῾Ο Θεός τῆς χριστιανικῆς πίστεως εἶναι τριαδικός, πολυδύναμος καί πολυενεργός, διαστελλόμενος ἀπό τήν «πενία» θεότητος τοῦ ᾿Ιουδαϊσμοῦ, ὁ ὁποῖος ἀρνεῖται ὁποιαδήποτε προσωπικήν ἤ ἄλλη διάκριση στήν οὐσία τοῦ Θεοῦ, καθώς καί τό «δῆμο θεοτήτων» τοῦ ἀρχαίου εἰδωλολατρισμοῦ54, στόν ὁποῖον ἡ ἰδέα τῆς θείας ἑνότητος ἦταν ἀνήκουστη.

Γύρω ἀπό τήν περί ἁγίας Τριάδος διδασκαλία τῆς ᾿Εκκλησίας διεξήχθησαν ἀπό πολύ νωρίς σκληροί καί πολυχρόνιοι ἀγῶνες μεταξύ αἱρετικῶν καί ὀρθοδόξων. ῾Ο ἀνθρώπινος νοῦς εἶναι δύσκολο νά συμβιβάσει τήν ἑνότητα τῆς θείας οὐσίας μέ τήν Τριαδικότητα τῶν προσώπων, καθώς καί τήν πολλότητα τῶν θείων ἐνεργειῶν στή θεότητα. Πῶς εἶναι δυνατόν νά εἶναι ὁ Θεός ἕνας καί συγχρόνως Τριαδικός καί πολυδύναμος; ῾Η τριαδικότητα τῶν προσώπων καί τό πλῆθος τῶν θείων ἐνεργειῶν δέν ἀναιροῦν τήν ἑνότητα καί τήν ἁπλότητα τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ; Καί ἡ ἑνότητα πάλι δέν ἀντιτίθεται στήν ταυτόχρονη ὕπαρξη πλήθους ὑποστάσεων καί ἐνεργειῶν; Τά ἐρωτήματα αὐτά εἶναι πολύ κρίσιμα καί ἡ προσέγγισή τους μέ τό γυμνό λόγο εἶναι ἀδύνατη, δημιουργοῦσα πολλά δύσκολα καί ἀκανθώδη προβλήματα.

Στή θεολογία τῆς ἀρχαίας ᾿Εκκλησίας ὁρισμένοι χριστιανικοί κύκλοι, προασπιζόμενοι τήν ἑνότητα τοῦ χριστιανικοῦ Θεοῦ, ἐθυσίαζαν τίς ὑποστατικές διακρίσεις στή θεότητα. Οἱ τριαδικές ὑποστάσεις –ἔλεγαν– δέν εἶναι πραγματικές προσωπικές διακρίσεις στόν ἕνα Θεό, ἀλλά δυνάμεις ἤ τρόποι (δυναμικός55 ἤ τροπικός μοναρχιανισμός). Δέν εἶναι δέ πραγματικές διακρίσεις, γιατί κάτι τέτοιο θά ἐπέφερε σύνθεση στήν ἁπλή φύση τοῦ Θεοῦ καί θά κατέστρεφε τήν ἑνότητά του. Στό μῆκος τῆς σκέψεως αὐτῆς τοποθετούμενος καί ὁ Σαβέλλιος ἐδίδασκεν ὅτι οἱ ὑποστάσεις στόν Θεό δέν εἶναι ἴδια ἐνυπόστατα πρόσωπα, ἀλλ᾿ ἐξωτερικά προσωπεῖα, τά ὁποῖα χρησιμοποιεῖ ὁ Θεός κατά τίς ἐξωτερικές σχέσεις καί τή φανέρωσή του στόν κόσμο. ᾿Αφ᾿ ἑτέρου ὁ τονισμός τῆς πραγματικότητος τῶν τριαδικῶν ὑποστάσεων εἰς βάρος τῆς ἑνότητος τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ, ὁδηγοῦσε στόν τριθεϊσμό. Οἱ ἀκραῖες αὐτές τοποθετήσεις, ἀποτέλεσμα τῆς προσπάθειας τοῦ λόγου νά λύσει τό ἄρρητο τριαδικό μυστήριο ἔξω ἀπό τά πλαίσια τῆς παραδεδομένης πίστεως καί μέ τή βοήθεια τῆς κοσμικῆς φιλοσοφίας, ὁδηγοῦσαν στήν αἱρετική κακοποίηση τῆς πίστεως, εἶναι δέ γνωστόν ἀπό τήν ῾Ιστορία τῶν Δογμάτων πόσον ἀκριβά κόστισαν στήν ᾿Εκκλησία οἱ ἀρχαῖες ἀντιτριαδικές αἱρέσεις.

