51. Στή θεία λειτουργία της ἡ ᾿Εκκλησία μας, ἐπαναλαμβάνουσα τόν ἀγγελικόν ὕμνο πού ἀναφέρει στό προφητικό του ὅραμα ὁ ᾿Ησαΐας (6,3), ἀπευθύνει στόν Θεό τόν Τρισάγιον ὕμνο· «ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ, πλήρης ὁ οὐρανός καί ἡ γῆ τῆς δόξης σου...».

52. ῾Η Γραφή καλεῖ τόν Θεό «δίκαιον καί ἀγαπῶντα δικαιοσύνας» (Ψαλμ. 10,7). Αὐτός «κρινεῖ τήν οἰκουμένην ἐν δικαιοσύνῃ (Ψαλμ. 9,9). Εἶναι δίκαιος, δικαιῶν τόν ἐκ πίστεως ᾿Ιησοῦ (Ρωμ. 3,26). Θά κρίνει τόν κόσμο καί θ᾿ ἀποδώσει «ἑκάστῳ κατά τήν πρᾶξιν αὐτοῦ» (Ματθ. 16,27). Εἶναι «ὁ δίκαιος κριτής», ὁ ὁποῖος θά ἀποδώσει τόν «στέφανον τῆς δικαιοσύνης» σέ ὅλους τούς ἀθλητές τῆς πίστεως (2 Τιμ. 4,8). Κατά τήν κρίση θά ἀποδώσει «τοῖς μέν καθ᾿ ὑπομονήν ἔργου ἀγαθοῦ δόξαν καί τιμήν καί ἀφθαρσίαν ζητοῦσι ζωήν αἰώνιον, τοῖς δέ ἐξ ἐριθείας, καί ἀπειθοῦσι μέν τῇ ἀληθείᾳ, πειθομένοις δέ τῇ ἀδικίᾳ θυμόν καί ὀργήν» (Ρωμ. 2,8).

53. «῾Ο Θεός ἀγάπη ἐστίν» (1 ᾿Ιω. 4,8).

54. Βλ. Γρηγ. Νύσσης, Εἰς τόν ὅσιον Πατέρα ἡμῶν ᾿Εφραίμ. Ρὒ 46,825 ἒ.

55. ῾Ο κυριότερος ὅλων τῶν δυναμικῶν μοναρχιανῶν (ἄλλοι ἦσαν· Θεόδοτος ὁ Σκυτεύς, Θεόδωρος Τραπεζίτης, ᾿Ασκληπιόδοτος καί ᾿Αρτέμων ἤ ᾿Αρτεμᾶς) ἦταν ὁ Παῦλος ὁ Σαμοσατεύς. Δέν δεχόταν διάκριση προσώπων στόν Θεό. Κατ᾿ αὐτόν Θεός εἶναι μονάχα ὁ Πατήρ. ῾Ο Υἱός καί τό Πνεῦμα δέν ἔχουν δική τους ὑπόσταση. ῾Ο Πατήρ εἶναι ἄγονος Υἱοῦ, ὁ δέ Λόγος ἄκαρπος Θεοῦ. ῾Επομένως ὁ Πατήρ καί ὁ Λόγος ἀποτελοῦν ἕνα πρόσωπο, ὅπως ἕνα πρόσωπο συνιστοῦν ὁ ἄνθρωπος καί ὁ λόγος πού ὑπάρχει μέσα του (Βλ. ᾿Α. Θεοδώρου, ῾Ιστορία τῶν Δογμάτων, Α´, μέρος δεύτερον. ᾿Αθῆναι, 1978, σ. 417).

56. Κατά τόν Ζωναρᾶν καί τόν Βαλσαμῶνα, ὁ Σαβέλλιος ἐδογμάτιζε «συναλοιφήν καί σύγχυσιν, τάς τρεῖς ὑποστάσεις τῆς μιᾶς οὐσίας τῆς θεότητος εἰς ἕν πρόσωπον συναιρῶν καί συγχέων, καί ἕν πρεσβεύων ἐπί τῆς Τριάδος Τριώνυμον πρόσωπον, λέγων τόν αὐτόν ποτέ μέν ὡς Πατέρα φανῆναι, ποτέ δέ ὡς Υἱόν, ποτέ δέ ὡς Πνεῦμα ἅγιον μεταμορφούμενον καί ἄλλοτε ἄλλως μετασχηματιζόμενον» (Βλ. ᾿Ι. Καρμίρη, Τά δογματικά καί συμβολικά μνημεῖα τῆς ᾿Ορθ. Καθολικῆς ᾿Εκκλησίας, τ. 1, ἐν ᾿Αθήναις 1952, σ. 75).

