Μαρίας Παπαντωνίου - Φραγκούλη

Ορισμός
Ο ορισμός της εμπορίας ανθρώπων ποικίλλει από χώρα σε χώρα. Ο ευρύτερα αποδεκτός ορισμός είναι αυτός που χρησιμοποιήθηκε στο «Πρωτόκολλο του Παλέρμο» το οποίο είναι συμπληρωματικό της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών ενάντια στο Διεθνικά Όργανωμενο Έγκλημα.
Σύμφωνα με αυτό το πρωτόκολλο, η εμπορία ανθρώπων (trafficking) σημαίνει την στρατολόγηση, μεταφορά, μετακίνηση, εγκατάσταση ή παραλαβή προσώπων, μέσω απειλής ή χρήσης βίας ή άλλων μορφών εξαναγκασμού, απαγωγής, δόλου, εξαπάτησης κατάχρησης της δύναμης, κατάχρησης μιας ευάλωτης ή τρωτής θέσης, προσφοράς ή αποδοχής οικονομικού ή άλλου οφέλους ώστε να επιτευχθεί η σύμφωνη γνώμη ενός προσώπου, το οποίο ασκεί έλεγχο ή εξουσία επί άλλου προσώπου με σκοπό την εκμετάλλευση. Η εκμετάλλευση περιλαμβάνει, κατ' ελάχιστο: την εκμετάλλευση της πορνείας των άλλων ή άλλες μορφές σεξουαλικής εκμετάλλευσης, την εξαναγκαστική εργασία ή παροχή υπηρεσιών, την διαμόρφωση συνθηκών σκλαβιάς ή παρόμοιων με αυτήν πρακτικών, τη διαμόρφωση συνθηκών δουλείας ή τη λήψη σωματικών οργάνων.

Εμπορία για εξαναγκαστική πορνεία
Η εμπορία ανθρώπων και ιδιαίτερα γυναικών και παιδιών αποτελούν την πιο σκοτεινή πλευρά των σύγχρονων μεταναστευτικών ρευμάτων. Εδώ θα ασχοληθούμε ειδικότερα με την εμπορία γυναικών για σεξουαλική εκμετάλλευση.
Όταν μιλάμε για γυναίκες θύματα εμπορίας για σεξουαλική εκμετάλλευση
εννοούμε γυναίκες, οι οποίες με την χρήση βίας -σωματικής ή ψυχολογικής- ή δόλου έχουν μεταφερθεί από την πατρίδα τους σε μία άλλη χώρα, όπου εξαναγκάζονται στην πορνεία. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες υποχρεώνονται να εργασθούν είναι συνθήκες δουλείας.

Ανεξάρτητα από τον τρόπο στρατολόγησης τους, τα θύματα ζουν έγκλειστα υπό καθεστώς δουλείας. Οι εκμεταλλευτές τους, έχοντας αφαιρέσει τα όποια νόμιμα έγγραφα φέρουν, τα εξαναγκάζουν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους υπό συνθήκες που καταρρακώνουν την προσωπικότητα και εκθέτουν τα άτομα σε σοβαρούς κινδύνους υγείας, χωρίς μάλιστα να τους αποδίδουν τις αμοιβές τους. 0/ συνθήκες-διαβίωσης των θυμάτων δηλώνουν την πλήρη παραβίαση των ατομικών τους δικαιωμάτων και χαρακτηρίζονται από την πλημμελή διατροφή και παρατεταμένη έλλειψη ύπνου (το ωράριο εργασίας είναι εξουθενωτικό, και δεν προβλέπεται η ξεκούραση των θυμάτων), από τακτικούς βιασμούς, ξυλοδαρμούς και εξευτελισμούς προς παραδειγματισμό (όπου αναφέρονται ακόμα και εικονικές ή πραγματικές εκτελέσεις) και από άθλιες συνθήκες υγιεινής (στα θύματα όχι μόνο δεν παρέχεται η κατάλληλη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ώστε να συνέλθουν ακόμα και από εμφανείς τραυματισμούς αλλά τους επιβάλλεται να μην διακόπτουν τις δραστηριότητες τους). Συχνά τα θύματα όχι απλά δεν μπορούν να μιλήσουν την γλώσσα της χώρας στην οποία εκδίδονται αλλά και δεν γνωρίζουν καν σε ποια χώρα βρίσκονται.

