ΟΜΙΛΙΑ Ζ'

ΕΤΕΡΑ ΠΕΡΙ ΝΗΣΤΕΙΑΣ

Ἡδύ μέν ὀφθαλμός θέαμα γαληνιῶσα θάλασσα καί φωτί φαιδρῷ λαμπομένη καί λαμπρυνομένη καί τῷ λείῳ τῆς ἐπιφανείας πρός τήν αὐγήν ἀντιλάμπουσα. Πολλῷ δέ τερπνότερον, οὐχ ὁρᾶν μόνον, ἀλλά καί προσλαλεῖν Ἐκκλησίᾳ κατά Θεόν ἠθροισμένῃ, θορύβων ἀπηλλαγμένῃ καί τῷ θείῳ φωτί μυστικῶς καταλαμπομένῃ καί πρός τήν ἐκεῖθεν αὐγήν ἀνεπτερωμένῃ καί χεῖρες ἀνατεταμένῃ καί ὀφθαλμούς αἴσθησίν τε πᾶσαν καί τήν διάνοιαν. Ἐπειδή μοι τοίνυν ἡ τοῦ Πνεύματος χάρις ταύτην σήμερον ἐχαρίσατο τήν ἐπέραστον θέαν καί πάρεστε πάντες ὑμεῖς συνδιανυκτερεύοντες (σελ. 196) συνδιημερεύοντες ἐν τῷ ναῷ τοῦ Θεοῦ, καί τῇ κατ᾿ αὐτόν νῦν ὑμῶν ἀνελλιπεῖ προσεδρείᾳ πάρεστιν ὁρᾶν ὑμᾶς καθάπερ ὑπερκόσμιά τινα δένδρα παρά τάς διεξόδους πεφυτευμένα τῶν ὑδάτων τοῦ Πνεύματος, φέρε καί αὐτός συνεργήσω πρός δύναμιν ταῖς ἐκεῖθεν ἀρδείαις, καί καθάπερ ὑμεῖς ταῖς ὀρθριναῖς τάς ἡμερινάς εὐχάς, οὕτω καί ἡμεῖς, καθ᾿ ὅσον ὁ καιρός παρέχει, τῇ πρωϊνῇ τήν ἑσπερινήν προσαποτίσωμεν διδασκαλίαν, τάς μηχανάς ὑμῖν ἐμφανέστερον ὑποδεικνῦντες, δι᾿ ὧν οὐ τήν νηστείαν μόνον, ἀλλά καί τήν προσευχήν ἡμῶν ὁ πολέμιος τῆς σωτηρίας ἡμῶν ἐπιχειρεῖ παντοδαπῶς ἀχρειοῦν.

Ἔστιν οὖν, ἀδελφοί, καί ἄλλη πλησμονή καί μέθη πονηρά, ἥτις οὐκ ἀπό τῶν βρωμάτων οὐδέ ἀπό τῶν πομάτων γίνεται καί τῆς ἐν τούτοις τρυφῆς, ἀλλ᾿ ἀπό τῆς εἰς τό πλησίον ὀργῆς καί τοῦ μίσους καί τῆς μνησικακίας, καί τῶν ἀπό τούτων τικτομένων κακῶν περί ὧν ὁ Μωϋσῆς ἐν τῇ ᾠδῇ φησι, «θυμός δρακόντων ὁ οἶνος αὐτῶν, καί θυμός ἀσπίδων ἀνίατος». Δι᾿ ἅ ὁ προφήτης Ἠσαΐας φησίν, «οὐαί οἱ μεθύοντες ἄνευ οἴνου»˙ καί πάλιν ὁ αὐτός παραγγέλλει λέγων, «μή εἰς μάχας νηστεύετε». Ἀλλά καί πρός τούς οὔτω νηστεύοντας ὡς ἀπό τοῦ Κυρίου φησίν, «ἐάν κάμψῃς ὡς κρίκον τόν τράχηλόν σου, οὐδ᾿ οὕτω καλέσετε νηστείαν δεκτήν, καί ἐάν πληθύνητε τήν δέησιν ὑμῶν, οὐκ εἰσακούσομαι ὑμῶν», καί «ὅταν ἐκτείνετε τάς χεῖρας ὑμῶν πρός με, ἀποστρέψω τούς ὀφθαλμούς μου ἀφ᾿ ὑμῶν».

Ταύτην οὖν τήν ἀπό τοῦ μίσους μέθην, τήν παντός μᾶλλον τῆς θείας ἀποστροφῆς αἰτίαν, ἐμποιεῖν ὁ διάβολος ἐπιχειρεῖ τοῖς προσευχομένοις τε καί νηστεύουσι καί τῶν αἰτιαμάτων ὑποβάλλει τήν (σελ. 198) τήν μνήμην καί τούς λογισμούς κινεῖ πρός μνησικακίαν καί πρός καταλαλιάν ὀξύνει τήν γλῶσσαν, τοιούτους εἶναι παρασκευάζων, οἶον ὁ Δαβίδ ὑπογράφει τόν ἐν κακίᾳ εὐχόμενον, λέγων, «ἀνομίαν ὅλην τήν ἡμέραν ἐλογίσατο, ἡ γλῶσσα αὐτοῦ ὡσεί ξυρόν ἠκονημένον», καί ἀφ᾿ ὧν ρυσθῆναι προσεύχεται πρός τόν Θεόν, λέγων, «ἐξελοῦ με, Κύριε, ἐξ ἀνθρώπου πονηροῦ, ἀπό ἀνδρός ἀδίκου ρῦσαί με˙ οἵτινες ἠκόνησαν τήν γλῶσσαν αὐτῶν ὡσεί ὄφεως, ἰός ἀσπίδων ὑπό τά χείλη αὐτῶν».

Ἀλλ᾿ ἡμεῖς, ἀδελφοί, ἐν τῷ καιρῷ τῆς νηστείας καί τῆς προσευχῆς ἀφῶμεν ἐκ ψυχῆς, παρακαλῶ, εἴ τί ποτε κατά τινος, ἤ ἀληθῶς ἔχομεν ἤ νομίζομεν ἔχειν, καί τῆς ἀγάπης ὅλοι γενώμεθα, κατανοοῦντες μᾶλλον ἀλλήλους εἰς παροξυσμόν ἀγάπης καί καλῶν ἔργων, καί ὑπέρ ἀλλήλων λέγοντές τε καί ἐν ἑαυτόῖς λογιζόμενοι καί διανοούμενοι καλά ἐνώπιον Θεοῦ καί ἀνθρώπων, ἵνα νηστεύωμεν τήν ἐπαινητήν νηστείαν καί ἄμωμον καί τά κατ᾿ αὐτήν αἰτήματα ἡμῶν πρός τόν Θεόν εὐπρόσδεκτα γένηται καί ὡς πατέρα τοῦτον κατά χάριν πρεπόντως ἐπικαλώμεθα καί πρός αὐτόν μετά παρρησίας λέγειν ἔχωμεν˙ «Πάτερ, ἄφες ἡμῖν τά ὀφειλήματα ἡμῶν, ὡς καί ἡμεῖς ἀφίεμεν τοῖς ὀφειλέται ἡμῶν».

Ἄλλη πάλιν τῇ παρ᾿ ἡμῶν προσευχῇ καί τῇ νηστείᾳ παρά τοῦ ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν ἐπιβουλεύοντος ἀχρείωσις ἡ οἴησις ἐπιγίνεται, ἥν καί ὁ Φαρισαῖος ἐκεῖνος ἔχων, νηστεύων καί προσευξάμενος, ἀπεπέμφθη κενός. Ἀλλ᾿ ἡμεῖς εἰδότες, ὅτι ἀκάθαρτος καί ἀπρόσδεκτος παρά Κυρίῳ πᾶς ὑψηλοκάρδιος, καί πολλῶν καί μεγάλων ὄντας (σελ. 200) ὀφειλέτας ἡμᾶς αὐτούς τῷ Θεῷ καί τῆς ὀφειλῆς ὀλίγον ἀποδιδόντας ἐξεπιστάμενοι, τῶν μέν ὄπισθεν ὡς μηδέν ἐπιλανθανώμεθα, πρός δέ τά ἔμπροσθεν ἐπεκτεινόμενοι, νηστεύομεν καί προσευχόμεθα μετά συντετριμμένης καρδίας καί αὐτομεμψίας καί ταπεινώσεως, ἵνα ᾗ καθαρά καί θεάρεστος ἡμῶν ἡ νηστεία καί ἡ ἐν τῷ ναῷ τοῦ Θεοῦ προσεδρία τε καί παράστασις.

Ἕτερος τοῦ πονηροῦ τρόπος, ἀκερδῆ τόν τῆς νηστείας καί προσευχῆς κόπον ἡμῖν ἐργαζόμενος, τό πείθειν ἡμᾶς διά κενοδοξίαν ταῦτα καί μεθ᾿ ὑποκρίσεως πράττειν. Διό παραγγέλλει πάλιν ὁ Κύριος ἐν τῷ εὐαγγελίῳ λέγων˙ «εἴσελθε εἰς τό ταμιεῖον σου, καί κλείσας τήν θύραν πρόσευξαι τῷ Πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ˙ καί ὁ Πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ, ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ».