57. ῾Ο ῾Ησυχασμός ὑπῆρξε μία ἰδιότυπη τάση στόν ὀρθόδοξο ἀνατολικό μοναχισμό πρός καθαρή θεωρία καί μυστική ἕνωση μέ τόν Θεό κατά τή διάρκεια τῆς προσευχῆς, διά τῆς θείας χάριτος. Στήν πράξη τοῦ ῾Ησυχασμοῦ δογματική θεμελίωση ἔθεσεν ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ἐπίσκοπος Θεσσαλονίκης, μέ ἐπίκεντρο τή θεοπρεπῆ διάκριση οὐσίας καί ἐνέργειας στόν Τριαδικό Θεό. Κατά τοῦ Γρηγορίου καί τῶν ἀσκουμένων στό ῞Αγιον ῎Ορος ῾Ησυχαστῶν στράφηκαν οἱ λατινίζοντες Βαρλαάμ καί ᾿Ακίνδυνος μετά τῶν ὀπαδῶν τους «οἱ τήν κοινήν χάριν Πατρός, Υἱοῦ καί Πνεύματος, καί τό φῶς τοῦ μέλλοντος αἰῶνος, καθ᾿ ὅ καί οἱ δίκαιοι λάμψουσιν ὡς ὁ ἥλιος, ὡς καί ὁ Χριστός προϋπέδειξεν ἐπ᾿ ὄρους λάμψας, καί ἁπλῶς πᾶσαν δύναμίν τε καί ἐνέργειαν τῆς τρισυποστάτου θεότητος καί πᾶν τό διαφέρον ὁπωσοῦν τῆς θείας φύσεως κτιστόν εἶναι δογματίζουσι, καί κατατέμνουσι καί οὗτοι δυσσεβῶς εἰς κτιστά καί ἄκτιστα τήν μίαν θεότητα, καί τούς εὐσεβῶς ἄκτιστον τό θειότατον ἐκεῖνο φῶς καί πᾶσαν δύναμιν καί ἐνέργειαν πρεσβεύοντας θείαν, ὡς μηδενός ὄντος προσφάτου τῶν τῷ Θεῷ προσόντων φυσικῶς, διθεΐτας ὀνομάζουσι καί πολυθέους...» (Γρηγ. Παλαμᾶ, ῾Ομολογία τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, Ρὒ 151, 768). Τούς ἀντιπάλους τῶν ῾Ησυχαστῶν κατεδίκασε ἡ ᾿Εκκλησία στίς τοπικές της συνόδους τοῦ 1341 καί 1351 στήν Κωνσταντινούπολη.

58. «Στόμα ἔχουσι καί οὐ λαλήσουσιν» (τά εἴδωλα τῶν ἐθνῶν). Ψαλμός 113,13.

59. «῾Ημεῖς ἀγαπῶμεν αὐτόν, ὅτι αὐτός πρῶτος ἠγάπησεν ἡμᾶς» (1 ᾿Ιω. 4,19).

60. «Υἱός μου εἶ σύ, ἐγώ σήμερον γεγέννηκά σε» (῾Εβρ. 1,5).

61. ᾿Ιω. 15,26.

62. «᾿Αγαπᾷς γάρ τά ὄντα πάντα, καί οὐδέν βδελύσσῃ ὧν ἐποίησας, οὐδέ γάρ ἄν μισῶν τι κατεσκεύασας. Πῶς δέ ἔμεινέν ἄν τι, εἰμή σύ ἠθέλησας; ἤ τό μή κληθέν ὑπό σοῦ διετηρήθη; Φείδῃ δέ πάντων, ὅτι σά ἐστιν» (Σοφ. Σολ. 11,24–26).

63. ῎Ετσι ἡ Κυριακή προσευχή ἀρχίζει· «Πάτερ ἡμῶν...».

64. ῾Η πρόνοια τοῦ Θεοῦ διακρίνεται σέ συντήρηση καί διακυβέρνηση. Μέ τήν πρώτην ὁ Θεός συντηρεῖ στό εἶναι τά ὄντα πού ἔπλασε, τά ὁποῖα ἄλλως θά ἐξαφανίζονταν (Ψαλμ. 103,29). ᾿Ενῶ μέ τή δεύτερη τά κυβερνᾶ καί τά κατευθύνει, ὥστε νά ἐπιτύχουν τό σκοπό τῆς δημιουργίας των, πού εἶναι ἡ δική τους μακαριότητα καί δι᾿ αὐτῆς ἡ δόξα τοῦ Θεοῦ. Τό δόγμα περί θείας προνοίας εἶναι πολύ σκληρό διά τόν ἀνθρώπινο λόγο, ὁ ὁποῖος δύσκολα μπορεῖ νά τό συμβιβάσει μέ τήν ὕπαρξη τοῦ ἠθικοῦ κακοῦ στόν κόσμο. Πόθεν τό κακό, ἀφοῦ στή φυσική καί ἠθική τάξη τῆς δημιουργίας ἐπιστατεῖ ὁ πάνσοφος, πανάγαθος καί παντοδύναμος Θεός; Τό ἐρώτημα λαμβάνει συγκεκριμένα τή μορφή τῆς θεοδικίας, πού ἀποτελεῖ πράγματι ἀκανθῶδες θεολογικό πρόβλημα. Βέβαια τό κακό δέν ἔχει ρίζες ὀντολογικές. Δέν εἶναι ὄν, πλάσμα στή δημιουργία. ῾Υπάρχει ὡς ποιότητα (μέ τεράστια βέβαια ἠθική δύναμη) ἐκεῖ ὅπου ἀπουσιάζει τό ἀγαθό καί πάντοτε ὡς δυνατότητα τῆς ἐλευθέρας βουλήσεως τῶν λογικῶν ὄντων, ἡ ὁποία εἶναι καί ἡ μόνη ὑπεύθυνη διά τήν παρουσία τοῦ κακοῦ. ῾Ο Θεός καμιά εὐθύνη δέν φέρει γι᾿ αὐτό. Τό κακό φυσικά συνέτριψεν ὁ Κύριος διά τῆς ἐνανθρωπήσεως καί τοῦ λυτρωτικοῦ ἔργου του. Παρ᾿ ὅλον δέ πού ἐξακολουθεῖ –κατά παραχώρηση τοῦ Θεοῦ– νά ὑπάρχει καί νά ταλαιπωρεῖ τόν κόσμο, μετά τήν καθολική κρίση θά περιοριστεῖ ἀρνητικά στόν τόπο τῆς κολάσεως.