Κατά τήν περίοδο τῶν χριστολογικῶν αἱρέσεων τό πρόβλημα ἔλαβε ἀντίστροφη μορφή. ᾿Εδῶ ἡ δυσκολία ἔγκειτο στό συμβιβασμό τῆς μιᾶς ὑποστάσεως (προσώπου) τοῦ Χριστοῦ μέ τίς δύο πλήρεις καί ἀκέραιες φύσεις του. ᾿Εφ᾿ ὅσον ὁμολογοῦμεν ἕνα Κύριον ᾿Ιησοῦν Χριστόν, πῶς εἶναι δυνατόν νά ὑπάρχουν σ᾿ αὐτόν δύο διαφορετικές φύσεις (θεία καί ἀνθρώπινη), χωρίς νά καταστρέφεται ἡ ἑνότητα τοῦ προσώπου του; Περισσότερα ὅμως περί τοῦ ζητήματος αὐτοῦ στό οἰκεῖο μέρος τῆς παρούσης ἐργασίας μας.

Κατά τήν περίοδο, τέλος, τῶν ἡσυχαστικῶν ἐρίδων57 (ιδ´ αἰών) τέθηκε τό πρόβλημα ὑπάρξεως θείων ἐνεργειῶν στόν Τριαδικό Θεό. ῾Η διαμάχη διεξαγόταν μεταξύ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ (ἐπισκόπου Θεσσαλονίκης) καί τοῦ ἐκ Καλαβρίας τῆς ᾿Ιταλίας μοναχοῦ Βαρλαάμ. ῾Ο τελευταῖος, ρωμαιοκαθολικός στή σκέψη, δέν μποροῦσε νά κατανοήσει τήν ὕπαρξη θείων ἐνεργειῶν στήν οὐσία τοῦ Θεοῦ. Κάτι τέτοιο κατέστρεφε, κατ᾿ αὐτόν, τήν ἑνότητα τῆς θείας οὐσίας, ἐπιφέροντας σύνθεση στήν ἁπλότητα αὐτῆς. ᾿Ισχυρίζετο δέ, ὅτι τό Θαβώριο φῶς καί ἡ θεία χάρη γενικότερα ἦσαν μεγέθη κτιστά. Μετά ἀπό μακρές καί πολυχρόνιες συζητήσεις καί ἔριδες ἡ ᾿Εκκλησία ἐδικαίωσε τίς ἀπόψεις τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, καταδικάσασα ὡς αἱρετικές τίς ἀντιλήψεις τοῦ ἀντιπάλου του.

Ποιά ὅμως εἶναι ἡ διδασκαλία τῆς ᾿Εκκλησίας στά ζητήματα αὐτά;

Κατά τήν ὀρθόδοξη πίστη ὁ Θεός εἶναι ῞Ενας καί Τριαδικός· Πατήρ, Υἱός καί Πνεῦμα ἅγιον. ῾Η ἑνότητα τῆς οὐσίας δέν παραβλάπτει τίς τριαδικές ὑποστάσεις οὔτε καί ἡ τριαδικότητα τῶν ὑποστάσεων ζημιώνει τήν ἑνότητα τῆς οὐσίας. ῎Ετσι ὁ Θεός παραμένει ἕνας (ἐναντίον τοῦ τριθεϊσμοῦ καί τῆς πολυθεΐας) καί συνυπάρχουν σ᾿ αὐτόν τρεῖς ὑποστάσεις, εἶναι δηλαδή Θεός προσωπικός (ἐναντίον μιᾶς ξηρῆς καί ἄγονης ἰδέας περί τῆς ἑνότητος τῆς θείας οὐσίας). ῾Η ὕπαρξη ὑποστάσεων στήν Τριάδα εἶναι διάκριση θεοπρεπής. Οἱ ὑποστάσεις δέν εἶναι κέντρα τοπικά στά ὁποῖα νά ἐπιμερίζεται ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ καί ἔτσι νά καταστρέφεται ἡ ἁπλότητά της καί νά δημιουργοῦνται τρεῖς ἐπί μέρους θεοί. ᾿Αλλ᾿ εἶναι τρόποι τῆς ἀϊδίου ὑπάρξεως τοῦ ἑνός Θεοῦ, στούς ὁποίους ἀφ᾿ ἑνός μέν συνάπτεται, ἀφ᾿ ἑτέρου δέ διακρίνεται ἡ θεότης. Τά πρόσωπα δέν εἶναι ἁπλά προσωπεῖα –ὅπως φλυαροῦσε ὁ Σαβέλλιος– ἀλλά πραγματικές διακρίσεις στόν Θεό. Κάθε πρόσωπον εἶναι πλήρης φορέας ὁλόκληρης τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ, ὥστε μόνον ἕνας Θεός νά ὑπάρχει. Οἱ ὑποστάσεις ἀφ᾿ ἑτέρου εἶναι διακρίσεις ἀσύγχυτες μεταξύ τους. ᾿Ενῶ τίς ἑνώνει ἡ μία οὐσία, τίς διακρίνουν τά ὑποστατικά ἰδιώματα, τά ὁποῖα εἶναι αὐστηρῶς προσωπικά, ἀκοινώνητα καί ἀμετάδοτα. Εἶναι δέ αὐτά· τό ἄναρχο καί ἀγέννητο διά τόν Πατέρα, τό γεννητό διά τόν Υἱόν καί τό ἐκπορευτό διά τό Πνεῦμα τό ἅγιον. ῾Ο Πατήρ εἶναι ἡ πηγαία θεότης. Εἶναι ἄναρχος καί αὐθυπόστατος καί πηγή τοῦ εἶναι τῶν δύο ἄλλων προσώπων. ῾Ο Υἱός γεννᾶται ἀπό τόν Πατέρα. Εἶναι ἄναρχος μέ τή χρονική ἔννοια τῆς ἀρχῆς, ὄχι ὅμως καί μέ τήν ἔννοια τῆς προελεύσεως, γιατί προέρχεται (γεννᾶται) ἀπό τόν Πατέρα. Τό δέ Πνεῦμα τό ἅγιον ἐκπορεύεται ὁμοίως ἀπό τόν Πατέρα. Εἶναι καί αὐτό ἄναρχο μέ τή χρονική ἔννοια τῆς ἀρχῆς, ὄχι ὅμως καί μέ τήν ἔννοια τῆς προελεύσεως. Οἱ σχέσεις αὐτές τῶν προσώπων εἶναι σχέσεις ἀΐδιες, πέρα δηλαδή ἀπό τό χρόνο, πού δέν μετράει στή θεότητα.

