´Aγιος Ελευθέριος

Βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών και είναι του 16 ου αιώνα. Ο ´Aγιος εικονίζεται σε προτομή, μετωπικός. Φορεί τα αρχιερατικά του άμφια: στιχάριο, φελόνιο, ωμοφόριο. Με το δεξί του χέρι ευλογεί και με το αριστερό κρατάει ανοικτό Ευαγγέλιο με δίγλωσσο κείμενο, ελληνικό και λατινικό. Το τελευταίο γράφηκε γιατί η εικόνα προοριζόταν για καθολικό ναό. Η Δυτική Εκκλησία τιμά κι αυτή τον άγιο Ελευθέριο. Η περικοπή είναι από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη (10, 1): « Εἶπεν ὁ Κύριος∙ ὁ μή εἰσερχόμενος διά τῆς θύρας εἰς τήν αὐλήν τῶν προβάτων, ἀλλά ἀναβαίνων ἀλλαχόθεν ». Ο στίχος μιλάει για τον πνευματικό ποιμένα που αρπάζει το οδηγητικό του αξίωμα χωρίς να του ανήκει, όπως έκαμαν οι Γραμματείς και Φαρισαίοι. Ο άγιος Ελευθέριος ήταν το αντίθετο: τιμούσε το επισκοπικό του αξίωμα με την όλη βιωτή του.

Το πρόσωπό του είναι νεανικό και το ομορφαίνουν τα κοντά μαλλιά και το αραιό γένι του («νέος αρχιγένης »: Ερμηνεία, σ. 156). Το κάνουν εκφραστικό τα εκστατικά μάτια και η γλυκύτητα που ξεχύνεται σ' αυτό. Ο ζωγράφος με τις μικρές λευκές γραμμές ( ψιμυθιές ) κάτω από τα μάτια το φώτισε ακόμη περισσότερο. Ξεχειλίζει σ' αυτό η εσωτερική ομορφιά, ο ωραίος της αρετής κόσμος: « ὅν καί ἰδών (ο βασιλιάς) νέον τε καί περικαλλῆ , καί τῷ τῆς ἀρετῆς κόσμ ῳ ψυχήν ἅμα και ὀφθαλμούς ἀγλαΐζοντα (= λαμπρύνοντα ) » (Συμεών ο Μεταφραστής, PG 115, 129 c ).

Έτσι έγινε εμφανής η προσήνειά του. Τραβάει τον θεατή κοντά του για να συνδιαλαχθεί μαζί του, να πάρει την ευλογία του, να συμμεριστεί τη δόξα και την μακαριότητά του. « Ἔκαμον (= κοπίασαν ) ἐκεῖνοι καί χαίρομεν ἡμεῖς∙ ἐπάλαισαν ἐκεῖνοι καί ἡμεῖς ἀγαλλόμεθα∙ ἐκείνων ὁ στέφανος, καί κοινόν τό κλέος (=δόξα), μᾶλλον δε τῆς Ἐκκλησίας ἁπάσης ἡ δόξα» (ιερός Χρυσόστομος, ΕΠΕ 37, 150).

Στο πάνω μέρος της εικόνας παριστάνονται τέσσερις σκηνές από το φρικτό του μαρτύριο. Η πρώτη εικονίζει τον ´’γιοςγιο « ἐνώπιον Ἀδριανοῦ βασιλέως τόν Χριστόν Θεόν τῶν ὅλων ἀνακηρύττει ». Στη δεύτερη βλέπουμε τον άγιο πάνω σε πυρρακτωμένη σχάρα: «ὁ ἁγιος Ἐλευθέριος ἐν σχάρᾳ τίθεται». Η Τρίτη θυμίζει το άλλο βασανιστήριο: « ἐν τηγάνῳ … πυρωθέντι ἐμβάλλεται ». Τέλος, η τέταρτη σκηνή ολοκληρώνει με ανορθόγραφη επιγραφή (εδώ ορθογραφημένη ) το μαρτύριό του: « ὑπό δύο στρατιωτῶν ἀναιρεῖται ἡ … δέ μήτηρ αὐτοῦ ἀσπαζομένη τῷ νιῷ ξίφει συναναιρεῖται ».

Ο προσκυνητής, καθώς ασπάζεται την αγλαόμορφη εικόνα, του λέει μαζί με τον υμνωδό: « Φῶς κατοικεῖς ἀληθῶς τό ἀνέσπερον , φῶς χρηματίσας ἡλίου φαιδρότερον∙ διό τούς τήν φωσφόρον σήμερον ἐπιτελοῦντας , παθῶν ἀχλύος (=ομίχλης) ρῦσαι ταῖς πρός Θεόν σου λιταῖς (=με τις προσευχές σου), Ἐλευθέριε » (Κανών, ωδή θ΄ ).