Ο Παντοκράτωρ

Ο παντοκράτορας της εικόνας μας είναι τοιχογραφία στην Ι. Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά στα Μετέωρα, έργο του κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη (1527).

Επειδή ο τύπος αυτός του Παντοκράτορα είναι καθιερωμένος στη βυζαντινή τέχνη, αφήνουμε τον πρωτεργάτη της αναβίωσης της βυζαντινής ζωγραφικής στην πατρίδα μας, μακαριστό Φώτη Κόντογλου να περιγράψει την εικόνα.

«Ζωγραφίζεται δε ο Παντοκράτωρ αυστηρός και πράος συγχρόνως. Η κορυφή Του είναι εστηριγμένη πάντοτε κατά τα εσπέρια, ήγουν κατά το βασίλειον του ηλίου, ωσάν να βγαίνει εξ ανατολών ο Ήλιος της Δικαιοσύνης.

Φορεί από μέσα τον χιτώνα, όπου αφήνει να διαφανεί γυμνόν εν μέρος του στήθους Του, και από πάνω είναι περιτυλιγμένος με πολύπτυχον ιμάτιον, οπού ενθυμίζει τον δαυϊτικόν ψαλμόν, ο οποίος λέγει: «Ἄβυσσος ὡς ἱμάτιον τό περιβόλαιον αὐτοῦ». Η δεξιά χειρ εγείρεται εις σχήμα ευλογίας, και η αριστερά κρατεί σφιχτά επάνω εις το στήθος Του το Ευαγγέλιον, τον θείο Νόμο.

Πυκνά μαλλιά περιβάλλουν την μεγαλοπρεπή κεφαλήν, κυματίζοντα ελαφρώς, και οι πλόκαμοι πίπτουν ως ρεύματα ποταμού επάνω εις τον αριστερόν ώμον, χωρισμένα εις την μέσην.

Το μέτωπον του Κυρίου είναι ηγεμονικόν, πλήρες σοφίας και δυνάμεως. Τα όμματα άγρυπνα και ατάραχα, προσβλέπουν μετά φιλανθρωπίας και συγκαταβάσεως τους ταπεινούς, αλλ' μετ' αυστηρότητας τους πονηρούς και υπερήφανους.

Η μύτη Του είναι λεπτή και ευθεία. Το στόμα μικρόν και σοβαρόν. Οι μύστακες λεπτότριχοι και σύμμετροι, κλίνουν προς τα κάτω, κατά τον φυσικόν ασιατικόν τρόπον και εκφράζουν πραότητα. Το γένειόν Του, κτενισμένον και σύμμετρον, ελαφρά χωρισμένον εις την άκραν. Ο λαιμός Του είναι ευρύς και στερεός, μαζί με εν μέρος του στήθους Του, οπού είναι γυμνόν.

Από όλα τα χαρακτηριστικά του Κυρίου εκπέμπεται οσμή ευωδίας πνευματικής. Από την ακήρατον κορυφήν Του και από τα μαλλιά Του εβγαίνει σεμνή μεγαλοπρέπεια. Από τα όμματά Του αγάπη αλλά και αυστηρότης «τοῦ ἐτάζοντος καρδίας καί νεφρούς». Από την μύτη ευθύτης και έλεος. Από το στόμα ειρήνη και συγγνώμη. Από τα μηλομάγουλά Του απλότης και αγαθότης. Από τον λαιμόν και από το στήθος έλεος και ευσπλαχνία. Από την δεξιά χείρα ευλογία και χρηστότης. Από την αριστεράν, όπου κρατεί στερεά το άγιον Ευαγγέλιον, εκπορεύεται Νόμος ζωοποιός, ανακουφίζων τους κοπιώντας και πεφορτισμένους. Το γυριστόν σιαγόνι του φανερώνει η ημερότητα και μακροθυμίαν. Από τον πώγωνά Του στάζει μύρο αγιότητος. Από τον μανδύα Του, ο οποίος Τον τυλίγει ωσάν το σύννεφον που κρύβει τον ήλιον, διαχύνεται η μεγαλοπρέπεια του παντός.

Ο Παντοκράτωρ σταλάζει μέσα εις την ευλαβικήν ψυχήν όλα τα άγια αισθήματα, όντας Μέγας, Δυνατός, Παντουργός, Παντεπόπτης, Πράος, Φιλάνθρωπος, Σωτήρ, Κριτής, Ταπεινός, Αυστηρός, Ίλεως. Είναι κατά το ρήμα του προφήτου Ιεζεκιήλ «ὁ Ἀετός ὁ Μέγας, ὁ Μεγαλοπτέρυγος» όπου πετά επάνωθεν από τον φθειρόμενον κόσμον, αιώνιος, άφθαρτος. Δι' αυτόν «χίλια ἔτη ὡς ἡ μέρα ἡ ἐχθές, ἥτις διῆλθε». Σύννεφο βαρύ είναι δια τους πονηρούς, πλην δια τους πιστούς και ταπεινούς είναι ο Αθάνατος Ήλιος, η Πηγή της Ζωής, ο Ζωοδότης. Εγείρουν, τους οφθαλμούς των προς Αυτόν, κράζοντες με αγαλλίασιν: «Ἐν τῷ φωτί τῆς δόξης τοῦ προσώπου Σου πορευσόμεθα εἰς τόν αἰῶνα».