Ταῦτα δέ φησιν, οὐ τάς ἐν τῷ ναῷ συνάξεις καί προσευχάς καί ψαλμῳδίας παραιτεῖσθαι κελεύων˙ οὐ γάρ ἄν ὁ ψαλμῳδός προφήτης πρός αὐτόν ἔλεγε, «ἐν μέσῳ ἐκκλησίας ὑμνήσω σε», καί «ἐξομολογήσομαί σοι ἐν λαοῖς, ἐξομολογήσομαί σοι ἐν ἔθνεσι», καί «ἀποδώσω σοι τάς εὐχάς, ἐνώπιον τῶν φοβουμένων σε, Κύριε»˙ καί πρός ἡμᾶς, «ἐν ἐκκλησίαις εὐλογεῖτε τόν Θεόν», καί «δεῦτε προσκυνήσωμεν καί προσπέσωμεν, καί κλαύσωμεν ἐναντίον Κυρίου τοῦ Θεοῦ ἡμῶν». Ἀλλά πρός ἑτέροις ὑψηλοτέροις ἅ νῦν ὁ καιρός λέγειν οὐ παρέχει χώραν, καί τοῦτο διδάσκων ἐστίν ὁ Κύριος, ὅτι ἡ κατά μόνας ἐν τοῖς ἡμῶν οἴκοις, κἀν τοῖς κοιτῶσιν αὐτοῖς, εἰς προσευχήν διέγερσις τήν ἐπ᾿ ἐκκλησίας συνίστησι πρός τόν Θεόν (σελ. 202) καί ἡ ἔνδον κατά διάνοιαν τήν διά τῶν χειλέων˙ ὁ γάρ τότε μόνον προσεύχεσθαι βουλόμενος, ἡνίκ᾿ ἄν εἰς τόν τοῦ Θεοῦ ναόν παραγένηται, οἴκοι δέ κἀν ταῖς ὁδοῖς καί ταῖς ἀγοραῖς μηδεμίαν φροντίδα προσευχῆς ποιούμενος, οὐδ᾿ ἡνίκα πάρεστι τῷ τοῦ Θεοῦ ναῷ ἀληθῶς ὑπάρχει προσευχόμενος.

Ταῦτα δείκνυσι καί ὁ μετά τό εἰπεῖν, «ἑτοίμη ἡ καρδία μου ὁ Θεός», ἐπενεγκών, «ᾅσομαι καί ψαλῶ ἐν τῇ δόξῃ μου», καί ἀλλαχοῦ˙ «εἰ ἐμνημόνευσόν σου ἐπί τῆς στρωμνῆς μου, ἐν τοῖς ὄρθροις ἐμελέτων εἰς σέ». Ἀλλά καί «ὅταν νηστεύητε», φησί, «μή γίνεσθε ὥσπερ οἱ ὑποκριταί σκυθρωποί˙ ἀφανίζουσι γάρ τά πρόσωπα αὐτῶν, ὅπως ἄν φανῶσι τοῖς ἀνθρώποις νηστεύοντες˙ ἀμήν ἀμήν λέγω ὑμῖν, ὅτι ἀπέχουσι τόν μισθόν αὐτῶν˙ σύ δέ νηστεύων ἄλειψαί σου τήν κεφαλήν καί τό πρόσωπόν σου νίψον, ὅπως μή φανῇς τοῖς ἀνθρώποις νηστεύων, ἀλλά τῷ Πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ, καί ὁ Πατήρ σου ὁ βλέπων σε ἐν τῷ κρυπτῷ, ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ».