Πώς οι γυναίκες καταλήγουν θύματα εκμετάλλευσης
Η εμπορία γυναικών, είναι αποτέλεσμα τριών παραγόντων: α) της αναζήτησης εκ μέρους των γυναικών μιας ευκαιρίας να μεταναστεύσουν β) της δράσης των κυκλωμάτων δουλεμπόρων, αλλά και μεμονωμένων ατόμων και γ) αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, της ζήτησης στις χώρες προορισμού, από την πλευρά των πελατών.
Η Ιρίνα είναι μια νέα κοπέλα από την Μολδαβία. Για να συνεχίσει τις σπουδές της χρειάστηκε να δανειστεί το ποσό των 1.525 ευρώ από έναν τοκογλύφο. Το χρέος εξαγοράστηκε από τους δουλεμπόρους, οι οποίοι απήτησαν από την κοπέλα να επιστρέψει το χρέος μέσα σε οκτώ μέρες. Καθώς αυτό ήταν φυσικά ακατόρθωτο υποχρέωσαν την κοπέλα να φύγει μαζί τους στη Δύση. Εκεί την εξανάγκασαν να εκπορνευθεί ώσπου να συγκεντρωθούν τα χρήματα για να καλυφθεί το χρέος. [Ιστορία παρμένη από κείμενο της οργάνωσης: ALC (Accompagnement Lieux d' accueil Carrefour educatif et social)

α) Για μια καλύτερη ζωή
Η απόφαση των γυναικών να μεταναστεύσουν οφείλεται κατά κύριο λόγο στις δύσκολες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν στις χώρες καταγωγής τους, αλλά και στην επιθυμία τους για μια καλύτερη ζωή.

Οι γυναίκες που ζουν στις χώρες του πρώην Ανατολικού Συνασπισμού συγκαταλέγονται ανάμεσα σε αυτούς που ζημιώθηκαν, και μάλιστα με τον δραματικότερο τρόπο, κατά την διαδικασία της οικονομικής μεταβολής. Η εξάπλωση της φτώχειας στο γυναικείο πληθυσμό σε χώρες, όπου η πλειονότητα των πολιτών αγωνίζεται για την οικονομική επιβίωση, είχε και έχει καταστροφικά αποτελέσματα. Οι γυναίκες πλήττονται σκληρότερα από την ανεργία, την κατάρρευση των κρατικών θεσμών (όπως το δημόσιο σύστημα υγείας, η δωρεάν παιδεία, το συνταξιοδοτικό σύστημα), και γενικότερα τη φτώχεια.
Από τον οδηγό του Ευρωπαϊκού προγράμματος CAT για την δράση, την ευαισθητοποίηση και την κοινωνική αρωγή.

Οι γυναίκες θύματα εμπορίας μπορεί να είναι - στην ακραία περίπτωση- θύματα απαγωγής ή θύματα εξαπάτησης. Συχνά οι δουλέμποροι δελεάζουν τα υποψήφια θύματα τους με μια θέση εργασίας σε κάποια ευρωπαϊκή χώρα, π.χ. ως baby sitter, σερβιτόρες, χορεύτριες. Η έντονη επιθυμία των γυναικών να μεταναστεύσουν, η έλλειψη εναλλακτικών διεξόδων και πάρα πολύ συχνά η υποχρέωση να εξασφαλίσουν την επιβίωση της οικογένειας τους -είτε πρόκειται για γονείς και μικρότερα αδέλφια, είτε για τα δικά τους παιδιά- τις καθιστά ευάλωτες και ανίκανες να εκτιμήσουν τους κινδύνους.