Εκεί επάνω γρηγορεί ημέρας και νυκτός, πρωί και εσπέρας, χειμώνα και θέρος, αναλλοίωτος, αιώνιος, προ πάντων των αιώνων και εις τον αιώνα του αιώνος. Ο αισθητός ήλιος ανατέλλει και δύει, πλην ο Κύριος δεν κουράζεται να ευλογή, εξ ετοίμου κατοικητηρίου Του, τον αμαρτωλόν κόσμον.

Οι άνεμοι πνέουν με βοή γύρω εις τον αγιασμένον πύργον, μέσα εις το οποίον κατοικεί ο Κύριος. Η βροχή, ο κρύσταλλος, η χιών, η χάλαζα, πνεύμα καταιγίδος, περνούν επάνωθέν Του. Εκείνος ευλογεί ησύχιος και μακρόθυμος, ο´Aρχων της ειρήνης. Ο ήλιος φωτίζει το κατοικητήριόν Του, ο λίβας ξηραίνει τα χόρτα όπου έχουν φυτρώσει πάνω στην σκέπη Του. Ο κύριος ατάραχος αγρυπνεί επάνω εις τον κόσμο, ημέρας και νυκτός, εις τον αιώνα του αιώνος.

«Κατ' ἀρχάς Σύ, Κύριε, τήν γήν ἐθεμελίωσας, καί ἔργα τῶν χειρῶν εἰσιν οἱ οὐρανοί. Αὐτοί ἀπολοῦνται, Σύ δέ διαμένεις, καί πάντες ὡς ἱμάτιον παλαιωθήσονται, καί ὡσεί περιβόλαιον ἑλίξεις αὐτούς, καί ἀλλαγήσονται. Σύ δέ ὁ αὐτός εἶ, καί τά ἔτη σου οὐκ ἐκλείψουσιν (Ψαλμ. ρα΄ 26).

Στον τρούλο ο Παντοκράτορας δεν είναι μόνος. Στη γύρω ζώνη εικονίζεται η ουράνια θεία Λειτουργία που τελεί ο ίδιος ο Χριστός (τον βλέπουμε με αρχιερατική αμφίεση πίσω από την Αγία Τράπεζα). Είναι μέσα σε δόξα και δέχεται τα σεβίσματα δύο αγγέλων που κλίνουν προς αυτόν. Πίσω τους οι άλλοι άγγελοι της πομπής της Μεγάλης Εισόδου. Κρατούν ριπίδια, τα Τίμια Δώρα και τρεις τον «αέρα» που έχει πάνω του ζωγραφισμένο το Χριστό νεκρό.

Στο τύμπανο του τρούλου, κάτω από τη Θεία Λειτουργία εικονίζονται οι προφήτες με τα ανοικτά ειλητάριά τους. Στην εικόνα μας φαίνεται στην άκρη δεξιά το κεφάλι του βασιλιά Σολομώντα και το ειλητάριό του, που γράφει : «Δικαίων ψυχαί ἐν χειρί Θεοῦ καί οὐ μή ἅψηται αὐτῶν βάσανος» (Σοφ. Σολ. 3, 1). Με τη φράση αυτή αρχίζει ένα από τα αναγνώσματα που ακούμε συνήθως στον εσπερινό, στις εορτές των αγίων.

Η εικόνα του Παντοκράτορα είναι μια παρηγοριά για τους πιστούς. Η παντοδυναμία του Θεού τους οπλίζει με θάρρος και τους χαρίζει εγκαρτέρηση. Στις θλίψεις και τις αγωνίες τους δεν είναι μόνοι. Συμπαραστάτης και συμπολεμιστής στα παλαίσματά τους κατά του κακού και της αμαρτίας είναι ο Παντοκράτορας Θεός. Γι αυτό λένε σ' αυτόν μαζί με τον υμνογράφο της Εκκλησίας μας:

«Κύριε τῶν δυνάμεων, μεθ' ἡμῶν γενοῦ. ἄλλον γάρ ἐκτός σου βοηθόν ἐν θλίψεσιν οὐκ ἔχομεν. Κύριε τῶν δυνάμεων, ἐλέησον ἡμᾶς».