῾Ο ὅρος «Θεοτόκος» ἔχει σπουδαῖο δογματικό περιεχόμενο. ᾿Εκφράζει συνοπτικότατα τήν πίστη τῆς ᾿Εκκλησίας. Στήν περίοδο τῶν χριστολογικῶν αἱρέσεων, ἀπετέλεσε τό ἐπίκεντρο σφοδροτάτων δογματικῶν διενέξεων μεταξύ νεστοριανῶν θεολόγων (μέ ἐπικεφαλῆς τόν Νεστόριο) καί τῶν ὀρθοδόξων (μέ ἐπικεφαλῆς τόν ἅγιο Κύριλλο ᾿Αλεξανδρείας). ῾Ο ὅρος σφραγίζει τήν πίστη καί τήν εὐσέβεια τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας καί δικαιότατα ἀπονέμεται στήν πάνσεμνο Κόρη, ἡ ὁποία εἶναι ὄντως ἡ Μητέρα τοῦ Θεοῦ, ἡ τεκοῦσα ἀφράστως τόν Κύριο τῆς δόξης.

4) ῾Η μία υἱότητα καί προσκύνηση τοῦ Χριστοῦ.

῾Ο Νεστόριος ἔλεγεν, ὅτι στόν Χριστό πρέπει ν᾿ ἀπονέμονται ξεχωριστά δύο προσκυνήσεις, μία θεία καί μία ἀνθρώπινη. Σ᾿ αὐτό κατέληγε γιατί δεχόταν δύο ξεχωριστούς υἱούς, τόν Υἱόν τοῦ Θεοῦ καί τόν υἱόν τῆς Παρθένου. Κάθε υἱότητα ἀντιστοιχοῦσε –κατ᾿ αὐτόν– στό ἀντίστοιχο πρόσωπο τοῦ Κυρίου. ῎Ετσι ἐπειδή δεχόταν δύο πλήρη καί τέλεια πρόσωπα, μοιραίως ὁδηγεῖτο στήν ἀποδοχή ἀντίστοιχα καί δύο υἱῶν. ῾Η διδασκαλία αὐτή ἦταν συνεπής πρός τή χριστολογική ἀντίληψη τοῦ Νεστορίου. ῏Ηταν δέ φυσικό ν᾿ ἀπονέμει στή συνέχεια καί διπλῆ προσκύνηση στόν Κύριο· μία ξεχωριστά στόν Υἱόν τοῦ Θεοῦ καί ἄλλη ξεχωριστά στόν υἱόν τῆς Παρθένου. ῾Η διδασκαλία αὐτή ἐρχόταν σέ κραυγαλέα ἀντίθεση πρός τήν ἐπίσημη διδασκαλία τῆς ᾿Εκκλησίας, κατά τήν ὁποίαν ὁ Χριστός προσκυνεῖται «μιᾷ προσκυνήσει», ἐπειδή ἕνα εἶναι τό φυσικό του πρόσωπο καί ὄχι δύο. ῏Ηταν ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ κρατώντας στό πρόσωπό του τόν ἄνθρωπο. Καί καλεῖται μέν στή Γραφή ὁ Χριστός καί «υἱός ἀνθρώπου»187, αὐτό ὅμως δέν ἀφορίζει ἰδιαίτερο ἀνθρώπινο πρόσωπο, ἀλλά δι᾿ αὐτοῦ ἐκφράζεται ἡ ἀνθρώπινη πλευρά τοῦ Κυρίου, ὅτι δηλαδή ἦταν καί ἄνθρωπος ἀληθινός. ῾Η μία υἱότητα καί ἡ μία προσκύνηση τοῦ Χριστοῦ εἶναι ἀκολουθία τῆς ὑποστατικῆς ἑνώσεως τῶν φύσεων. ᾿Εφ᾿ ὅσον ὁ Χριστός ἦταν Θεάνθρωπος, δηλαδή στό ἕνα του πρόσωπο ἑνώθηκαν ἀσυγχύτως καί ἀδιαιρέτως ἡ θεότητα μέ τήν ἀνθρωπότητα, ἦταν ἑπόμενο νά ἔχει μίαν υἱότητα, στήν ὁποίαν ν᾿ ἀπονέμεται καί μία προσκύνηση. Τίς αἱρετικές κακοδοξίες τοῦ Νεστορίου ἀπέκρουσεν εὐστοχότατα ὁ ἅγιος Κύριλλος ᾿Αλεξανδρείας καί καταδίκασε ἐπίσημα ἡ ᾿Εκκλησία στήν Γ´ Οἰκουμενική Σύνοδο.