Βαβαί τῆς ἀνεικάστου φιλανθρωπίας! Τήν γάρ ἐπί τῆς μελλούσης κρίσεως ἐσομένην διάκρισίν τε καί ἀπόφασιν αὐτοῦ, διά τῶν ρημάτων τούτων ἀρτίως ἡμῖν ὁ Κύριος ἐφανέρωσεν, ἵν᾿ ἡμεῖς τῆς κρείττονος ψήφου τε καί μοίρας ἐντεῦθεν ἐπιλαβώμεθα. Πρός μέν γάρ τούς κατά κενοδοξίαν καί μή κατ᾿ αὐτόν ζῶντας ἐρεῖ τότε πάντως τοῖς νῦν εἰρημένοις ἀκολούθως˙ ἀπελάβετε τόν μισθόν ὑμῶν ἐν τῇ ζωῇ ὑμῶν, ὡς καί ὁ Ἀβραάμ πρός τόν ἐν τῇ φλογί πλούσιον (σελ. 204) ἐκεῖνον ἔλεγεν˙ «ἀπέλαβες τά ἀγαθά σου ἐν τῇ ζωῇ σου». Τοῖς δέ πρός αὐτόν βλέπουσιν ἐν τῷ πρός ἀρετήν ἀσκεῖν ἀποδώσει ἐν τῷ φανερῷ», φησί, τουτέστιν ἐν τῷ παγκοσμίῳ ἐκείνῳ θεάτρῳ εὐλογίαν καί κληρονομίαν καί τρυφήν ἀντιδώσει καί ἀπόλαυσιν ἀκήρατον καί διαιωνίζουσαν˙ ἧς μηδένα θέλων ἀποτυχεῖν ὁ θέλων πάντας σωθῆναι καί εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν, φανεροῖ νῦν, ὡς ἔφην, τήν ἀδέκαστον ταύτην καί ἀμετάθετον ψῆφον, υἱούς εἶναι Θεοῦ μόνους ἐνταῦθα δεικνύς τούς τῆς ἀνθρωπίνης δόξης ὑπερορῶντας.

Διά τοῦτο γάρ καί τόν λόγον ἑνικῶς προήγαγεν ἐπ᾿ ἀμφοτέρων, εἰπών˙ «ὁ Πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ, ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ»˙ ἵνα τούς μέν καταφρονητάς τῆς κενῆς καί ἀνθρωπίνης δόξης υἱοποιητούς τε καί συγκληρονόμους καί δείξῃ καί ποιήσῃ ἑαυτῷ˙ τούς δέ μή τοιούτους ἐκβάλῃ τῆς υἱοθεσίας, εἰ μή μεταμεληθεῖεν. Τοιαῦτα δέ φησιν ὁ Κύριος, ἵνα μή πρός τούς τῶν ἀνθρώπων ὀφθαλμούς ὁρῶντες οἱ προσευχόμενοι καί οἱ νηστεύοντες, παρ᾿ ὧν οὐδέν ἐπί τούτοις ὄφελος, τόν μέν τῆς νηστείας καί τῆς προσευχῆς κόπον ὑπομένωμεν, τοῦ δέ μισθοῦ στερώμεθα. Ἀλείφειν δέ τήν κεφαλήν φησι καί νίπτειν τό πρόσωπον, τουτέστι μή ὠχριᾶν ἐπιτηδεύειν, μηδέ αὐχμηράν εἶναι καί κατάξηρον τήν κεφαλήν, ὡς ἐξ ἐπιτεταμένης νηστείας καί τῆς ἐπί τό σῶμα καταφρονήσεως δοκεῖν τοιαῦτα παθεῖν, καί οὕτω τόν παρά τῶν ἀνθρώπων ἔπαινον θηρᾶσθαι˙ τοιαῦτα γάρ φανητιῶντες ἐποίουν οἱ Φαρισαῖοι, διό καί τῆς κατά Χριστόν ἐκκλησίας δικαίως ἠλλοτριώθησαν, οἷς ἡμᾶς ἀφομοιοῦσθαι καθάπαξ ἀπαγορεύει ὁ Κύριος.

(σελ. 206) Εἰ δέ καί κεφαλήν τῆς ψυχῆς ἀναγωγικῶς τις ἐρεῖ τόν νοῦν ὡς ἡγεμονικόν καί πρόσωπον τό ταύτης φανταστικόν, ἐν ᾧ τῶν κατά τάς αἰσθήσεις ἐνεργειῶν ἔμμονός ἐστιν ἡ ἕδρα, καλόν νηστεύοντας ἡμᾶς ἀλείφειν ἐλαίῳ τήν κεφαλήν, τουτέστιν ἐλεήμονα ποιεῖν τόν ἡμέτερον νοῦν, καί τό πρόσωπον ἡμῶν, δηλονότι τό φανταστικόν, νίπτειν ἀπό αἰσχρῶν καί ἀκαθάρτων λογισμῶν καί θυμοῦ καί πονηρίας πάσης˙ ἡ γάρ τοιαύτη καί οὕτως ἐκτελουμένη νηστείᾳ, οὐ τά πονηρά πάθη πάντα μόνον, καί σύν τούτοις τούς ἐφόρους καί δημιουργούς τῶν τοιούτων παθῶν φυγαδεύει καί καταισχύνει δαίμονας, ἀλλά καί τοῖς ἀγαθοῖς ἀγγέλοις ἐγκαταλέγει τούς νηστεύοντας πρός αὐτούς ἐπιστρέφουσα ἐκείνους καί φύλακας εἶναι τούτων παρασκευάζουσα καί βοηθεῖν ἀναπείθουσα καί συμπράττειν αὐτοῖς.

