γ) ῾Η μετάνοια.

῾Ο ἄνθρωπος μετά τό βάπτισμα καί ἀφοῦ λάβει τήν πρώτη μεγάλη ἄφεση τῶν ἁμαρτημάτων του, δέν παραμένει ἀναμάρτητος εἰς τό διηνεκές. ῾Ως λογικό ὄν πού διασώζει τήν ἐλευθερία τῆς βουλήσεώς του ἀφ᾿ ἑνός, καί παρωθούμενος ἀφ᾿ ἑτέρου ἀπό τό ἁμαρτητικό τῆς φύσεως πού –ὅπως εἴδαμε– ἐξακολουθεῖ νά ὑπάρχει στή φύση του καί μετά τό βάπτισμα, μένει ἀνοικτός στή διάπραξη κάθε ἁμαρτήματος. Μάλιστα, ἄν τό ἁμάρτημα αὐτό συμβεῖ νά εἶναι θανάσιμο357, χάνει τή δικαίωση358 πού ἔλαβε διά τοῦ βαπτίσματος καί κινδυνεύει νά χάσει τήν ψυχή του. ῾Ο Κύριος φυσικά δέν μποροῦσε νά παραβλέψει ἕνα τόσο θλιβερό ἐνδεχόμενο καί ἐμερίμνησε ν᾿ ἀντιμετωπιστεῖ ἡ μεγάλη ἀσθένεια τῆς ψυχῆς (ἡ ἁμαρτία) σέ εἰδικό μυστήριο πού σκοπό του ἔχει τήν πνευματικήν ἴαση τῆς ψυχῆς καί τήν ἀποκατάσταση τῆς χαμένης δικαιώσεως στόν ἁμαρτωλό. Τό μυστήριο αὐτό εἶναι ἡ μετάνοια. Κατ᾿ αὐτήν ὁ ἁμαρτωλός, πού θλίβεται διά τήν κακομορφία τῆς ἁμαρτίας του καί μέ συντριβή καρδίας ἐξομολογεῖται τά παραπτώματά του στόν ἁρμόδιο τῆς ᾿Εκκλησίας λειτουργό (ἐπίσκοπο ἤ πρεσβύτερο), μέ ἀπόφαση ν᾿ ἀλλάξει διάθεση καί τρόπο ζωῆς, λαμβάνει διά τῆς συγχωρητικῆς εὐχῆς πού ἐκφωνεῖ ὁ λειτουργός, ἄφεση τῶν ἐξαγορευθέντων ἁμαρτημάτων του καί ἐπανέρχεται στό διαταραχθέν ὑπό τῆς ἁμαρτίας κράτος τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ.

Τό μυστήριο τῆς μετανοίας στηρίζεται στήν ἐξουσία τοῦ «δεσμεῖν καί λύειν» τίς ἁμαρτίες τῶν ἀνθρώπων, πού ἔλαβαν οἱ μαθητές καί μέσῳ αὐτῶν ἡ ᾿Εκκλησία ἀπό τόν Κύριον· «ἄν τινων ἀφῆτε τάς ἁμαρτίας, ἀφίενται αὐτοῖς· ἄν τινων κρατεῖτε, κεκράτηνται»359. Τό μυστήριο διά νά εἶναι ὁλοκληρωμένο πρέπει νά περιλαμβάνει δύο τινά· τήν ἰδίως μετάνοια360, δηλαδή τή συντριβή τῆς καρδίας διά τά ἁμαρτήματα καί τήν ἀπόφαση ἀλλαγῆς νοῦ (= μετάνοια) καί συμπεριφορᾶς ἀπό τή μία μεριά, καί ἀπό τήν ἄλλη τή διά ζώσης φωνῆς ἐξαγόρευση τῶν ἁμαρτημάτων ἐνώπιον τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λειτουργοῦ. Τά δύο αὐτά στοιχεῖα εἶναι ἀπαραίτητα διά τήν πληρότητα καί τήν ἐνέργεια τοῦ μυστηρίου. Αὐτό πού συνήθως λέγεται, ὅτι ἡ ἐξαγόρευση τῶν ἁμαρτημάτων στόν πνευματικό δέν εἶναι ἀναγκαία, ἀρκεῖ ὁ ἄνθρωπος νά ἐξομολογηθεῖ αὐτά ἀπ᾿ εὐθείας στόν Θεό κατά τήν ὥρα τῆς προσευχῆς, εἶναι ἐσφαλμένο καί ἀψυχολόγητο361. ῾Ο ἁμαρτωλός εἶναι ἄνθρωπος ἀσθενής (ἄρρωστος). ῾Η ἀσθένειά του εἶναι νόσος ψυχῆς. Πῶς θά θεραπεύσει τή νόσο αὐτή ὁ ἱερέας, ὁ ἰατρός τῆς ψυχῆς, ἄν προηγουμένως δέν διαγνώσει τή φύση τῆς ἀσθένειας καί δέν πεισθεῖ ὅτι συντρέχουν οἱ λόγοι ἀφέσεως καί ἀποκαταστάσεως τῆς ψυχικῆς ὑγείας τοῦ ἁμαρτωλοῦ; Πῶς δέ θά διαγνώσει ὅλ᾿ αὐτά, ἄν προηγουμένως δέν τοῦ τά γνωστοποιήσει ὁ ἴδιος ὁ πάσχων ἁμαρτωλός; Τήν ἀνωτέρω θέση, ὅτι δηλαδή δέν εἶναι ἀναγκαία ἡ ἐξομολόγηση, ὑποστηρίζουν οἱ Διαμαρτυρόμενοι, οἱ ὁποῖοι, ἀπορρίπτοντες τόν ὁρατό χαρακτῆρα τῆς ᾿Εκκλησίας καί ὑποστηρίζοντες τήν ἄμεση παράσταση καί σχέση τῆς ψυχῆς πρός τόν Θεό, ἀπορρίπτουν ὄχι μόνο τό μυστήριο τῆς μετανοίας ἀλλά καί τά λοιπά μυστήρια (πλήν τοῦ βαπτίσματος καί τῆς Εὐχαριστίας), θεωροῦντες αὐτά ὡς ἐφευρήματα ἀνθρώπων καί τίποτε περισσότερο. ῞Οσοι δέ ἐκ τῶν ᾿Ορθοδόξων διατυπώνουν παρόμοιες περί ἐξομολογήσεως ἀντιλήψεις ὁδηγοῦνται σ᾿ αὐτές ὡς ἐπί τό πλεῖστον ἀπό ἀνθρώπινα ψυχολογικά ἐλατήρια, ἀπό ντροπή νά ὁμολογήσουν πράξεις τους ἐνώπιον τῶν ἱερέων, ἴσως δέ καί ἀπό φόβο κοινολογήσεως τῶν ἁμαρτημάτων τους ἐκ μέρους τῶν ἐξομολόγων. Προφάσεις φυσικά ἐν ἁμαρτίαις. ῞Οσο γιά τό τελευταῖο σημεῖο, εἶναι γνωστό τό αὐστηρῶς ἀπόρρητο τῆς ἐξομολογήσεως, ἡ τήρηση τοῦ ὁποίου μπορεῖ νά φθάσει, ἄν παραστεῖ ἀνάγκη, καί στήν ἀπώλεια τῆς ζωῆς τοῦ ἐξομολόγου.

Στήν ἀρχαία ᾿Εκκλησία ἡ ἐξαγόρευση γινόταν δημοσίᾳ στήν εὐχαριστιακή σύναξη τῆς χριστιανικῆς κοινότητος. ῾Η ὡραία ὅμως αὐτή συνήθεια εἶχε καί τούς κινδύνους της. ᾿Εκτός τοῦ ὅτι ἡ ἐξομολόγηση εἰδικῶν ἁμαρτημάτων (σαρκικῶν) μποροῦσε νά σκανδαλίσει ὁρισμένα μέλη τῆς χριστ. κοινότητος (νεαρά κυρίως πρόσωπα), ἡ κοινοποίηση ἄλλων (κυρίως ἐγκλημάτων) μποροῦσε νά προκαλέσει τήν παρέμβαση τῶν ἀρχῶν, οἱ ὁποῖες εἶχαν κατασκόπους στίς λατρευτικές συνάξεις τῆς ᾿Εκκλησίας, καί τή σύλληψη ἀπό τήν πολιτεία τῶν κακοπραγούντων καί τῶν παραβατῶν τῆς κειμένης νομοθεσίας. Οἱ λόγοι αὐτοί, σέ συνδυασμό μέ ἄλλους, ὁδήγησαν στήν πρώιμη ἀντικατάσταση τῆς δημόσιας ἐξαγορεύσεως μέ τήν προσωπική ἐνώπιον τοῦ πνευματικοῦ πατρός ἐξομολόγηση.