᾿Από ὅσα πιό πάνω εἴπαμε, κατανοοῦμε πόσο σημαντικό εἶναι τό δόγμα τῆς ὑποστατικῆς ἑνώσεως τῶν φύσεων στόν Χριστό. ῾Η σωστή κατανόηση αὐτοῦ θά μᾶς προφυλάξει ἀπό πολλούς κινδύνους παρανοήσεως τῆς χριστολογικῆς διδασκαλίας τῆς ᾿Εκκλησίας. Δύο δέ εἶναι οἱ κυριώτεροι κίνδυνοι· ἀπό μιά πολύ αὐστηρή καί ἀκραία ἀντίληψη τῆς ὑποστατικῆς ἑνώσεως εἶναι ἐνδεχόμενο νά προέλθει ὁ Μονοφυσιτισμός· ἐνῶ ἀπό μία χαλαρή ἀντίληψη, νά προκύψει ὁ Νεστοριανισμός. Αὐτό πράγματι συνέβη στήν ἱστορία τοῦ χριστιανικοῦ δόγματος. Αὐτό θά τό κατανοήσουμε καλύτερα, ἄν ἐξετάσουμε ἀκροθιγῶς τίς αἱρέσεις ἐκεῖνες πού διαμορφώθηκαν στήν ἀρχαία ἐποχή γύρω ἀπό τό πρόσωπο τοῦ Κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ.

Στήν ἀρχαία ᾿Εκκλησία, ὡς γνωστόν, διαμορφώθηκαν δύο θεολογικές σχολές (ρεύματα εἰδικῆς θεολογικῆς σκέψεως), ἡ ᾿Αλεξανδρινή καί ἡ ᾿Αντιοχειανή, οἱ ὁποῖες ἐδογμάτιζαν γύρω ἀπό τό πρόσωπο τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ κάθε μία μέ τόν ἰδιαίτερό της θεολογικό τρόπο τοῦ σκέπτεσθαι.

῾Η ᾿Αλεξανδρινή Σχολή, ἡ ὁποία διακρινόταν διά τό ἔντονο μυστικοθεωρητικό πνεῦμα της καί ἑρμήνευε ἀλληγορικῶς τίς Γραφές, ἐτόνιζε τή θεωρητική πλευρά τοῦ Κυρίου, ἐξαίροντας τή θεότητά του καί ἀφήνοντας στή σκιά τήν ἀνθρώπινη φύση του. ᾿Αρεσκόταν νά τονίζει τό πνευματικό καί θεωρητικό στοιχεῖο σέ βάρος τοῦ ἱστορικοῦ καί τοῦ συγκεκριμένου. ᾿Αντίθετα, ἡ ᾿Αντιοχειανή Σχολή ἐτόνιζε τήν ἀνθρώπινη πλευρά τοῦ ᾿Ιησοῦ, ἀφήνοντας στή σκιά τή θεία. ῾Ερμήνευε ἱστορικογραμματικῶς τίς ἅγιες Γραφές καί ἀρεσκόταν νά ἐξαίρει τό ἱστορικό, τό ἁπτό καί τό συγκεκριμένο σέ βάρος τοῦ θεωρητικοῦ καί τοῦ μυστικοῦ. Εἶναι δέ εὔκολο νά συμπεράνουμε, ὅτι ἀπό τίς τάσεις τῆς ᾿Αλεξανδρινῆς Σχολῆς θά εὐνοεῖτο ἡ ἐμφάνιση τοῦ Μονοφυσιτισμοῦ (δοκητισμοῦ, ᾿Απολλιναρισμοῦ, Εὐτυχιανισμοῦ), ἐνῶ ἀπό τίς τάσεις τῆς ᾿Αντιοχειανῆς Σχολῆς θά εὐνοεῖτο ἡ ἐμφάνιση τοῦ Νεστοριανισμοῦ. Αὐτό πράγματι συνέβη.