Στόν Τριαδικό Θεό ἐκτός ἀπό τίς ὑποστάσεις ὑπάρχουν καί οἱ θεῖες ἐνέργειες. Καί αὐτές εἶναι διακρίσεις θεοπρεπεῖς στήν οὐσία τοῦ Θεοῦ. Εἶναι δέ διακρίσεις πραγματικές καί ὄχι ὀνόματα ψιλά, σχήματα τοῦ νοῦ πλασματικά, κενά περιεχομένου οὐσιαστικοῦ. Οἱ θεῖες ἐνέργειες δέν ἐπιφέρουν σύνθεση στήν οὐσία τοῦ Θεοῦ, ἀλλά διακρίνονται αὐτῆς θεοπρεπῶς, χωρίς βέβαια νά γνωρίζουμε εἰς τί συνίσταται ἡ διάκριση αὐτή, ὅπως δέν γνωρίζουμε εἰς τί συνίσταται καί ἡ διάκριση τῶν τριαδικῶν ὑποστάσεων. Τό βέβαιον εἶναι ὅτι τόσον οἱ μέν ὅσο καί οἱ δέ, δέν ἐπιφέρουν σύνθεση καί ἐπιμερισμό στή θεότητα. Οἱ θεῖες ἐνέργειες εἶναι ἀΐδιες καί ἄναρχες. Εἶναι ὁ ἔμφυτος πλοῦτος τῆς θεότητος, ἡ ἔμφυτη πολυδυναμία της. Εἶναι δέ ἐνέργειες ἄκτιστες καί ἀριθμητικῶς πολλές, ἀνάλογα μέ τήν ἐκδήλωση καί τή φανέρωσή τους στίς σχέσεις τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ μέ τόν ἐξωτερικό φυσικό κόσμο (ἐνέργεια σοφοποιός, οὐσιοποιός, θεοποιός κ.ἄ.). Οἱ θεῖες ἐνέργειες, σέ ἀντίθεση μέ τήν οὐσία τοῦ Θεοῦ πού εἶναι ἀπολύτως ὑπερβατική, ἀμέθεκτη καί ἀκοινώνητη, εἶναι μεθεκτές καί κοινωνητές. Αὐτές ἀποτελοῦν τό ὀντολογικό θεμέλιο τῶν κτισμάτων. Σ᾿ αὐτές συγκρατοῦνται στό εἶναι τά φυσικά κτίσματα. Μέσω αὐτῶν φανερώνεται ἐξωτερικά ὁ ὑπερβατικός Θεός, συντελεῖται ἡ θεία ἀποκάλυψη. Διά τῶν θείων ἐνεργειῶν καθίσταται δυνατή ἡ σωτηρία τῶν πεπτωκότων ὄντων, ἡ λύτρωση καί ἡ θέωση τοῦ ἀνθρώπου. ῾Η θεία ἐνέργεια, τό ἄκτιστο φῶς τοῦ Χριστοῦ καί ἡ δόξα τῆς Τριάδος (ἡ ἄκτιστη χάρη γενικά) συγκροτεῖ τή μακαριότητα τῆς θείας βασιλείας, στήν ὁποία θά εἰσέλθουν τά θεοποιημένα πνεύματα πού καί αὐτά θά εἶναι μόρφωμα τῆς θείας ἐνέργειας.