Η Μαρία δεν μπορούσε να βρει μια δουλειά που θα της επέτρεπε να συντηρήσει το παιδί της και τους γονείς της. Δεν υπήρχε καμία ελπίδα για το μέλλον. Το μόνο που μπορούσε να περιμένει ήταν τη φτώχεια. Πήρε το ρίσκο και υπέγραψε ένα συμβόλαιο με ένα πρακτορείο που της υποσχόταν μια εργασία σαν χορεύτρια παραδοσιακών χορών στην Ευρώπη, Όταν έφθασε στην Ολλανδία τα όνειρα της έγιναν στάχτη. Η θέση εργασίας ήταν ανύπαρκτη και υποχρεώθηκε να εκπορνεύεται σε ένα club. Από το φυλλάδιο ευαισθητοποίησης της οργάνωσης SRTV.

Σε κάποιες περιπτώσεις, γυναίκες εξωθούμενες από την απελπισία και την έλλειψη οιασδήποτε προοπτικής για αξιοπρεπή εργασία στην χώρα τους αποδέχονται την προσφορά των δουλεμπόρων, να εργαστούν ως πόρνες στην χώρα προορισμού. Στην συντριπτική πλειοψηφία αυτών των περιπτώσεων επιβάλλεται να μιλούμε για θύματα εμπορίας, δεδομένων των απάνθρωπων συνθηκών και του καθεστώτος δουλείας, κάτω από τα οποία προσφέρουν τις υπηρεσίες τους.

β) Ποιοι διακινούν τις γυναίκες
Η διακίνηση των γυναικών από μεμονωμένους άνδρες -συχνά αρραβωνιαστικούς ή συζύγους- δίνει όλο και περισσότερο την θέση της στην διακίνηση από οργανωμένα κυκλώματα, με συμμετοχή ατόμων τόσο από την χώρα προέλευσης όσο και από την χώρα προορισμού. Παρατηρείται αυξανόμενη συμμετοχή των διεθνικών δικτύων του οργανωμένου εγκλήματος, τα οποία βρήκαν στον χώρο αυτό μια υψηλού κέρδους και χαμηλού κινδύνου δραστηριότητα.

γ) Η ζήτηση
Προϋπόθεση της διακίνησης των γυναικών είναι η ζήτηση. Χωρίς την ζήτηση δεν θα υπήρχε και διακίνηση. Η ζήτηση είναι κατ' αρχή συνάρτηση του καθορισμού του ρόλο των δύο φύλων και της κατανόηση του «ανδρισμού»,
όπως αυτά προσδιορίζονται παραδοσιακά στις διάφορες κοινωνίες.

Συνέπειες της εμπορίας γυναικών
Τόσο η αλληλεπίδραση μεταξύ προσφοράς και ζήτησης όσο και η προσπάθεια των εμπόρων να προωθήσουν το "εμπόρευμα" τους με κάθε τρόπο συμβάλλουν στην εντατικοποίηση του φαινομένου, το οποίο έχει πολλαπλώς αρνητικά αποτελέσματα:
α) Αυξάνεται ο αριθμός των θυμάτων, δεδομένου ότι οι διακινητές αναζητούν
συνεχώς νέα θύματα, αφού μπορούν να τα διοχετεύσουν στην αγορά και να
έχουν μεγαλύτερο κέρδος.
β) Αναπτύσσονται νοοτροπίες και συμπεριφορές που αντιτίθενται στον σεβασμό
των γυναικών, είτε αυτές είναι αλλοδαπές είτε ντόπιες.
γ) Εκδηλώνεται η τάση να ταυτίζονται συλλογικά οι μετανάστριες, κυρίως από
συγκεκριμένες χώρες, με τις εκδιδόμενες γυναίκες. Το φαινόμενο αυτό έχει
δυσμενείς επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή των μεταναστριών, όπως π.χ. στην
προσπάθεια τους να βρουν εργασία και στέγη.