῎Ας δοῦμε ὅμως τήν ἐμφάνιση τῶν κυριοτέρων χριστολογικῶν αἱρέσεων, μέ σκοπό νά κατανοήσουμε καλύτερα τήν οὐσία τῆς ὀρθόδοξης χριστολογίας στήν ἀντιθετική σχέση της πρός τή διδασκαλία τῶν αἱρετικῶν.

1) ῾Ο δοκητισμός.

῾Η αἵρεση αὐτή προῆλθε ἀπό τίς ἀκραῖες τάσεις τῆς ᾿Αλεξανδρινῆς Σχολῆς. Οἱ δοκῆτες (ἤ δοκητές), ἐπηρεαζόμενοι ἀπό τό δυιστικό πνεῦμα τοῦ ἀρχαίου Γνωστικισμοῦ, τοῦ Πλατωνισμοῦ καί τοῦ Νεοπλατωνισμοῦ, οἱ ὁποῖοι ἐδέχοντο τήν ὕλη καί γενικά τό αἰσθητό ὡς φύσει κακό, φορέα καί ἕδρα τῆς ἁμαρτίας, ἀπέρριπταν τήν ὑλική ὑπόσταση τοῦ Χριστοῦ. ῾Ο ἀγαθός Θεός, κατ᾿ αὐτούς, δέν μποροῦσε νά λάβει σῶμα ὑλικό, πού ἀπό τή φύση του ἦταν κακό. Κάτι τέτοιο θά ἦταν ἀνάρμοστο πρός τήν ἀγαθότητά του. Πῶς δέ ἐξηγοῦσαν τήν ἀνθρώπινη ἐμφάνιση τοῦ ᾿Ιησοῦ; ῎Ελεγαν ὅτι δέν ἦταν πραγματικός ἄνθρωπος, ἀλλά φαινόταν μόνον ἐξωτερικά ὡς τοιοῦτος. ῏Ηταν ἄνθρωπος «κατά δόκησιν», «κατά τό δοκεῖν» (κατά τό φαινόμενο), ἐξ οὗ καί ἡ ὀνομασία τους (δοκῆτες). ῏Ηταν σάν ἕνα φάντασμα, μέ ἐξωτερικό περίγραμμα ἀνθρωπίνης φύσεως, χωρίς ὅμως οὐσιαστικό περιεχόμενο. Περιττό νά σημειώσουμε, ὅτι μιά τέτοια ἀντίληψη κατέστρεφε ὁλοσχερῶς τήν ἔννοια τοῦ Χριστοῦ καί τή σημασία τοῦ λυτρωτικοῦ ἔργου του. Γι᾿ αὐτό καί οἱ ἀρχαῖοι Πατέρες τῆς ᾿Εκκλησίας κατεπολέμησαν μέ πάθος τή φοβερή αὐτή κακοδοξία (κυρίως οἱ ἀντιγνωστικοί Πατέρες καί συγγραφεῖς), ἐξαίροντας ἀπό κοινοῦ τήν ἀλήθεια, τήν πραγματικότητα καί τήν ἱστορικότητα τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως τοῦ Κυρίου.

2) ῾Ο ᾿Απολλιναρισμός188.