Τό ὁρατό σημεῖο τοῦ μυστηρίου εἶναι ἡ ἐξαγόρευση τῶν ἁμαρτιῶν καί ἡ εὐχή ἀπολύσεως, τήν ὁποίαν ἀπαγγέλλει στό τέλος ὁ πνευματικός λειτουργός. Τήν ἀπόλυση αὐτήν δέν τήν παρέχει ὁ ἱερέας σέ περίπτωση πού διαγνώσει ἀνειλικρίνεια ἤ πλημμελῆ μετάνοια στόν ἐξομολογηθέντα. Στίς περιπτώσεις αὐτές ἐπιβάλλει ἐπιτίμια στόν ἐξαγορευόμενο διά νά τόν ὁδηγήσει σέ πραγματική μετάνοια καί εἰλικρινῆ τοποθέτηση στό θέμα τῆς πνευματικῆς νόσου του καί τῆς ἐπιθυμίας του νά λάβει τήν ψυχική του ἴαση. ᾿Επιτίμια ὅμως μπορεῖ νά ἐπιβάλλει ὁ ἱερέας καί σ᾿ αὐτούς πού δέχτηκαν ἄφεση ἁμαρτιῶν, μέ σκοπό νά τούς στερεώσει στή νέα τους πνευματική ζωή. Τά ἐπιτίμια αὐτά (ἐλεημοσύνη, προσευχές, ἀνάγνωση ὠφελίμων βιβλίων, ἀποδημία σέ ἱερούς τόπους κ.ἄ.) εἶναι παιδαγωγικά φάρμακα πού ἀποβλέπουν στή στερέωση τοῦ μετανοοῦντος ἀδελφοῦ. Δέν ἀποτελοῦν οὐσιαστικό στοιχεῖο τοῦ μυστηρίου, ὥστε ἡ παρουσία τους νά εἶναι πάντοτε ἀπαραίτητη, ἡ δέ ἔλλειψή τους νά ζημιώνει τήν ὁλοκληρία τοῦ μυστηρίου. Τά ἐπιτίμια ἐπίσης δέν εἶναι μέσα ἱκανοποιήσεως τῆς θείας δικαιοσύνης, ὅπως παραδέχονται οἱ Ρωμαιοκαθολικοί362. Εἶναι ἁπλές παιδαγωγίες, φάρμακα τονωτικά τῆς ψυχικῆς ὑγείας τοῦ ἀνθρώπου καί τίποτε περισσότερο.

῾Η μετάνοια εἶναι μυστήριο ἐπαναλαμβανόμενο. Σ᾿ αὐτό θά προσέλθει ὁ πιστός ὅσες φορές τό ἀπαιτοῦν οἱ πνευματικές του ἀνάγκες καί ἡ κατάσταση τῆς ψυχικῆς ὑγείας του. Κανένας περιορισμός δέν ἐπιβάλλεται στήν προσέλευσή του αὐτή. Φυσικά τό «προχείρως ἁμαρτάνειν», δηλαδή νά μή προσέχει κανείς τήν ἠθική του ζωή καί ἁμαρτάνοντας νά προσέρχεται συνεχῶς στό ἱερό μυστήριο, εἶναι ἐπικίνδυνο, διότι ὁ ἐπιπόλαιος αὐτός ἁμαρτωλός «δυσκόλως ζήσεται»363. ῎Αν ἀποβλέψουμε ὅμως στήν ἐγγενῆ ἀδυναμία τῆς φύσεως πού εἶναι πάντοτε ἐπικλινής πρός τήν ἁμαρτίαν, ἀκόμη δέ καί στό γεγονός ὅτι ἡ ἁμαρτία στή σύγχρονη ἐκκοσμικευμένη ἐποχή εἶναι «εὐπερίστατος»364 (γίνεται πολύ εὔκολα), ἡ ᾿Εκκλησία, ὡς στοργική μητέρα, πρέπει νά ἔχει πάντοτε ἀνοιχτές τίς πύλες τοῦ ἱεροῦ μυστηρίου της στά ἁμαρτάνοντα μέλη