Η Αντιμετώπιση του προβλήματος της εμπορίας στην Ευρώπη
Σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες, ψηφίστηκαν ειδικοί νόμοι για την αντιμετώπιση της εμπορίας ανθρώπων και ειδικότερα γυναικών με σκοπό την σεξουαλική εκμετάλλευση, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις που έδωσε η Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι νόμοι αυτοί προβλέπουν τόσο την επιβολή αυστηρότερων ποινών σε όσους εμπλέκονται στην εμπορία και την εκμετάλλευση όσο και την προστασία των γυναικών αυτών.
Τα ευεργετικά μέτρα για τις γυναίκες θύματα συνίστανται στην αναστολή της απέλασης, στην προστασία και στην προσφορά υπηρεσιών στήριξης. Δύο όμως σοβαροί περιορισμοί μειώνουν την θετική συνεισφορά των νέων αυτών νομοθεσιών:
α) Τα πλεονεκτήματα του νόμου είναι συνάρτηση της βούλησης και της δυνατότητας των γυναικών να συνεργαστούν με τις διωκτικές και δικαστικές αρχές. Δηλαδή, από τις γυναίκες ζητείται, ανάλογα με την χώρα, είτε να εμφανιστούν ως μάρτυρες κατηγορίας στην δίκη των δουλεμπόρων είτε να δώσουν πληροφορίες που θα είναι χρήσιμες στις αρχές για την δίωξη συγκεκριμένων ατόμων.
β) Η αναστολή της απέλασης ισχύει έως oτου εκδικαστεί η υπόθεση. Μόνη εξαίρεση αποτελεί η Ιταλία και εν μέρει το Βέλγιο. Στην Ιταλία προβλέπεται η ανανέωση της άδειας παραμονής και μετά την ολοκλήρωση της δικαστικής διαδικασίας, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις.

Η ελληνική νομοθεσία για την εμπορία προσώπων
Το πρόβλημα της εξαναγκαστικής πορνείας συνόδευσε εξ' αρχής την μετανάστευση των γυναικών προς την Ελλάδα. Η διάσταση του προβλήματος ήταν όμως μικρή. Από τα μέσα της δεκαετίας του 90' η εμπορία γυναικών εντατικοποιήθηκε και έγινε πιο ορατή στο Ελληνικό κοινό.
Στην Ελλάδα ψηφίστηκε ο νόμος 3064/2002. Όμως η ουσιαστική εφαρμογή του καθυστέρησε για ένα χρόνο, μέχρι την έκδοση τον Αύγουστο του 2003 του προβλεπόμενου προεδρικού διατάγματος (233/2003).
Ο νόμος 3064/2002 προβλέπει την δίωξη των δουλεμπόρων, την αναστολή της απέλασης των γυναικών που αναγνωρίστηκαν ως θύματα, μέχρι την εκδίκαση της υπόθεσης και την παροχή προστασίας και αρωγής σε αυτές από συγκεκριμένες «Υπηρεσίες και Μονάδες Παροχής Προστασίας και Αρωγής», οι οποίες αναφέρονται στο προεδρικό διάταγμα.

Προβλήματα
Προς το παρόν η εμπειρία από την εφαρμογή του νόμου παραμένει περιορισμένη. Το πρώτο πρόβλημα που εντοπίστηκε αφορά την επίσημη αναγνώριση των γυναικών ως θυμάτων, η οποία γίνεται από τις εισαγγελικές αρχές. Οι εισαγγελείς αρνούνται να προβούν στην αναγνώριση, θεωρώντας ότι ο νόμος είναι ασαφής και δεν τους καλύπτει. Αυτό δημιουργεί προβλήματα και στην Αστυνομία, η οποία, αν και εντοπίζει γυναίκες θύματα εμπορίας, δεν νομιμοποιείται να εφαρμόσει τις ευεργετικές διατάξεις του νόμου εφόσον αυτές δεν έχουν προηγουμένως επισήμως αναγνωριστεί ως θύματα.