Κατά τήν ὀρθόδοξη διδασκαλία ἡ λύση τοῦ προβλήματος τῶν σχέσεων ἑνότητος οὐσίας καί πολλότητος ὑποστάσεων καί δυνάμεων στή θεότητα, ἔγκειται στήν ὀρθή ἐκδοχή ἑνώσεων καί διακρίσεων στόν Τριαδικό Θεό. Καί οἱ μέν ἑνώσεις εἶναι· ἡ ἑνότητα οὐσίας, ἡ ὁποία πληροῦται ἀπολύτως καί ἰσομερῶς σέ κάθε πρόσωπο τῆς ἁγίας Τριάδος. ῾Η ἑνότητα αὐτή ἀποσοβεῖ –ὅπως εἴπαμε– κάθε κίνδυνο πολυθεΐας. ῎Αλλη ἕνωση εἶναι ἡ κοινότητα βουλῆς καί ἐνέργειας. Σ᾿ αὐτές μετέχουν ἰσότιμα ὅλα τά πρόσωπα τῆς ἁγίας Τριάδος. Σέ ὅ,τι ἐνεργεῖ τό ἕνα πρόσωπο μετέχουν ἰσότιμα καί τά ἄλλα δύο, πρᾶγμα πού ἀποκλείει κάθε ἔννοια ὑποτέλειας καί ὑποταγῆς τῶν προσώπων εἰς ἄλληλα. ῎Αλλη ἕνωση, ὄχι λιγότερο σημαντική, εἶναι καί ἡ περιχώρηση τῶν Τριαδικῶν θείων ὑποστάσεων. Σύμφωνα μέ αὐτήν, κάθε πρόσωπο ἐνοικεῖ στά δύο ἄλλα, τά ὁποῖα ἐμπεριχωρεῖ ἐν ἀγάπῃ, πού εἶναι ἡ ζωή τῆς Τριαδικῆς θεότητος. Μέ τόν τρόπο αὐτό οἱ ὑποστάσεις οἱ ὁποῖες εἶναι αὐτοτελεῖς καί ἀκοινώνητες ὡς πρός τά ὑποστατικά τους ἰδιώματα, κοινωνοῦν μεταξύ τους καί ἑνώνονται στήν ἀγαπητική ἀλληλενοίκηση καί ἀλληλεμπεριχώρησή τους.

Οἱ διακρίσεις ἀφ᾿ ἑτέρου εἶναι· οἱ Τριαδικές ὑποστάσεις, οἱ ὁποῖες, ἄν καί εἶναι κάθε μιά πλήρης καί τέλειος φορέας τῆς θείας φύσεως, δέν ταυτίζονται οὔτε καί συγχέονται μεταξύ τους, ἀλλά διακρίνονται δυνάμει τῶν ὑποστατικῶν τους ἰδιωμάτων, πού εἶναι ἀκοινώνητα καί ἀμετάδοτα. ῾Ο Πατήρ δέν εἶναι δυνατόν νά γίνει Υἱός ἤ Πνεῦμα ἅγιον, οὔτε ὁ Υἱός Πατήρ καί Πνεῦμα κ.ο.κ. Οἱ ὑποστατικές διακρίσεις εἶναι ἄναρχες καί αἰώνιες (= ἀΐδιες) στόν Τριαδικό Θεό. ῎Αλλη διάκριση εἶναι ἡ θεία ἐνέργεια, πού ἀπορρέει ἀπό τή θεία οὐσία, διακρίνεται αὐτῆς θεοπρεπῶς καί εἶναι κοινή σέ ὅλα τά πρόσωπα τῆς ἁγίας Τριάδος. ῎Εχουμε, δηλαδή, στόν Θεό τρία τινά· τήν οὐσία (κοινωνητή στά θεῖα πρόσωπα καί ἀκοινώνητη στόν ἐξωτερικό κόσμο), τίς ὑποστάσεις (ἀκοινώνητες μεταξύ τους κατά τά ὑποστατικά ἰδιώματα καί κοινωνητές διά τῆς ἀγαπητικῆς τους ἀλληλεμπεριχωρήσεως) καί τίς θεῖες ἐνέργειες, διακρινόμενες τῆς θείας οὐσίας καί κοινές στίς τριαδικές ὑποστάσεις.