της καί νά εἶναι ἕτοιμη νά παρέχει σ᾿ αὐτά ἄφεση ἁμαρτιῶν, χωρίς κωλύματα καί περιορισμούς, τόσο περισσότερο ὅσο οἱ πιστοί, κατά τήν ἐντολή τοῦ Κυρίου, ὀφείλουν νά συγχωροῦν τούς ἀδελφούς τους «ἕως ἑβδομηκοντάκις ἑπτά» (συνεχῶς)365. ῎Αλλωστε οἱ περί μετανοίας αὐστηρές ἀντιλήψεις ὁρισμένων χριστιανικῶν κύκλων τῆς ἀρχαίας ᾿Εκκλησίας, ὅτι μετά τήν πρώτην ἄφεση πού χορηγεῖται στό βάπτισμα δέν ὑπάρχει ἄλλη ἤ –πρός τό ἐπιεικέστερο– ἄλλη μία καί μόνη· ὅπως καί ἡ πρακτική ὁρισμένων τοπικῶν ἐκκλησιῶν (τῆς Β. ᾿Αφρικῆς) πού δέν ἔκαναν δεκτούς σ᾿ ἐκκλησιαστική κοινωνία τούς βαρύτατα ἁμαρτάνοντας καί τούς ἀρνουμένους τόν Χριστό κατά τή διάρκεια τῶν διωγμῶν, δέν ἐπεκράτησαν στήν ᾿Εκκλησία, ἡ ὁποία υἱοθέτησε τήν ἐπιεικῆ καί πιό σωστή πρακτική τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς Ρώμης, ἡ ὁποία δεχόταν σ᾿ ἐκκλησιαστική κοινωνία τούς πεπτωκότες366.

Τό μυστήριο τῆς μετανοίας εἶναι πολύ σημαντικό διά τήν πνευματική ζωή τῆς ᾿Εκκλησίας. ᾿Αφορᾶ στή ψυχική ὑγιεινή τῶν τέκνων της, τά ὁποῖα ἀνακουφίζει ἀπό τό βάρος τῆς ἐνοχῆς καί τό πιεστικό ἄγχος τῶν τύψεων τῆς συνειδήσεως. ῾Η βεβαιότητα ὅτι στό ἱερό μυστήριο ὁ πιστός ἀποβάλλει τόν ὄγκο τῶν ἁμαρτημάτων του, γίνεται καί πάλι φίλος καί υἱός Θεοῦ, ἀναγεννώμενος μέ τή χάρη τοῦ ἁγίου Πνεύματος· ὅτι, ἐγκαταλείποντας τό βάθρο τοῦ πνευματικοῦ πατρός, ἐπιστρέφει στόν οἶκο του «δεδικαιωμένος»367, ἔχοντας στήν ψυχή του τήν ἐπίσκεψη τοῦ θείου Παρακλήτου, ὅλ᾿ αὐτά φτερώνουν τήν ψυχή καί γλυκαίνουν τήν καρδιά του, τονώνοντας τήν προσπάθειά του νά ζήσει ζωή σύμφωνη μέ τό νόμο καί τό θέλημα τοῦ Κυρίου368. ᾿Από τήν ἄποψη αὐτή ἡ μετάνοια δικαίως χαρακτηρίζεται ὡς «δεύτερο βάπτισμα», ὡς ἀνανεώνουσα διαρκῶς τά ἀγαθά τοῦ πρώτου ἐκείνου μυστηρίου στίς ψυχές τῶν μελῶν τῆς ᾿Εκκλησίας. Περιττό, τέλος, νά σημειώσουμε, ὅτι ἡ ἀμέλεια τοῦ ἀνθρώπου καί ἡ ἀδιαφορία του γιά τό σημαντικό αὐτό μυστήριο ἐγκυμονεῖ τεράστιους κινδύνους ὄχι μονάχα γιά τήν πνευματική του ὑγεία, ἀλλά καί γιά τή σωτηρία τῆς ψυχῆς του.