Οὕτω τοῖς τρισί ποτε νεανίαις ἐπί τῆς Βαβυλῶνος ἐγκρατείᾳ τε καί νηστείᾳ κεκοσμημένοις, συνών ἐν μέσῃ φλογί καί ὁ τέταρτος ἑωρᾶτο, περιέπων ἀσινεῖς καί δροσίζων παραδόξως αὐτούς. Οὕτω πολυήμερον νηστείαν ἄγοντι τῷ Δανιήλ, ἄγγελος ἐπέστη σοφίζων αὐτόν καί προκαταγγέλλων αὐτῷ τά μέλλοντα. Οὕτως ἄλλοτε τούτῳ προσευχῇ καί νηστείᾳ στόματα λεόντων φιμώσαντι προφήτην διαέριον ἐκόμισεν ἄγγελος ἐκ πολλοῦ διαστήματος τροφήν ἐπιφερόμενον. Οὕτω καί ἡμῖν πνευματικήν ἅμα καί σωματικήν νηστείαν ἀσκοῦσι καί προσευχομένοις, ἀγγέλων ἀγαθῶν συνεργείᾳ τό πῦρ τῆς σαρκικῆς ἐπιθυμίας κατασβεσθήσεται καί ὁ θυμός ὡς λέων ἡμερωθήσεται καί προφητικῆς ἐν μεθέξει γενησόμεθα τροφῆς, τῷ τῶν μελλόντων ἀγαθῶν ἐλπίδι καί πίστει καί τῇ κατά νοῦν (σελ. 208) θεωρίᾳ, καί ἐξέσται ἡμῖν πατεῖν ἐπάνω ὄφεων καί σκορπίων καί ἐπί πᾶσαν τήν δύναμιν τοῦ ἐχθροῦ.

Ἡ δέ μή τοιαύτη καί οὕτως ἐκτελουμένη νηστεία πρός τούς πονηρούς ἀγγέλους μᾶλλον τήν συγγένειαν ἔχει˙ καί γάρ τούτων ἐστίν ἡ ἀτροφία μετ᾿ ὀργῆς καί μίσους καί ὑπερηφανίας καί τῆς πρός τόν Θεόν ἀντιθέσεως, πρός οὕς ἡμεῖς ὡς δοῦλοι καί ὑπηρέται τοῦ ἀγαθοῦ ἀντικείμεθα˙ «οὐ γάρ ἐστιν ἡμῖν ἡ πάλη πρός αἷμα καί σάρκα φησίν ὁ ἀπόστολος, ἀλλά πρός τάς ἀρχάς, πρός τάς ἐξουσίας πρός τούς κοσμοκράτορας τοῦ σκότους τοῦ αἰῶνος τούτου, πρός τά πνευματικά τῆς πονηρίας. Οὐκοῦν ἁπλῶς ἡμῖν διά νηστείας πρός αὐτούς ἡ ἀντίθεσις, ἀλλά χρῄζομεν πρός φυλακήν ἡμετέραν καί τοῦ θώρακος τῆς δικαιοσύνης, καί τῆς περικεφαλαίας τῆς σωτηρίου ἐλεημοσύνης, καί τοῦ θυρεοῦ τῆς πίστεως˙ ἔτι δέ καί τῆς ἱκανωτάτης πρός ἄμυναν μαχαίρας τοῦ Πνεύματος, ἥτις ἐστίν ὁ πρός ἡμᾶς τοῦ Θεοῦ σωτήριος λόγος˙ οὕτω γάρ ἀγωνισώμεθα τόν καλόν ἀγῶνα καί τήν πίστιν βεβαίαν τηρήσωμεν καί πάντα τά βέλη τοῦ πονηροῦ τά πεπυρωμένα σβέσωμεν καί νικηταί διά πάντων ἀναφανέντες αὐτοῦ τῶν οὐρανίων καί ἀκηράτων ἐπιτευξώμεθα στεφάνων, τοῖς ἐν οὐρανοῖς ἀγγέλοις ἀϊδίως συνευφραινόμενοι, ἐν αὐτῷ Χριστῷ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν.

Ὧ πρέπει πᾶσα δόξα, κράτος, τιμή καί προσκύνησις, σύν τῷ ἀνάρχῳ αὐτοῦ Πατρί καί τῷ παναγίῳ καί ἀγαθῷ καί ζωοποιῷ Πνεύματι˙ νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.