Θετικές πλευρές
Κάποια ασαφή και αντιφατικά σημεία στον νόμο δίνουν την ελπίδα ότι στην Ελλάδα μπορούν να οδηγήσουν σε μια ευνοϊκότερη για τις γυναίκες-θύματα εφαρμογή της νομοθεσίας σε σύγκριση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες: Στον νόμο αναφέρεται ότι τα θύματα μπορούν να παραμείνουν στις οργανώσεις και υπηρεσίες αρωγής για όσο χρονικό διάστημα κρίνει η οργάνωση ότι έχουν ανάγκη από φροντίδα. Ελπίζουμε ότι η ερμηνεία του νόμου που θα επικρατήσει θα είναι αυτή που θα ευνοεί τα θύματα, δηλαδή θα επιτρέπει, αν αυτό παραστεί αναγκαίο, την παραμονή στην Ελλάδα των γυναικών-θυμάτων και μετά το τέλος της δίκης.

Η επιστροφή στην χώρα προέλευσης
Αν λάβει κανείς υπόψη ότι οι περισσότερες γυναίκες-θύματα έχουν υποστεί βαριές σωματικές και ψυχικές βλάβες ως αποτέλεσμα της βίας, της κακοποίησης, της απομόνωσης και της συστηματικής προσπάθειας των δουλεμπόρων να τις υποτάξουν και να τις καταστήσουν πειθήνιες και δεδομένου ότι στην συντριπτική πλειοψηφία τους θα «επιστραφούν» στη χώρα καταγωγής τους, το μεγάλο ερώτημα που τίθεται είναι αν με την επιστροφή μπορεί να εξασφαλιστεί η σωματική, ψυχολογική και κοινωνική τους αποκατάσταση. Οι γυναίκες για να ξεπεράσουν τα ψυχολογικά τους τραύματα δεν χρειάζονται μόνο εξειδικευμένη βοήθεια, αλλά κυρίως πρόσφορες συνθήκες. Κάτι όμως που είναι εντελώς εκτός πραγματικότητας, αφού οι γυναίκες επιστρέφουν στις ίδιες συνθήκες από τις οποίες θέλησαν να ξεφύγουν και με μια επί πλέον επιβάρυνση, εκείνη του στίγματος της δουλειάς που έκαναν στην χώρα υποδοχής. Δεδομένου ότι οι περισσότερες γυναίκες δεν κατάγονται από τις πόλεις, αλλά από την επαρχία, στις κλειστές κοινωνίες της οποίας κυριαρχούν οι παραδοσιακές αξίες, έχουν να αντιμετωπίσουν μεγάλο πρόβλημα αποδοχής από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, ακόμη και από την ίδια τους την οικογένεια.

Μια πρόκληση για την Ευρωπαϊκή Κοινωνία
Αναμφίβολα η παράνομη διακίνηση και εμπορία γυναικών και ιδιαίτερα η σεξουαλική εκμετάλλευση τους είναι εγκληματικές μορφές βίας και δουλείας, κατάφωρη παραβίαση της ελευθερίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ανεπίτρεπτη προσβολή των γυναικών και στίγμα για την Ευρωπαϊκή Κοινωνία. Είναι διαμετρικά αντίθετες με την ανθρωπιστική και χριστιανική πολιτισμική παράδοση, της οποίας τα κυριότερα στοιχεία είναι ο σεβασμός και η αξιοπρέπεια του προσώπου, η ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η Πολιτεία, η Εκκλησία, οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, η Κοινωνία των Πολιτών καλούνται και οφείλουν να αντιδράσουν ώστε να εξαλειφθεί ένα φαινόμενο που έχει έντονα τα στοιχεία της βαρβαρότητας.