65. 2 Κορ. 6,18. ᾿Αποκ. 1,8. 4,3. 11,17. 15,3. 16,7. 16,14. 19,6. 19,15. 21,22.

66. ᾿Εντός εἰσαγωγικῶν τά ρήματα αὐτά, διότι στή θετική ὄψη τοῦ πράγματος τίποτε δέν ὑπάρχει τόσο ἰσχυρό πού νά ἐπιβάλλεται καί νά ματαιώνει τίς βουλές τοῦ ῾Υψίστου. Τόσο τά χαρίσματα τοῦ Θεοῦ ὅσο καί ἡ σωτήρια βουλή του εἶναι «ἀμεταμέλητα» (Ρωμ. 11,29. 2 Κορ. 7,10). Μονάχα ὁ ἄνθρωπος τοποθετούμενος ἀρνητικά ἐνώπιον τῆς λυτρωτικῆς θείας ἐνέργειας καί πεισματικά ἀποκρούων τή σωτήρια δωρεά, μπορεῖ νά καταστήσει ἀνενέργητο τό χάρισμα τοῦ Θεοῦ. Μόνον ἀπό τήν ἄποψη αὐτή μπορεῖ νά λεχθεῖ ὅτι «ματαιώνεται» ἡ θεία βουλή, ὑπαιτιότητι πάντοτε τοῦ λογικοῦ πλάσματος, τό ὁποῖο μπορεῖ νά θέλει ἤ νά μή θέλει αὐτό πού ὁ Θεός ἀπό ἀγάπη τοῦ προσφέρει. ῾Η περίπτωση τοῦ σκληροτράχηλου καί ἀπειθοῦντος ᾿Ισραήλ, ὁ ὁποῖος τελικά ἐξέπεσε τῆς κλήσεως καί τῶν προνομίων του ὡς περιούσιου λαοῦ τοῦ Θεοῦ, εἶναι στό σημεῖο αὐτό ἐξόχως ἐνδεικτική.

67. ῾Εβρ. 1,13.

68. ῾Εβρ. 3,4.

69. «᾿Αξιῶ σε, τέκνον, ἀναβλέψαντα εἰς τόν οὐρανόν καί τήν γῆν, καί τά ἐν αὐτοῖς πάντα ἰδόντα, γνῶναι, ὅτι ἐξ οὐκ ὄντων ἐποίησεν αὐτά ὁ Θεός» (Β´ Μακκ. 7,28).

70. «Πάντα ὅσα ἠθέλησεν ἐποίησεν ὁ Κύριος» (Ψαλμ. 134,6).

71. ῎Αν αὐτό εἶχε ὑπόψει του ὁ ἄνθρωπος, πόσον –ἀλήθεια– θά ἦταν καθαρότερος ὁ κόσμος μας, πόσο ὀμορφότερο τό φυσικό περιβάλλον μας, τό ὁποῖο τόσο χυδαῖα κακοποιεῖ ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος, ὁ κτηνώδης καί βάναυσος βιαστής τῆς φύσεως, τήν ὁποίαν τόσο ἁπλόχερα μᾶς χάρισε ὁ Θεός διά νά τήν ἀπολαμβάνουμε!

72. Γεν. 2,3.

73. Γεν. 1,31.

74. Γεν. 1,3.

75. «Πάντα ἐν σοφίᾳ ἐποίησας» (Ψαλμ. 103,24). «῾Ο Θεός ἐν σοφίᾳ ἐθεμελίωσε τήν γῆν, ἡτοίμασε δέ οὐρανούς ἐν φρονήσει» (Παρ. 3,19).