Εἰσηγητής τῆς αἱρέσεως αὐτῆς ἦταν ὁ ᾿Απολλινάριος, ἐπίσκοπος Λαοδικείας τῆς Συρίας. ῏Ηταν θεολόγος διαπρεπής. Τόν ἀπασχολοῦσε ἰδιαίτερα τό πρόβλημα τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ, δηλαδή πῶς ταιριάζει ἕνα πρόσωπο σέ δύο πλήρεις καί ἀκέραιες φύσεις. Τόσον ὁ ᾿Απολλινάριος ὅσο καί οἱ ἄλλοι αἱρετικοί καθώς καί οἱ ὀρθόδοξοι θεολόγοι τῆς ᾿Εκκλησίας, ξεκινοῦσαν στή θεολογική τους θεώρηση ἀπό μία βασική φιλοσοφική ἀρχή, κοινῶς ἀποδεκτήν κατά τήν ἐποχή τῶν πρώτων χριστιανικῶν αἰώνων, ὅτι δέν μπορεῖ νά ὑπάρξει φύση ἀπρόσωπη. ῞Οπου δηλαδή ὑπάρχει φύση, ἐκεῖ ἀπαραίτητα πρέπει νά ὑπάρχει καί πρόσωπο. Αὐτή ἡ θεμελιώδης ἀρχή δημιουργοῦσε πολλές δυσκολίες στήν ὀρθή κατανόηση τῆς χριστολογικῆς διδασκαλίας τῆς ᾿Εκκλησίας.

Ξεκινώντας ἀπό τήν πιό πάνω φιλοσοφικήν ἀρχήν ὁ ᾿Απολλινάριος ἦταν ὑποχρεωμένος στίς δύο φύσεις τοῦ Χριστοῦ νά δεχθεῖ καί δύο ἀντίστοιχα πρόσωπα. Αὐτό ὅμως ἀποτελοῦσε πλάνην. ῎Επρεπε ἕνα ἀπό τά δύο πρόσωπα ν᾿ ἀφανιστεῖ. Καί αὐτό φυσικά ἦταν τό ἀνθρώπινο. Παράλληλα, ἡ παρουσία τοῦ νοητικοῦ στοιχείου στήν ἀνθρώπινη φύση τοῦ Χριστοῦ ἐγκυμονοῦσε μεγάλους κινδύνους γιά τήν ἠθική ἀκεραιότητά του, γιατί μποροῦσε νά τόν ὁδηγήσει στήν ἁμαρτία. ῎Ετσι ὁ ᾿Απολλινάριος, γιά ν᾿ ἀποφύγει τόν κίνδυνο αὐτό, δέχτηκε ἕνα πρόσωπο στόν Κύριο, τό θεῖον, ἀπό δέ τήν ἀνθρώπινη φύση ἀφαιροῦσε τό κύριο συστατικό στοιχεῖο της, τόν λογικό νοῦ, τήν ἀπουσίαν τοῦ ὁποίου ἀνεπλήρωσε τό πρόσωπο τοῦ Θεοῦ Λόγου. Κατ᾿ αὐτόν τόν τρόπο νόμιζε, ὅτι ἔλυε τό ἀκανθῶδες χριστολογικό πρόβλημα. Δέχτηκε, λοιπόν, δύο φύσεις, ἕνα πρόσωπο καί ἄλογη ψυχή στόν Κύριο, πιστεύοντας ἔτσι ὅτι διασφάλιζε τήν ἀπόλυτη ἀναμαρτησία τοῦ Χριστοῦ.

Πίσω ἀπό τά θεωρήματα αὐτά τοῦ ᾿Απολλιναρίου βρισκόταν ἡ Πλατωνική φιλοσοφία μέ τήν τριχοτομική θεωρία της, ὅτι δηλαδή ἡ ἀνθρώπινη φύση σύγκειται ἀπό τρία συστατικά στοιχεῖα, τό σῶμα, τή ζωϊκή ψυχή καί τό πνεῦμα ἤ τόν νοῦ. Τήν θεωρίαν αὐτήν υἱοθετοῦσεν ὁ ᾿Απολλινάριος, ὁ ὁποῖος, ἐφαρμόζοντάς την στόν Χριστό, δεχόταν τά δύο πρῶτα στοιχεῖα (σῶμα καί ζωϊκή ψυχή), ὄχι ὅμως καί τό τρίτο, τόν νοῦ, τόν ὁποῖον, ὅπως εἴδαμε, ἀφαιροῦσε διά νά κατοχυρώσει τήν ἀναμαρτησία τοῦ Κυρίου. Κατ᾿ αὐτόν προφανῶς ὁ λογικός νοῦς συνιστᾶ πρόσωπο, στό ὁποῖον ἔγκειται ἡ δυνατότητα τῆς ἁμαρτίας.