΙΣ ΣΑΡΚΙΚΑΙΣ ΕΠΙΘΥΜΙΑΙΣ ΚΑΙ ΗΔΟΝΑΙΣ.

Οἱ πολύχρονοι ἀγῶνες του γιά τό καλό τῆς Ἐκκλησίας τόν κρατοῦσαν πάντοτε σέ ἐγρήγορση. Τό πλατύ μέτωπο μέ τίς ρυτίδες, τά τοξωτά φρύδια, τό κουρασμένο, ὀξυδερκές καί αὐστηρό βλέμμα, καθώς ἡ κλίση τῆς κεφαλῆς καί τῶν ὤμων, δείχνουν ἕνα συγκεντρωμένο στόν ἑαυτό του καί στίς σκέψεις του πρόσωπο. Ἔχουμε μπροστά μας τόν ποιμένα μέ τήν ἄγρυπνη φροντίδα, τό μεγάλο καί βαθύ θεολόγο, τό γλαφυρό διδάσκαλο τῆς Ἐκκλησίας, ὁ ὁποῖος "τά φρονήματα τῶν κακόδοξων καταβρόντησε (= καταπολέμησε), ρύθμισε τήν ἠθική συμπεριφορά τῶν ἀνθρώπων καί ἀποσαφήνισε τή γνώση τῶν ὄντων. Ἔτσι μέ τήν ὅλη ἀρετή του ὁδήγησε στή σωτηρία τό λογικό ποίμνιο τοῦ Χριστοῦ" (Ἀπό τό συναξάριο τῆς ἑορτῆς του).

Τό ἀνθρωπολογικό ἔργο τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν ἐκφράζεται κυρίως μέ τή συνάρτηση λογικῆς καί ἐλευθερίας, πίστεως καί γνώσεως καί θείου καί ὑλικοῦ στοιχείου στόν ἄνθρωπο. Μέ τίς συναρτήσεις ἤ "συζυγίες" αὐτές "προσδιορίζεται καί ἐκτιμᾶται ἡ φιλοσοφία, ἡ ἐπιστήμη καί ἡ τεχνική. Αἱ συζυγίαι αὐταί δίδουν τήν ὀρθήν διάστασιν τοῦ ἀγῶνος κατά τῶν αἱρέσεων". Οἱ Πατέρες στήν ἐπιδίωξη τῆς ἀρετῆς ἀκολουθοῦσαν τή μέση ὁδό, ἀπέφευγαν τά ἄκρα, ἐπιζητοῦσαν τή "μεσότητα" γιά τήν ὁποία ὁμιλεῖ καί ὁ Ἀριστοτέλης, ὅπως ἔχουμε ἤδη ἀναφέρει στό κεφάλαιο γιά τήν πραγματοκρατία τοῦ Ἀριστοτέλους καί θά συνεχίσουμε ἐδῶ χάριν συγκρίσεως. Ὁ Μ. Βασίλειος λέγει: "Μεσότης γάρ καί συμμετρία τις ἀρετή· αἱ δέ ἐφ' ἑκάτερα τήν ἀρετήν ἐκβαίνουσα ὑπερβολαί καί ἐλλείψεις, ἀμετρία καί αἶσχος". Τήν αὐτή γραμμή σκέψεως ἀκολουθεῖ καί ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος λέγων: "Μεσότητα δέ ὅταν εἴπω, τήν ἀλήθειαν λέγω, πρός ἥν βλέπειν καλῶς ἔχομεν μόνην καί τήν φαύλην συναίρεσιν παραιτούμενοι, καί τήν ἀτοπωτέραν διαίρεσιν". Καί ὁ Ἀριστοτέλης ὁμιλεῖ στόν ὁρισμό του τῆς ἀρετῆς περί τῆς μεσότητος καί τῆς ἀποφυγῆς τῆς ὑπερβολῆς καί τῆς ἐλλείψεως, τονίζων ὅτι ἡ μεσότης εἶναι τό τρίτο, ἀλλά καί σημαντικότατο χαρακτηριστικό γνώρισμα, ὁ τρίτος ἀπαραίτητος συντελεστής τῆς ἀρετῆς. Νά τί λέγει: "Ἔστι ἄρα ἡ ἀρετή ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρός ἡμᾶς, ὡρισμένῃ λόγῳ καί ὡς ἄν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν· μεσότης δέ δύο κακιῶν, τῆς μέν καθ' ὑπερβολήν τῆς δέ κατ' ἔλλειψιν· καί ἔτι τῷ τάς μέν ἐλλείπειν τάς δέ ὑπερβάλλειν τοῦ δέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καί ἐν τοῖς πράξεσι, τήν δ' ἀρετήν τό μέσον καί εὑρίσκειν καί αἱρεῖσθαι· διό κατά μέν τήν οὐσίαν καί τόν λόγον τόν τό τί ἦν εἶναι λέγοντα μεσότης ἐστίν ἡ ἀρετή, κατά δέ τό ἄριστον καί τό εὖ ἀκρότης. Οὐ πᾶσα δ' ἐπιδέχεται πρᾶξις οὐδέ πᾶν πάθος τήν μεσότητα". Ἄς σημειωθεῖ ὅτι ἡ μεσότης πού χαρακτηρίζει τήν ἀρετή δέν εἶναι κατά τόν Ἀριστοτέλη ἀπόλυτη, δέν εἶναι ἀριθμητική, δέν εἶναι ἴση ἀπόσταση ἀπό τά ἄκρα. Εἶναι τό ὀρθό μέτρο μεταξύ δύο ἀκροτήτων, ἀπό τίς ὁποῖες ἡ μία παρουσιάζει "ἔλλειψιν" καί ἡ ἄλλη "ὑπερβολή". Εἶναι, ὡς ὀρθῶς παρατηρεῖται μία διαβάθμιση ἤ μία αὐτοτελής ἔννοια πού βρίσκεται μεταξύ αὐτῶν, πού μπορεῖ νά εἶναι ἡ σύνθεση ἤ ὀργανική σύνδεση δύο καθ' ὕλην ἀντιθέτων ἀξιολογικῶν στοιχείων.